Kon Unsaon Pagpanalipod sa Imong Kaugalingon Batok sa Panglimbong

TINGALI nakadungog ka na sa panultihon nga “Dili nimo malimbongan ang tawong matinud-anon.” Sama sa daghang ubang mga panultihon, kini nga panultihon dili tinuod. Adlaw-adlaw daghang matinud-anong mga tawo ang biktima sa panglimbong; ang pagkamatinud-anon lamang dili makapanalipod kanila. Ang ubang utokan kaayo nga mga tawo sa kalibotan naglaraw ug naghimog mga paagi aron makapangilad sa mga tawo. Kapin sa usa ka gatos ka tuig kanhi, usa ka magsusulat miingon: “Dunay mga paagi sa pagpanglimbong nga maayo kaayong pagkalaraw, nga buangbuang ka kon dili ka mailad niini.”

Ang pagpanglimbong dugay nang naglungtad, kini nagsugod didto pa sa tanaman sa Eden. (Genesis 3:1-5) Ang karaang mga paagi sa pagpanglimbong dunay daghang lainlain nga bersiyon, ug ang mga mangingilad kanunayng maghunahuna ug bag-ong mga paagi. Busa sa unsang paagi madepensahan nimo ang imong kaugalingon ? Dili na kinahanglang mosulay ka sa pagtuon sa tanang paagi sa mga kriminal sa paglimbong sa mga tawo. Ang pipila ka simpleng mga paagi sa pagpanagana mapuslanon kaayo sa pagpanalipod kanimo sa pagkahimong biktima.

Ampingi ang Personal nga Impormasyon

Kon ang imong libreta sa tseke o credit card kawaton sa usa ka tawo, makapalit siya ug mga butang pinaagi niini. Kon iyang kawaton ang impormasyon bahin sa imong pondo sa bangko, mahimo siyang makaorder ug makaisyu ug mga tseke gamit ang imong ngalan. Kon daghan ang iyang makuhang personal nga impormasyon, mahimong siya nay moangkon sa imong pagkatawo. Kon makuha na niya ang tanang impormasyon bahin sa imong pagkatawo, ang kriminal makakuha na ug kuwarta gikan sa imong deposito sa bangko, makautang gikan sa imong credit card, ug makahulam ug salapi gamit ang imong ngalan.a Mahimong dakpon ka pa tungod sa usa ka krimen nga wala nimo buhata!

Aron mapanalipdan ang imong kaugalingon batok niining matanga sa panglimbong, ampingi ang tanan nimong personal nga mga dokumento, apil na ang imong pinansiyal nga mga sumaryo sa bangko ug mga libreta sa tseke, lisensiya sa pagmaneho, ug kard sa Social Security o identity card. Ayaw ihatag sa uban ang personal o pinansiyal nga impormasyon gawas kon dunay balidong katarongan kon nganong kinahanglang pangayoon nila kini. Kinahanglan nga ampingan ilabina ang mga numero sa credit card ug ang impormasyon bahin sa imong pondo sa bangko. Ihatag lang nimo ang numero sa imong credit card kon gamiton nimo kini sa pagpalit ug usa ka butang.

Ang ubang mga mangingilad manguykoy sa mga basurahan sa pagpangita niini nga impormasyon. Imbes ilabay lang deretso ang mga papel nga dunay personal nga impormasyon, mas maayong imong sunogon o gisigision kini. Apil niini ang gikanselar nga mga tseke ug pinansiyal nga mga sumaryo sa bangko ug kompaniya nga namaligyag mga aksiyones maingon man ang daang mga credit card, mga lisensiya sa pagmaneho, ug mga pasaporte. Mas maayo usab kon gisigision o sunogon ang gipadala apan wala nimo pangayoa nga mga aplikasyon sa credit card nga imong madawat pinaagig koreyo, tungod kay naundan kinig impormasyon bahin kanimo nga basin gamiton sa uban sa sayop nga paagi.

