Pagpuntirya sa mga Tigulang

AYAWG palimbong. Nasinati pag-ayo ang mga mangingilad. Nakahibalo sila sa mga kamatuoran nga naghimo sa mga tigulang nga ilabinang madanihong mga tumong sa pangilad. Pananglitan, sa Tinipong Bansa, ang mga tawo nga kapin sa 65 anyos ang panuigon naglangkob lamang sa mga 12 porsiyento sa populasyon. Bisan pa niana, aduna silay tiningob nga personal nga kita nga kapin sa $800 bilyon, nga naglangkob sa duolan sa 70 porsiyento sa limpiyo nga kita sa mga pamilya sa T.B. Dili ikatingala, ang maong mga tigulang naglangkob sa mga 30 porsiyento sa tanang biktima sa panglimbong.

Unsay naghimo sa mga tigulang nga daling mailad? “Sila mokiling nga mahimong masaligon nga kinaiyanhon ug tingali walay-hibangkaagan bahin sa bag-ong mga paagi sa pagpamuhonan,” misaysay ang magasing Consumers’ Research. Usa ka opisyal sa polis mimulo nga ang mga panglimbong sa pagbaligya pinaagig telepono “ilabinang mangilad sa mga masulub-on ug mga daling mailad​—mga tigulang​—nga naglangkob sa kinadaghanan sa mga biktima. Sila maoy mga tawo nga nagdako sa usa ka panahon nga ang lamano sa usa ka tawo igo na sa pagpamatuod sa kasabotan.” Usa ka hawas sa American Association of Retired Persons gikutlo nga nag-ingon: “Daghang panahon nga gikaingong ang kadalo magpahitumpawak sa usa ka tawo sa suliran. Sa mga tigulang, dili ang kadalo. Sila nahadlok nga mahutdan ug kuwarta sa dili pa mamatay. Dili nila buot nga magpabug-at sa ilang mga anak. Unya sila mahadlok sa pagtaho [sa panglimbong] tungod kay sila nahadlok nga ang ilang mga anak maghunahuna nga dili sila makaatiman sa ilang kaugalingon.”

Ang mga tigulang nga biktima sa panglimbong dili kanunayng nalinlang o nalimbongan. Sa pipila ka kahimtang sila nagmamingawon, tingali nanginahanglang “mopalit” ug panaghigalaay. Sa usa ka komunidad ang pipila ka mamingawong mga balo gihaylo nga mobayad ug patinga nga $20,000 alang sa “tibuok kinabuhi nga mga pagbansay ug sayaw,” misulat ang usa ka tigbalita sa mantalaan. “Ang pipila luya kaayo nga dili na makalakaw. Dili sila inosente, wala lamay paglaom.” Ang usa ka klab sa sayaw maghatag sa bag-ong nagpalista ug dapit nga kaadtoan aron makauban ang ilang bag-ong nahigala, nga kasagaran mga parehas nilag edad. Ang maulog-ulogon, malanahon, matinahurong tigbaligya, nga magpakaaron-ingnon usab nga ilang tigtudlo ug sayaw, lisod balibaran.

Tagda ang mga Mangingilad sa Hapon

Ang pipila ka mangingilad nagpahimulos sa mamingawon nga mga tigulang sa ubang mga paagi. Sa Hapon ang walay-prinsipyong mga mangingilad nagpakaaron-ingnong mahangawaong mga tawo, nga naggahin ug panahon sa pagpakig-estorya sa ilang biktimang mga tigulang, nga mamati kanila. Sa inanay magsige na silag duaw, ug human makabaton sa bug-os nga pagsalig sa ilang biktimahonon, sila magpasiugda ug mini nga mga baligya. Ang kasagarang pananglitan sa maong mga pamitik mao ang mini nga negosyo sa bulawan diin mga 30,000 ka tawo, lakip ang daghang pensiyonado, ang gikatahong nahukhokan ug 200 ka bilyong yen ($1.5 bilyon). “Walay Purohan nga Mabawi ang Kapildihan sa mga Biktima,” mao ang ulohang balita sa Asahi Evening News sa Hapon.

