Ecuador—Usa ka Nasod nga Nagbanday sa Ekwetor

INGON nga mga bisitang gikan sa Uropa, ang unang butang nga namatikdan namong magtiayon bahin sa Ecuador mao ang ekwetor. Tinuod, dili kini makitang linya, apan makita ang impluwensiya niini sa Ecuador.

Ang ngalang Ecuador maoy Kinatsila sa “ekwetor.” Ang pipila tingali maghunahuna nga gikontrolar sa ekwetor ang klima sa Ecuador. Apan, wala madugay human sa paghiabot, among nadiskitahan nga ang kainit ug kabugnaw sa panahon gigamhan sa gihabogon inay kay sa geograpikanhong lokasyon. Sanglit ang adlaw halos gasidlak lamang diha sa ulohan sa tibuok tuig niini nga latitud, ang gihabogon ibabaw sa lebel sa dagat maoy usa sa labing maayong mga giya sa pagtino kon pila ka sapaw sa sinina ang isul-ob.

Samtang ang ekwetor naghulagway sa Ecuador, ang Andes naghatag sa nasod ug kinaiyahan niini. Nagtadlas niini nga samag dugokan, kining halangdong kabukiran nagpatunghag way-kinutoban nga nagkadaiyang dagway sa kayutaan.

Nagkadaiyang Bulok

Ang ikaduha nga nakakuha sa among pagtagad sa Ecuador mao ang bulok. Usa ka buntag wala madugay human sa among pag-abot, milingkod kami ilalom sa landong sa pipila ka dagkong mga kahoy. Giabiabi kami sa samag-plawtang harana sa mga oriole, sa mapinadayonong away-away sa mga wren, ug sa nagsagarat nga mga tono sa mapahitas-ong mga antpitta. Apan ang ilang kabuloknon mas madanihon pa kay sa mga honi.

Sa kidlap nga pula, usa ka vermilion flycatcher ang misulpot gikan sa gibatogan niini aron sa pagdagit sa usa ka lamok. Usa ka panon sa sanag-berdeng mga periko misiyaok aron tagdon samtang sila nanuyo sa usa ka turkey vulture nga naglupadlupad sa ulohan. Ang magilakong dalag-ug-itom nga mga oriole ug ang nagkidlapkidlap-bughaw nga mga kabakabang morpho nagtampo sa ilang kabuloknon diha sa di-malimtan nga talan-awon.

Samtang kami mipanaw latas sa nasod, among namatikdan nga ang masanag nga mga bulok sa kalanggaman ug mga kabakaba makita usab diha sa pamesti ug mga produktong ginamag-kamot sa Ecuador. Ang kapula sa flycatcher, pananglitan, gipahiangay sa eskarlatang mga sayal sa mga babayeng Indian sa Cañar. Ug ang magilakong hinabol nga mga tela sa mga Indian sa Otavalo maorag naghawas sa tanang bulok nga nakapadani sa Ecuador.

Lainlaing Klima

Ang ekwetor ug ang Andes nagkahiusa sa pagpatunghag lainlaing klima sa Ecuador. Sulod sa pipila ka milya​—sa tul-id nga gilay-on—ang klima mausab gikan sa umogon tropikanhong kainit sa Amazon ngadto sa mga niyebe sa mga taluktok sa kabukiran.

Usa ka adlaw, kami mibiyahe gikan sa tiilan sa mga bungtod duol sa sulod nga bahin sa Amazon ngadto sa tag-as nga kabukiran palibot sa Quito. Samtang misubida ang among sakyanan, among namatikdan kon sa unsang paagi ang tropikanhong bagang lasang inanayng nausab ngadto sa pagkahimong cloud forest, nga sa kataposan nagbag-o sa talan-awon ngadto sa pagkahimong umaw nga yuta, o lamakan. Ang mabulokong mga kausaban sa talan-awon nagpasabot kanamo nga kami nakabiyahe gikan sa ekwetoryal nga Aprika ngadto sa hatag-as nga kabukiran sa Scotland sulod sa kal-ang sa pipila ka oras.

