Pagpaniid sa Kalibotan
Kaminyoon Nagkamenos
Sa Canada, ang kaminyoon ingong usa ka institusyon nagakamenos pag-ayo. Sumala sa taho sa Statistics Canada, sa miaging 15 ka tuig, “ang gidaghanon sa mga taga-Canada nga nagpuyopuyo halos mitriple gikan sa 700,000 ngadto sa 2 ka milyon—usa ka tinuig nga gikusgon sa pagtubo nga unom ka pilo kay nianang sa kaminyoon,” nag-ingon ang The Toronto Star. Dugang pa, “katunga sa tanang unang mga panag-ipon sa Canada karon maoy pagpuyopuyo ug ang gidaghanon misulbong ngadto sa upat sa matag lima sa Quebec.” Nganong nabag-o? Ang pagpuyopuyo “dayag nga maoy bahin sa katilingbanong rebolusyon, usa sa mga serye sa mga pagsalikway sa mga institusyon nga gipundar diha sa sosyal nga kahikayan nga kinaraan na,” nag-ingon ang taho. Ang artikulo sa mantalaan nag-ingon nga “ang pagpuyopuyo kanhi giisip nga sulay nga kaminyoon, apan karon giisip ingong kapuli niana.”
“Ang Epekto ni Moises”
Duha ka pisiko nga taga-Hapon malamposong nagbulag sa tubig diha sa laboratoryo, nagtaho ang New Scientist. Si Masakazu Iwasaka ug Shogo Ueno, sa Unibersidad sa Tokyo, migamit ug puwersadong mga coil sa elektrisidad aron sa pagmugnag puwersadong magnetic field palibot sa pinahigdang tubo nga may hamabaw nga tubig. Ang magnetic field, nga mga 500,000 ka pilo nga mas puwersado kay nianang sa yuta, nagpuwersa sa tubig sa pagbul-og ngadto sa mga tumoy sa silindro, nga nagbilin ug ugang bahin diha sa tunga. Ang katingad-anan, nga unang nadiskobrehan sa mga siyentipiko niadtong 1994, gisundog sa mga pisiko sa Uropa ug sa Tinipong Bansa. Naunsa kadto pagkahitabo? Sumala kang Koichi Kitazawa, usa ka kauban sa Unibersidad sa Tokyo, ang tubig “molihay sa magneto. Busa ang puwersadong magneto magduso sa tubig, ug magduot niini gikan sa mga dapit nga puwersado ang magnetic field ngadto sa mga dapit nga hinay.” Gitawag ni Kitazawa ang katingad-anan nga “Ang Epekto ni Moises.”
Walay Batasang mga Turista
Ang dagayang kultural nga kabilin sa Italya nakapailado niini nga destinasyon sa turista. Ikasubo, ang mga bakasyonista didto sagad nga walay pagpakabana sa pagpasundayag ug maayong pamatasan. Sumala kang Mario Lolli Ghetti, komisyonado sa kalikopan ug arkitektural nga kabilin sa Florence, “daghan ang mibating awtorisado sa pagbuhat ug mga butang nga dili gayod nila buhaton sa ilang lugar.” Busa, ang siyudad sa Florence nagpatunghag usa ka “Karta sa mga Katungod ug mga Katungdanan sa mga Turista,” nga magpahinumdom sa mga bisita kon unsay ilang mahimo ug dili mahimo, nagtaho ang La Repubblica. Aniay pipila ka pahinumdom: Ayawg kaligo o itunob ang imong mga tiil diha sa mga fountain; ayaw pagpiknik atubangan sa mga monumento ug mga museyo; ayawg ilabay ang mga lata o chewing gum sa yuta; ayaw pagkamisita sa dihang moduaw sa mga museyo; ug ayaw pagbuladbulad sa init sa adlaw nga magsul-ob ug pangkaligo diha sa makasaysayanhong mga tanaman ug mga plasa. Siyempre, ang maayog pamatasang mga turista gidayeg ug ginaabiabi gihapon.