Gamita ang Hustong Panabot

Kasagaran, manaad ang mga mangingilad ug di-katuohan nga dakong ganansiya sa pagpamuhonan. Ang kasagarang matang sa pagpangilad diin ang tawo saaran nga siya daling madato mao ang pyramid scheme. Bisag dunay lainlaing bersiyon kini nga pagpangilad, ang kasagarang taktika mao nga ang mga mamuhonan morekluta ug ubang mamuhonan, nga tungod niini ang mga nagrekluta makadawat ug komisyon.b Mao usab kini ang pamaagi sa mga chain letter, nga sultihan ka sa pagpadala ug kuwarta sa mga tawo nga nag-una diha sa listahan. Ang pasalig mao nga makadawat ka ug libolibong dolyar kon ang imong ngalan mao nay mag-una diha sa listahan.

Ang mga pyramid scheme mahugno gayod tungod kay imposible nga mapadayon ang pagrekluta ug bag-ong mga membro. Tagda kini nga kalkulasyon. Kon sugdan sa lima ka tawo ang usa ka pyramid scheme ug ang matag usa morekluta ug laing lima ka tawo, ang gidaghanon sa bag-ong mga rekluta mahimong 25. Kon ang matag usa kanila, sa baylo, morekluta ug 5, kana nagkahulogan ug dugang 125 ka tawo. Sa dihang ang pagrekluta moabot sa ikasiyam nga ang-ang, duna nay duolan sa duha ka milyong tawo nga kinahanglang morekluta ug laing kapin sa siyam ka milyong tawo! Nahibalo gayod ang mga tigmugna sa pyramid scheme nga dunay kinutbanan ang pagpangrekluta. Kon makita nila nga hapit nang maabot kini nga kinutbanan, ilang isibat ang kuwarta. Lagmit dili na nimo mabawi ang imong kuwarta, ug ang mga tawong imong girekluta maningil na kanimo karon sa ilang nawala nga kuwarta. Hinumdomi nga sa pyramid scheme, kinahanglang dunay maalkansi nga tawo aron mokita ka.

Duna bay nagtanyag kanimo ug usa ka paagi nga daling makasapi o makaganansiyag dako sa ipuhonan nga salapi? Aniay pasidaan: Kon ang gisaad nga ganansiya dako kaayo nga morag dili katuohan, kini kasagarang pangilad. Ayaw ug tuo dayon sa mga panganunsiyo ug mga testimonya, nga moingong, “Lahi kini.” Hinumdomi nga ang mga tawo dili magnegosyo aron manghatag ug kuwarta o motug-an sa mga sekreto aron padatoon ka. Kon dunay moingon nga siya may espesyal nga kahibalo nga makapadato kanimo, pangutan-a ang imong kaugalingon: ‘Nganong dili man niya kini gamiton aron madato siya? Nganong mag-usik man siya ug panahon sa pagtanyag niini kanako?’

Komosta kon sultihan ka nga duna kay nadaog nga premyo? Ayaw ug kaukyab​—basin pangilad kini, nga nakabiktima ug daghan. Pananglitan, usa ka babaye sa Inglaterra nakadawat ug sulat gikan sa Canada nga nag-ingong nakadaog siya ug premyo apan kinahanglang magpadala siya ug $25 agig bayad sa pagproseso. Human mapadala ang kuwarta, nakadawat siya ug tawag sa telepono gikan sa Canada nga nag-ingong nakadaog siya ug ikatulong ganti nga $245,000 sa usa ka ripa apan kinahanglang mobayad siya ug porsiyento nianang kantidara ingong dugang bayad sa pagproseso. Nagpadala siya ug $2,450 apan wala siyay nadawat nga ganti. Kon pabayron ka alang sa usa ka “libreng gasa” o premyo, kini pangilad. Pangutan-a ang imong kaugalingon, ‘Nganong makadaog man ko ug premyo sa usa ka ripa nga wala ako moapil?’