Daghang kalungsoran ug siyudad sa Ecuador ang nahimutang sa mga walog nga sinalipdan sa kabukiran, diin ang klima gihubit ingong samag-tingpamulak sulod sa tibuok tuig. Bisan pa niana, ang mga lungsod didto sa hataas sa Andes makasinati sa bisan hain sa upat ka yugto sa panahon sa bisan unsang panahon​—ug usahay ang tanang upat sulod sa usa ka adlaw! Ingon sa paghubit niana sa usa ka sinating magpapanaw, “ang labing matagnang bahin sa kahimtang sa panahon sa Ecuador mao ang pagkadili-matagna niini.”

Mga “Hummingbird” ug mga “Condor”

Ang lainlaing mga klima nagpatunghag daghang kahayopan ug katanoman. Ang Ecuador adunay kapin sa 1,500 ka espisye sa mga langgam, nga modoble sa total sa tibuok Tinipong Bansa ug Canada ug ikaunom sa tanang nailhang espisye sa kalibotan. Kining tanan makaplagan sa usa ka nasod nga mas gamay pa sa Italya.

Ilabinang paborito namo ang gagmayng mga hummingbird​—nga adunay mga 120 ka espisye sa Ecuador. Una namo kining nakita diha sa mga hardin sa siyudad, nga puliking naniba sa mga tanaman sa namulak nga mga kahoykahoy sa sayo sa buntag. Makita kini sa sulod sa bagang lasang sa Amazon ug bisan sa gihuros sa hangin nga kabungtoran sa itaas sa Andes.

Sa lungsod sa Baños, migugol kamig usa ka oras sa pagsud-ong sa usa ka hummingbird nga ginganlag naggilakgilak nga violet-ear nga naningaon sa pungpong sa pulang kabulakan nga hibiscus. Samtang kini makugihong naglupadlupad atubangan sa usa ka bulak ngadto sa lain, nga batid kaayong nanimdim sa bililhong dugos, usa ka kaindig ang miabot nga may mas relaks nga paagi. Kadto mao ang itom ug ikog nga trainbearer, nga ginganlag ingon niana tungod sa taas itom nga ikog niini nga nakapahimo niining samag itom nga kometa samtang kini mohadyong palibot sa teritoryo niini, nga mang-abog sa mga karibal. Inay molupad sa kahanginan, kini nga hummingbird mibatog sa sanga ug mitusok sa mga bulak gikan sa luyo aron sa pagsuyop sa dugos.

Dili gagmay kaayo ang tanang langgam sa Ecuador. Ang halangdong condor, ang kinadak-an sa tanang langgam nga mangdadagit, nagalupadlupad gihapon ibabaw sa Andes, bisan pag diyutay na lamang kaayo. Kanunay namong gisuhid ang hatag-as nga mga taluktok, nga nanghinaot nga makita ang anino niini, apan napakyas. Sa rehiyon sa Amazon, ang harpy eagle​—ang labing kusgang langgam nga mangdadagit sa kalibotan​—lisod usab makita. Halos sa tibuok adlaw, hilom kining magbatog sa sanga sa usa ka dakong kahoy diha sa wala-matugaw nga bagang lasang, nga mag-ukoy aron sa pagdagit sa way-kalibotang sloth o unggoy.

Makatambal nga mga Tanom

Daghan sa mga tanom nga makaplagan sa Ecuador makatambal maingon man makadayandayan. Sa among duaw sa Podocarpus National Park, sa habagatan sa nasod, ang among giya mitudlo sa gamayng kahoy nga may pulang mga berry. “Mao kana ang kahoy nga cascarilla,” siya misaysay. “Ang panit niana maoy tinubdan sa quinine sa daghang siglo.” Duha ka gatos ka tuig kanhi, sa haduol nga Loja, ang quinine nakasalbar sa kinabuhi sa usa ka hamiling babayeng Katsila nga himalatyon sa malarya. Ang dungog niini, nga dugay nang nasayran sa mga Inca, sa wala madugay mikaylap sa tibuok kalibotan. Bisan tuod ang kahoyng cascarilla maorag way-pulos sa unang pagtan-aw, ang droga nga gikuha gikan sa mga panit niini nakasalbar na ug daghang kinabuhi.