Ang Asahi Shimbun sa Tokyo nagtaho bahin niining maong kaso: Usa ka edad-edaran nga babayeng tigbaligya ang miduaw sa usa ka tigulang nga lalaki, nga nag-ingon: “Mas nabalaka ako kanimo, G. K., kay sa akong trabaho, tungod kay nag-inusara ka.” Namati ang babaye sa daghan niyang mga sugilanon, ug ang tigulang nalimbongan sa iyang kamadanihon. Sa talilakaw na siya, nananghid siyang mobalik pagkasunod adlaw. “Balik baya ha,” mao ang tubag sa tigulang.

Misunod ang regular nga pagduaw; mag-uban sila pagpanihapon, ug magdala pa gani siyag pagkaon alang kang G. K. “Akoy moatiman nimo hangtod ka mamatay,” siya misaad. Unya misunod ang panghaylo: “Akoy magdumala sa imong propiedad alang kanimo. Ang kompaniya nga akong gitrabahoan bag-o pang nag-ugmad ug dakog kita nga paagi sa pagpahimulos sa propiedad sa usa.” Ang pamitik nagkinahanglan nga iprenda niya ang iyang balay ug propiedad, mopalit ug baretang bulawan, ug ideposito kana sa iyang kompaniya. Napahiluna na ang lit-ag. Si G. K. nahimong laing biktima sa taas nga linya sa pangilad. Human himoa ang usa ka kasabotan, ang babaye wala na gayod mobalik.

“Sa sundalo pa ako,” matod ni G. K., “ako nag-ungaw sa kamatayon. Apan mas lisod antoson nga masakiyo ang akong propiedad sa usa ka tawo nga nagpahimulos sa kahuyang namong mga tigulang nga nag-inusara sa pagpuyo nga walay kasaligang mga paryente. Morag ang kalibotan midangat sa usa ka yugto sa panahon dihang ang mga tawo gustog salapi, bisan pinaagi sa panglimbong.”

Pagpangilad sa mga Tigulang sa Italya

Ang librong L’Italia che truffa (Ang Italya nga Mangilad) nagtaho ug usa ka makuting pamitik nga gimugna sa mga mangingilad sa Italya nga naghukhok sa mga tigulang sa ilang bililhong mga tinigom. Niadtong 1993 usa ka gobyerno nga gipangunahan sa kanhing-gobernador sa Bangko sa Italya natukod. Ang iyang pirma, siyempre, makita sa mga papel de bangko (dayag balido gihapon) nga giisyu panahon sa iyang pagkagobernador. Human moduaw sa mga tigulang diha sa ilang mga pultahan, ubay-ubayng mangingilad, nga nagpaila sa ilang kaugalingon nga mga opisyal sa Bangko sa Italya ug nagdala ug mini nga mga ID kard sa pagpamatuod niana, miingon sa matag usa sa ilang mga biktima: “Ikaw nahibalo nga ang gobernador sa Bangko sa Italya nahimong presidente sa Gabinete sa mga Ministro; busa, ang iyang pirma nga makita sa mga papel de bangko dili na balido. Kaakohan namo nga kolektahon ang tanang karaang mga papel de bangko gikan sa lainlaing mga pamilya ug ilisan kana ug bag-ong mga papel de bangko nga gipirmahan sa iyang manununod . . . Ania ang resibo. Adto sa imong bangko dala kining maong dokumento duha ka adlaw gikan karon, ug madawat nimo ang salapi nga imong gihatag kanamo karon.” Pinaagi niining maong pamitik, ang mga mangingilad nakakolektag 15 ka milyong lira (mga $9,000) sa usa ka adlaw!

Ang pipila ka mangingilad sa Italya nakigsulti sa mga dili-mabinantayon, lakip ang mga tigulang, ubay sa kadalanan. Ilang pangutan-on ang mga dili-mapanagan-on nga makigbahin sa usa ka surbi ug hatagan sila ug mga palid sa papel nga pirmahan, nga nag-ingon nga ang ilang pirma maoy pagkompirmar lamang nga sila miapil sa surbi. Sa pagkatinuod, sila mipirma sa usa ka kontrata nga nagkinahanglang mobuhat o mopalit sila ug usa ka butang.