Pakigtransaksiyon Lamang sa mga Tawo nga Maayo ug Reputasyon

Nagtuo ka ba nga makaila ka kon ang usa ka tawo dili matinud-anon? Pagbantay! Ang mga mangingilad alisto sa pagkuha sa pagsalig sa uban. Maayong laki silang mobiktima ug mga tawo sa pagsalig kanila. Ang mga tigbaligya, matinud-anon man o dili, nahibalo nga sa dili pa nimo makombinsir ang mga tawo sa pagpalit ug produkto, kinahanglang makombinsir mo una sila sa pagsalig kanimo. Siyempre, wala kini magpasabot nga dudahan nimo ang tanang tawo, apan ayaw usab ug kompiyansa aron dili ka mailad. Imbes mosulay sa pagtugkad sa integridad sa usa ka tawo pinaagi sa pagsalig sa imong pagbati, bantayi ang duha ka ilhanan sa daghang panglimbong: Una, ang tanyag ba morag dili katuohan, ug ikaduha, gidalidali ka ba sa tigbaligya sa paghimog desisyon?

Daghan kaayo ang dili-katuohang mga tanyag diha sa Internet. Bisan tuod ang Internet nagtanyag ug mapuslanong mga produkto ug serbisyo, kini usab gigamit sa mga kriminal sa pag-ilad sa mga biktima sa paagi nga madali ug dili pa mailhan. Ikaw ba dunay adres sa E-mail sa Internet? Kon aduna, tingali gibaligyaan kag produkto pinaagig E-mail bisag wala ka mangutana bahin niini. Bisan tuod kini nga mga E-mail nagtanyag ug daghan kaayong produkto ug mga serbisyo, daghan niini maoy pangilad. Kon tubagon nimo kining klaseha sa E-mail pinaagi sa pagpadalag kuwarta alang sa usa ka produkto o serbisyo, lagmit wala kay madawat. Kon ugaling duna kay madawat, seguradong kini dili balor sa salapi nga imong gibayad niini. Ang labing maayong tambag mao, Ayaw gayod pagpalit gikan sa tawong wala nimo pangutan-a apan mamaligya kanimo pinaagig E-mail.

Mapadapat usab kini sa mga tawong mamaligya pinaagig telepono. Bisan ug daghan ang lehitimong mga negosyo nga mamaligya pinaagig telepono, ang mga mangingilad nga namaligya niining paagiha nakakuha ug binilyong dolyar gikan sa mga tawo kada tuig. Lisod kaayong mahibaloan kon tinuod ang gipanulti sa tigbaligya pinaagi lang sa pagpakig-estorya kaniya sa telepono. Ang mangingilad magpakaaron-ingnon pa nga hawas siya sa usa ka bangko o ahensiya nga naghatag ug proteksiyon sa mga credit card. Aduna kay katarongan nga magduda kon dunay tawong motawag kanimo sa telepono nga moingong gikan siya sa bangko o kompaniya nga imong gidepositohan ug kuwarta ug mangayog impormasyon nga ila nang nabatonan. Kon mahitabo kana, pangayoa ang numero sa telepono sa maong tawo. Dayon tawagi siya human matino nga ang numero tinuod nga iya sa bangko o ahensiya.

Mas maayo kon dili nimo ihatag ang numero sa imong credit card o ang bisan unsang personal nga impormasyon ngadto sa tawong dili nimo kaila nga motelepono kanimo. Kon dunay motelepono kanimo aron baligyaan kag produkto nga dili nimo gusto, sa matinahoron sultihi sila, “Pasensiya na, dili ko makigtransaksiyon pinaagig telepono sa mga tawo nga dili nako kaila.” Dayon ibutang ang telepono. Dili na kinahanglang makig-estorya ka sa dili nimo kaila nga tingali miprobar sa pag-ilad kanimo.

Pakigtransaksiyon lamang sa mga negosyo ug mga tawo nga maayog reputasyon. Dunay daghang legal nga mga kompaniya diin ikaw mahimong makigtransaksiyon pinaagig telepono o Internet nga dili ka malimbongan. Kon mahimo, susiha ang tigbaligya, ang kompaniya, ug ang negosyo pinaagig laing ahensiya. Pangayog impormasyon bahin sa maong negosyo, ug basaha kinig maayo aron maseguro nga kini legal. Ayaw padala kon pugson ka sa paghimog hinarasharas nga desisyon.