Ang cloud forest diin nagdaghan kanang kahoya gituboan usab sa daghang karaang kahoy, kansang bukohong mga sanga gilukongan sa tunokong mga bromeliad, nga ang pipila niini adunay sanag-pulang mga bulak. Kining hilit nga mga lasang maoy dalangpanan usab sa daw nag-antiyohos nga oso, ocelot, ug puma, maingon man sa di-maihap nga mga espisye sa mga tanom nga gipaningkamotan pa sa pagklaseklase sa mga botaniko.

Gitun-an pa sa mga siyentipiko ang gamayng baki sa Ecuador, nga naglaom nga makakaplag ug maarang-arang nga mga painkiller. Ang panit niining mopasidlit-ug-hilo nga baki mopaagay ug analgesic nga gikaingong 200 ka pilo nga mas puwersado kay sa morphine.

Sa itaas sa Andes, among nakita ang pipila ka tanom nga dili sama sa bisan unsa nga nakita namo sukad. Ang puya, usa ka bromeliad nga nagadani sa mga hummingbird, nagpahinumdom kanamo sa dako nga kinaraang silhig, nga naghulat lamang nga may usang mopunit niana aron ipanilhig sa yuta sa palibot. Sa sinalipdang mga lupa sa umaw nga lamakan makita ang gagmayng kalasangan sa quinoa, usa ka lig-ong kahoy nga nagtubo diha sa samang gihabogon sa mga pino sa Himalaya. Kining labong nga mga kahoy, nga duha ngadto sa tulo ka metros lamang ang gitas-on, nagpormag halos di-masuot nga kalibonan nga maoy kinaham nga puy-anan sa mga langgam ug mga mananap.

Sa bagang lasang sa Amazon, hinunoa, ang kakahoyan tag-as ug abunda kaayo. Sa usa ka pagduaw sa Jatun Sacha Biological Station, mibarog kami ilalom sa higanteng kahoy sa lasang, nga kapin sa 30 metros ang gitas-on. Sa kalit, nakapakugang kanamo ang kasikas duol sa dagkong nagtukod nga mga gamot niini. Dayon among naamgohan nga usa sa mga lungag diha sa mga gamot maoy pinuy-anan sa pamilya sa gagmayng mga kuwaknit. Kadtong kahimtanga nagpahinumdom kanamo nga ang lasang nag-agad niining daghang simbiotikong mga relasyon. Ang mga kuwaknit, nga maoy pangunang mga tigsabod ug binhi ug tigmalo sa bagang lasang, maoy bililhong alyado sa mga kahoy nga naghatag niinig panalipod.

Mga Tiyanggihan sa Kabukiran

Halos 40 porsiyento sa populasyon sa Ecuador nalangkoban sa mga tribong Indian. Ang lainlaing etnikong mga grupo​—ang matag usa may kaugalingong linaing sinina​—maoy hinungdanong bahin sa kadaghanang mga walog sa Andes. Kasagaran, among nakita ang mga babayeng Indian nga gasubida sa titip nga mga agianan diha sa mga bakilid sa bukid, nga nagbilik ug lana sa karnero samtang sila nanagbaktas. Maorag dili lisod nilang tikaron ang bisan hain sa tuman ka titip nga pangpang. Among gisusi ang usa ka umahan sa mais, nga gibanabanang nahanayhay ug labing menos 45 grado!

Nailado ang mga tiyanggihan sa Ecuador, sama nianang sa Otavalo. Kini maoy mga taboan diin ang mga tawo sa maong dapit makapamalit o makapamaligyag kahayopan ug mga abot sa uma maingon man sa tradisyonal nga hinabol nga mga butangbutang o ubang mga gama-sa-kamot. Sanglit ang mga tawo sa maong dapit maniyanggi nga managsul-ob sa ilang naandang mga besti, ang okasyon maoy maanindot nga talan-awon nga makadani sa daghang turista. Pahimuslan usab sa mga Saksi ni Jehova ang tingtabo sa tiyanggihan aron makapaambit sa mensahe sa Bibliya ngadto sa mga tawo.