Suliran sa Pagpasuso ug Bata
“Sa duha ka dekada, ang mga doktor ug pangpublikong mga ahensiya sa panglawas nagtanyag ug samang tambag ngadto sa bag-ong mga inahan sa mas kabos nga mga nasod: Pasusoha ang inyong mga masuso aron sa pagpanalipod sa ilang panglawas,” nag-ingon ang The New York Times. “Apan karon, ang kaylap nga epidemya sa AIDS nagpawalay-pulos nianang yanong tambag. Ang mga pagtuon nagpakita nga ang mga ginikanang natakboyan sa kagaw sa AIDS makapatakod niana pinaagi sa gatas sa suso sa talagsaong gikusgon. . . . Ang Hiniusang Kanasoran sa di pa dugay nagbanabana nga un-tersiya sa tanang masuso nga may H.I.V. nataptan sa kagaw pinaagi sa gatas sa ilang inahan.” Ang kapuli mao ang komersiyal nga gatas, apan kana adunay mga suliran. Sa daghang nasod ang mga inahan walay kuwartang ikapalit ug gatas o ikapabukal sa mga beberon ug walay hinlong tubig. Ingong resulta, ang mga masuso nag-antos sa kalibanga ug pagkatiti sa tubig sa lawas maingon man gumikan sa mga sakit sa respiratoryo ug sa tiyan. Gitib-ogag daghang tubig sa kabos nga mga pamilya ang produkto, nga miresulta sa malnutrisyon sa mga masuso. Gipaningkamotan karon sa mga opisyal sa panglawas ang pagbalanse sa maong mga isyu. Sa tibuok kalibotan, matag adlaw adunay kapin sa 1,000 ka bag-ong kaso sa impeksiyon sa HIV taliwala sa mga masuso ug mga bata.
Kahimtang sa Sanitasyon sa Kalibotan Nagkagrabe
“Duolag tulo ka bilyong tawo, kapin sa katunga sa populasyon sa kalibotan, ang walay bisag usa ka hohinlong kasilyas,” nagtaho ang The New York Times. Kini nga mga kaplag, nga maoy bahin sa tinuig nga surbi sa Progress of Nations nga gidumala sa UNICEF (United Nations Children’s Fund), nagbutyag usab nga “ang estadistika sa sanitasyon maoy lakip niadtong nagkagrabe sa tibuok kalibotan, wala moarang-arang.” Pananglitan, ang pipila ka nasod nga miuswag sa pagtaganag hinlong tubig alang sa mga kabos napakyas sa pagtaganag igong labayanan sa hugaw. Kining kakulang sa paninugdang panghindik makatampog dako sa pagkaylap sa bag-ong mga hampak ug sa pagbalik sa daang mga sakit, nag-ingon ang taho. Gibanabanang kapin sa duha ka milyong kabataan ang mamatay matag tuig gumikan sa mga sakit nga nalangkit sa hugawng mga kahimtang. Si Akhtar Hameed Khan, awtor sa pagtuon, nag-ingon: “Kon ikaw adunay edad medyang kahimtang sa sanitasyon, maangkon mo usab ang edad medyang kahimtang sa sakit.”
Panimalay ang Labing Importante
Makaayo ba ang day care—pagdumala sa kabataan pinaagi sa ubang tawo samtang nagtrabaho ang mga ginikanan—alang sa mga bata? Mao kanay buot masayran sa usa ka pagtuon sa National Institute of Child Health and Human Development sa T.B. Ang inilang mga tigdukiduki sa pag-atimag bata sa 14 ka unibersidad nagtuon sa 1,364 ka bata gikan sa pagkahimugso ngadto sa tres anyos. Kapin sa 20 porsiyento sa mga bata ang giatiman sa ilang mga inahan sa balay; ang uban gipadala ngadto sa mga sentro sa day care o sa mga balay sa sinuholan nga mga tig-atimag bata. Ang mga resulta? “Ang mga tigdukiduki nakakaplag nga ang mga batang diha sa de-kalidad nga day care—ang matang nga niana ang mga hamtong makigsulti kanilag dugay sa masanongong paagi—nakabentaha lag diyutay sa mga batang anaa sa mga kahimtang nga kulag pagtagad kon maylabot sa mga katakos sa sinultihan ug pagkat-on,” nag-ingon ang magasing Time. “Apan ang pangunang konklusyon mao nga ang epekto sa day care dili kaayo hinungdanon sa mental ug emosyonal nga kaugmaran sa mga bata kay sa kalidad sa ilang pamilyahanong kinabuhi. . . . Gibanabana sa mga tigdukiduki nga 1% lamang sa mga bentaha taliwala sa mga bata nga ang hinungdan mao ang day care apan 32% ang miresulta gumikan sa makapalahing kalidad sa ilang mga kasinatian sulod sa ilang mga pamilya. Unsay makat-onan gikan niini? Ang panimalay maoy hinungdanong sentro sa pagkat-on.”