Isulat ang mga Detalye

Dili tanang panglimbong magsugod ingong panglimbong. Ang usa ka tarong nga negosyo mahimong mahapay. Kon mahitabo kini, kadtong nagpalakat niini basin matarantar ug manglimbong aron mabawi ang alkanse. Tingali nakadungog ka ug mga sugilanon bahin sa mga ehekutibo sa negosyo nga namakak bahin sa ilang kita ug ganansiya ug sa dihang nahapay ang negosyo ilang gisibat ang nabiling kuwarta.

Aron mapanalipdan ka batok sa panglimbong ug dili-pagsinabtanay, kinahanglang isulat nimo ang mga detalye sa dili pa mosulod ug dagkong negosyo. Kinahanglang anaa ang tanang kondisyon ug mga panaad diha sa bisan unsang kontrata sa negosyo nga imong pirmahan. Hinumdomi usab nga bisag unsa ka lig-on sa negosyo, walay makagarantiya nga molampos kini sumala sa plano. (Ecclesiastes 9:11) Sa pagkatinuod, ang tanang negosyo dunay risgo. Busa, kinahanglang espesipiko nga isulat diha sa kontrata kon unsa ang mga obligasyon ug responsibilidad sa matag indibiduwal kon ugaling mapildi ang negosyo.

Pinaagi sa pagkahibalo ug pagpadapat sa hinungdanong mga prinsipyo nga atong gihisgotan sa lakbit, imong makubsan ang purohan nga mabiktima sa panglimbong. Ang usa ka karaang panultihon sa Bibliya naghatag ug mapuslanong tambag. Kini nag-ingon: “Si bisan kinsa nga walay kasinatian motuo sa tagsatagsa ka pulong, apan ang usa nga maalamon magapalandong sa iyang mga lakang.” (Proverbio 14:15) Mopili ang mangingilad ug mga tawong daling mabiktima, kadtong daling motuo sa iyang matag pulong. Ikasubo, daghang tawo ang wala managana batok sa panglimbong.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 7]

Kon ang tanyag morag dili katuohan, kini kasagarang pangilad

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

Tambag Alang sa mga Biktima sa Panglimbong

Ang mga biktima sa panglimbong kasagarang madaog sa kaulaw, pagkasad-an, ug kasuko sa kaugalingon. Ayaw basola ang imong kaugalingon. Ikaw ang biktima; basola ang tawong nangilad kanimo. Kon nasayop ka, dawata kana, ug ipadayon ang imong kinabuhi. Ayaw paghinapos nga wala kay kartiyo. Hinumdomi nga malimbongan sa mga mangingilad bisan ang intelihente kaayong mga tawo​—mga pangulo sa Estado, manedyer sa bangko, ehekutibo, manedyer sa panalapi, abogado, ug uban pa.

Ang mga biktima sa panglimbong dili lamang makawatan ug kuwarta o kabtangan kondili mawad-an usab ug pagsalig ug pagtamod sa kaugalingon. Kon usa ka “higala” ang nanglimbong kanimo, kini maoy pagbudhi. Dili lalim ang bation kon mailad ka. Tugoti ang imong kaugalingon nga mobatig kaguol. Makatabang gayod kon iestorya nimo kini sa tawong imong kasaligan. Ang pag-ampo makahatag usab ug dakong kahupayan. (Filipos 4:6-8) Apan, hinumdomi nga paglabay sa panahon kinahanglan na nimong kalimtan ang nahitabo. Nganong magpadayon ka man sa pagkaguol? Paghimog positibong mga tumong, ug paningkamot nga makab-ot kini.

Pagbantay batok sa mga mangingilad nga motelepono aron motanyag sa pagbawi kono sa kuwartang nawala. Ang ilang tuyo maoy pagpangilad na usab.