Ang makapadani sa gama sa maghahablon mao ang kakaraan niini ug ang dagayang paggamit sa naandang mga bulok ug mga motif. Ang mga tawo sa Andes dugay nang naghablon sa ilang nabantog nga mga kapote una pa midangat ang mga Katsila. Bisan tuod ang ilang mga teknik modernisado na, kining kugihang mga Indian naggama gihapog nindot nga mga sininang ginansilyo ug hinabol nga mga tela.

Kabukiran Diha sa Gabon

Ang pagmaneho latas sa Andes dili mahimo sa usa nga dagaton. Naglikoliko ug nagtuyoktuyok ang mga dalan, mosubida ug modulhog, samtang kini mamaybay diha sa mga ngilit sa nag-ekis-ekis nga mga walog. Ang malig-ong magpapanaw gigantihan sa nagbag-obag-ong talan-awon, nga mahubit lamang ingong kahibulongan.

Samtang kami misubida sa Andes sa unang higayon, ang gabon​—nga halos kanunayng kauban​—milimin sa among sakyanan. Usahay kami makalingkawas gikan sa gabon ug makakita sa nanganawkanaw nga hut-ong sa nadigo sa gabon nga mga walog. Sa pagpanaw ubay sa kutay sa kabukiran sa Andes, ang gabon daw nakighadla kanamo. Usa ka minuto, ang balangay nga among naagian bug-os nga gihugpaan. Sa pipila ka minutos sa ulahi, ang sunod nga balangay naladlad sa kasilaw sa adlaw.

Usahay ang gabon moalimpulos paitaas; usahay moliyokliyok paubos gikan sa mga taluktok sa bukid sa ibabaw. Bisan tuod makapalagot nga mahanaw sa panan-aw ang matahom nga talan-awon, ang gabon nagpasundayag ug kahalangdon ug misteryo sa hatag-as nga mga taluktok nga nagbuntaog sa ibabaw niana. Mas hinungdanon, naghatag kinig kinabuhi sa cloud forest, nga nagakuha sa bililhong kaumog gikan niini.

Sa among kataposang buntag sa Ecuador, ang gabon nahanaw. Sa daghang oras among natagamtam ang maanindot nga talan-awon sa Cotopaxi​—ang halos hingpit natabonan sa niyebe nga tuktok. Kining aktibong bolkan, ang kinatas-an sa kalibotan, maoy gihimong dugokan sa nasodnong parke. Sa nagkaduol na kami sa taluktok, nahingangha kami sa pagkakita sa usa ka dakong hanig sa niyebe nga midailos sa usa sa mga bakilid niini sa ibabaw. Sa gihabogong duolan sa 6,000 ka metros, kini malamposong nagsagang sa puwersadong kasanag sa adlaw sa ekwetor.

Sa pagkasunod adlaw, samtang ang among ayroplano mibiya sa Quito para sa among panaw pauli, among gisud-ong sa kataposang higayon ang Ecuador. Sa kasanag sa sayong kabuntagon, among nakita ang Cayambe, lain pang natabonan sa niyebe nga bolkan, nga migimaw ibabaw sa gabon ug naggilakgilak nga halos samag bulawan diha sa kasanag sa adlaw. Kini nga bolkan, kansang taluktok nahiluna halos diha gayod sa ekwetor, maorag haom nga simbolo sa panamilit sa makabibihag nga nasod nga among giduaw. Sama sa Cayambe, ang Ecuador sa kahalangdon nahiluna nga nagbanday sa ekwetor.​—Tinampo.

[Mga hulagway sa panid 25]

Dagway sa kabukirang Andes, uban sa bolkang Cotopaxi sa luyo

Tigbaligyag bulak nga Indian

[Mga hulagway sa panid 26]

1. Ihalas nga plantain

2. Toucan barbet

[Credit Line]

Foto: Zoo de Baños