Unya, sa ulahi, ang biktima makadawat pinaagi sa koreyo ug usa ka pakete nga adunay pipila ka baligya, tingali uban ang pasidaan nga dayag kaayo diha sa putos nga kon balibaran ang baligya, silotan siya sa usa ka paagi. Ang pipila, ilabina ang mga tigulang, mahadlok, nga naghunahuna nga mas maayo pang mobayad ug gamayng kantidad ug tipigan ang baligya nga dili-bililhon kay sa taralon sa hukmanan.

Unsa ka kaylap ang pangilad sa Italya? Sumala sa L’Italia che truffa, ang gidaghanon sa mga pangilad nga gikataho mikabat ug mga 500,000 sa usa ka tuig. Labing menos tulo ka pilo sa mga pangilad ang wala ikataho. Usa ka magsusulat sa TV mikomento: “Ang gidaghanon maoy mga duha ka milyong lit-ag sa tanang matang matag tuig, o ingon-ingon ug lima ngadto sa unom ka libo sa usa ka adlaw.”

Ug busa mao kanay nahitabo. Walay pundok sa pangedaron (o rasanhon, nasodnon, o etnikong pundok, maylabot niana) ang labyan niadtong mosakiyo ug kuwarta sa mga tawo​—ug kasagaran ilang mga tinigom sa tibuok kinabuhi. Pagbantay! Mahimo kanang mahitabo kanimo.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

Kon Unsaon Paglikay nga Mailad

DILI tanang mga organisasyon nga nagbaligya pinaagig telepono ang dili-matinud-anon. Sa Tinipong Bansa, pananglitan, dihay 140,000 ka kompaniya nga nalangkit sa negosyo sa pagbaligya pinaagig telepono niadtong 1994, sumala sa American Association of Retired Persons (AARP). Gibanabana nga 10 porsiyento, o 14,000, kanila ang mini. Busa, kinahanglang magbantay sa dihang may tanyag nga morag mas maayo kay sa angayng dahomon. Niay pipila ka sugyot nga motabang kanimo nga dili malimbongan sa mga tigbaligya pinaagig telepono.

◆ Kon may motawag sa pagsulti kanimo nga nakadaog ka ug libreng ganti, tingali ang labing maayong butang nga buhaton nimo mao ang pagbutang sa telepono.

◆ Kon ang tigbaligya pinaagig telepono mamugos kanimo nga mopalit karong adlawa o ulahi na ang tanan, kini kasagarang timailhan nga ang tanyag maoy mini.

◆ Bantayi ang imong numero sa kredit kard. Ayaw kanag ihatag sa mga estranyo nga motawag aron sa pagpangayog kuwarta.

◆ Ayaw pagpalit ug bisan unsa diha sa telepono gawas kon ikaw ang mitawag pag-una ug nakiglabot sa usa ka kompaniya sa pagpedido pinaagig koreyo nga nahibaloan nimong maayog dungog.

Ang mga tag-iya ug balay kinahanglang mag-amping sa mga pangilad sa pag-ayo sa balay. Niay pipila ka pahamatngon, sumala sa gihatag sa AARP Consumer Affairs:

◆ Ayaw panuhol ug estranyo hangtod nasusi na nimo pag-ayo ang iyang mga reperensiya; pangutana sa ngalan ug numero sa telepono sa ubang mga kustomer nga migamit sa maong serbisyo.

◆ Ayaw pagpirma ug bisan unsa nga wala nimo susiha pag-ayo kini, ug tinoa nga nakasabot ug miuyon ka sa tanang kinahanglanon sa bisan unsang kontrata o kasabotan.

◆ Ayaw gayod pagsalig kang bisan kinsa nga mosaysay sa kasabotan gawas kon siya imong nailhan ug gisaligan. Basaha mismo ang kasabotan.

◆ Ayaw gayod pagbayad daan alang sa mga pag-ayo. Tinoa nga ang trabaho nakompleto sumala sa imong gusto una ka mohimo sa kataposang pagbayad.

Magmaalisto. Gamita ang sentido komon. Ayaw pagpanuko sa pag-ingong dili kon dili ka interesadong mopalit. Ug hinumdomi: Kon ang tanyag morag mas maayo kay sa angayng dahomon, lagmit nga panglimbong kana.

[Hulagway sa panid 7]

Ang mga mangingilad magpakaaron-ingnong may kahangawa sa mga tawo, aron makapangilad sa mga tigulang