[Kahon/Hulagway sa panid 8, 9]

Pagpangilad sa Pagpamaligya Pinaagig E-mail—Unom Ka Naandang Paagi

1. Mga pyramid scheme: Kini sagad nga daw mga kahigayonan nga makasapi ug dako nga dili kaayo maghago ug gamay ra ang ipuhonan. Ang usa ka paagi mao ang pagtanyag kanimo ug kompiyuter o ubang elektronikong butang kon mobayad ka sa pagpamembro sa usa ka asosasyon ug dayon mangrekluta sa uban. Ang laing matang mao ang chain letter. Ang mga chain letter kasagaran ilegal gayod. Ang kadaghanan sa mamuhonan niini mawad-an sa ilang kuwarta.

2. Mga paagi diin ang produkto asembolon diha sa balay: Ang usa ka matang niini nga pangilad mao nga tanyagan ka ug higayon sa pag-asembol ug mga butang sama sa alahas, dulaan o ubang mga produkto. Mogasto ka ug salapi alang sa materyales ug mogahin ug panahon sa pag-asembol sa produkto, apan ingnan ka sa ulahi niadtong nagtanyag kanimo sa trabaho nga ang imong giasembol dili paliton tungod kay wala kini makakab-ot sa ilang sukdanan sa kalidad.

3. Pangilad labot sa panglawas ug pagdiyeta: Daghan kaayog gitanyag nga mga produkto diha sa Internet sama sa mga pildoras nga makatabang kanimo sa pagpaniwang bisag dili mag-ehersisyo o magdiyeta, mga tambal alang niadtong dili na makagahom sa pagpakigsekso, ug mga krema sa pagsanta sa pagpanglarot sa buhok. Kini nga mga tanyag may kauban usahay nga mga testimonya gikan sa natagbaw nga mga kustomer. Ang kasagarang mga pulong nga makita niini nga mga paanunsiyo naglakip ug mga ekspresyon sama sa “dakong kauswagan sa siyensiya,” milagrosong tambal,” “sekretong pormula,” ug “karaang ingrediente.” Ang tinuod, kadaghanan niining mga produktoha dili epektibo.

4. Mga kahigayonan sa pagpamuhonan: Kining mga paagiha kasagarang nagtanyag ug dagkong mga ganansiya nga gamay o walay posibilidad nga maalkansi. Ang kasagarang bersiyon mao ang pagdeposito ug puhonan ngadto sa usa ka bangko sa laing nasod. Ang mga mamuhonan hayloon pinaagig mga pasalig nga kadtong nagpalakaw sa ilang kuwarta dunay dagkong pinansiyal nga mga koneksiyon ug dunay nahibaloan bahin niini.

5. Pagretoke sa rekord sa pagpangutang: Kining mga paagiha nagtanyag sa pagwagtang kono sa negatibong impormasyon gikan sa imong rekord sa nangaging mga transaksiyon sa mga utang aron ikaw mahatagan ug credit card, makautang ug sakyanan, o makabaton ug trabaho. Bisan pa sa mga pasalig, ang mga tigpasiugda dili makatuman sa ilang panaad.

6. Mga publisidad bahin sa premyo nga bakasyon:  Makadawat ka ug E-mail nga nagpahibalo kanimo nga nakadaog ka ug premyo nga bakasyon sa ubos kaayong presyo. Ang uban moingon nga ikaw ang espesyal nga napili. Hinumdomi nga ang maong pahibalo gipadala usab ngadto sa minilyong uban pa ug ang puy-anan, pagkaon, ug serbisyo nga imong madawat ubos kaayog klase kay sa gianunsiyo.

[Credit Line]

Tinubdan: U.S. Federal Trade Commission

[Hulagway sa panid 7]

Ang mga pyramid scheme mahugno gayod

[Hulagway sa panid 9]

Kinahanglang anaa ang tanang kondisyon ug mga panaad diha sa bisan unsang kontrata sa negosyo nga imong pirmahan