Talagsaong Panaghigalaay
Dugay nang nahibulong ang mga siyentipiko sa relasyon tali sa mga hulmigas ug Aprikanhong mga kahoyng akasya. Ang mga kahoy nagtagana sa mga hulmigas ug pagkaon ug puy-anan. Ang mga hulmigas, sa baylo, moatake sa mga insekto nga modaot sa mga kahoy ug mopaak sa mga hayop nga mokaon sa mga dahon. Ang mga kahoy daw nagsalig niini nga panalipod aron magpabilin kining buhi. Apan ang mga kahoy nagkinahanglan usab ug nagalupad nga mga insekto aron sa pagpamalo sa mga bulak niini. Maylabot niini, sa unsang paagi ang tigmalong mga insekto makahigayon sa pagbuhat sa ilang trabaho? Sumala sa mantalaan sa siyensiya nga Nature, sa dihang “mobuswak na pag-ayo ang mga bulak” sa mga kahoy, magpagawas kinig kemikal nga maorag magpaatras sa mga hulmigas. Magtugot kini sa mga insekto sa pagtugpa sa mga bulak “sa hinungdanong yugto.” Dayon, tapos mamalohi ang mga bulak, ang mga hulmigas mobalik sa ilang buluhaton sa pagbantay.
Gutenberg nga Bibliya Nakaplagan
Usa ka bahin sa Bibliya nga gipatik sa ika-15ng siglo ni Johannes Gutenberg ang nakaplagan sa tipiganan sa mga talaan sa simbahan sa Rendsburg, Alemanya. Tapos kini makaplagi sayo niadtong 1996, ang 150-panid nga seksiyon sa Bibliya gisusi pag-ayo una pa gipahibalo nga usa ka tinuod nga Gutenberg, nagtaho ang Wiesbadener Kurier. Sa tibuok kalibotan, 48 ka Bibliyang Gutenberg ang nasayrang naglungtad, nga niana 20 ang kompleto. “Ang iladong duha ka tomo nga mga Bibliya nga gipatik ni Johannes Gutenberg giisip ingong unang dakong kahimoan sa pagpatik ug basahon,” ang mantalaan nag-ingon. Ang kinabag-ohang kaplag “anaa pay orihinal nga kadena sa libro, nga niana ang Bibliya gihigot sa pulpito aron kini dili makawat.”
Mas Dugayng Pagkinabuhi
Unsay makatabang sa pagpabiling himsog ug pagkinabuhig dugay? “Ang kiling sa personalidad sa pagtipig ug makanunayong taras nga sa kinadak-ang bahin hilwas sa sikolohikal nga kabalaka magpalambo sa pisikal nga kahimsog nga labaw pa kay sa mahimo sa pag-ehersisyo o sa mga batasan sa pagkaon,” nag-ingon si Dr. George Vaillant sa Brigham and Women’s Hospital, sa Boston. Ang opinyon ni Vaillant gipasukad sa nagpadayong pagtuon sa kapin sa 230 ka lalaki nga unang gikuha niadtong 1942. Sa edad nga 52, ang mga lalaking may maayong panglawas gibahin sa tulo ka grupo: kadtong giisip nga “nabalaka” (nag-abuso silag alkoholikong ilimnon, kanunayng naggamit ug mga tranquilizer, o mikonsultag sikyatrista), “wala mabalaka” (wala gayod sila mag-abusog alkoholikong ilimnon, motomar ug makapausab sa taras nga mga droga, o mokonsultag sikyatrista), ug ang “tungatunga” (diha sila tali sa duha ka grupo). Sa pangedarong 75 anyos, “5 porsiyento lamang sa mga [wala mabalaka] ang nangamatay, itandi sa 25 porsiyento sa tungatungang grupo, ug 38 porsiyento sa nabalakang mga lalaki,” nagtaho ang Science News. Tino gayod, ang paghupot ug sustansiyadong pagkaon ug makanunayong ehersisyo makatabang sa pagpalambo sa maayong panglawas. Apan, “ang taas nga kinabuhi, labing menos sa mga lalaki, maorag mag-agad sa kiling sa emosyonal nga kalig-on nga maghiklin sa hilabihang kasakit sa depresyon,” nag-ingon ang Science News.