Pagpaniid sa Kalibotan

Pagbalik sa Kolera

Human sa pagkahanaw sulod sa kapin sa 100 ka tuig, ang kolera kalit ug makapakurat nga mibalik sa Amerika del Sur. “Sukad sa 1991, 1.4 ka milyong kaso ang gikataho didto, nga misangpot sa 10,000 nga nangamatay,” nag-ingon ang The Times sa London. Ang dugang nakapabalaka sa mga awtoridad sa panglawas mao ang pagtungha niadtong 1992 sa usa ka bag-ong matang sa kagaw sa kolera sa India, Bangladesh, ug kasikbit nga mga nasod, nga hangtod karon nakaapektar sa 200,000 ka tawo. Ang kolera maoy grabeng pagkalibanga, ug ang kamatayon mahitabo sa 70 porsiyento sa mga kaso gawas kon mabatonan ang eksaktong tambal. Apan ang panalipod mas maayo kay sa pagtambal. Ang pagpabukal sa tubig nga imnonon ug sa gatas, dili pagpalangaw, ug paghugas sa dili-luto nga mga pagkaon diha sa tubig nga gibutangag klorin maoy paninugdang mga paagi sa kahilwas.

Paghisgot Mahitungod sa Pakigdait sa Kalibotan

Ang rehiyonal nga mga gubat nga dihay hinungdanong bahin kanhi sa Bugnawng Gubat daw natapos na, sumala sa Yearbook 1997 sa International Peace Research Institute sa Stockholm. Sa 1989, ang kataposang tuig sa Bugnawng Gubat, dihay 36 ka “dagko armadong mga panag-away.” Ang gidaghanon mius-os ngadto sa 27 sa 1996, ug ang tanan gawas sa usa, ang panag-away sa India ug Pakistan, maoy sulodnon, mga gubat diha sa maong nasod lamang. Dugang pa, ingon sa gibanabana sa gidaghanon sa nangamatay, kadaghanan niining maong mga panag-away nagpakitag pag-us-os sa gigrabehon o nagpadayon nga diyutay ra ang nangamatay. “Walay laing kaliwatan ang nahiduol pag-ayo sa pakigdait sa kalibotan,” mihinapos ang The Star, usa ka mantalaan sa Habagatang Aprika. Matod sa magasing Time: “Ang pagdominar sa Amerika . . . naghatag sa kalibotan ug usa ka Pax Americana, usa ka yugto sa internasyonal nga pakigdait ug kalinaw nga wala makita niining sigloha, ug panagsa rang makita sa tawhanong kasaysayan.”

Numero Uno Gihapon

“Dugang mga kopya sa Bibliya ang ginapatik gihapon kay sa bisan unsang laing basahon,” nagtaho ang ENI Bulletin. Ang mga nasod nga adunay kinadaghanang naapod-apod nga Bibliya mao ang Tsina, Tinipong Bansa, ug Brazil. Sumala sa usa ka taho gikan sa United Bible Societies (UBS), 19.4 ka milyong kopya sa kompletong Bibliya ang giapod-apod sa 1996. Kini maoy usa ka bag-ong kinatas-an ug 9.1 porsiyentong pag-uswag kay sa 1995. Bisan pa sa “makapahinganghang pag-uswag sa pag-apod-apod sa pipila ka bahin sa kalibotan,” matod ni John Ball, ang koordinetor sa mga serbisyo sa pagpatik sa UBS, “aduna gihapoy dugang buhatonon aron dali rang mabatonan sa tanan ang Kasulatan.”

“Mga Mensahero sa Kamatayon”

Ang adunahang mga nasod sa Kasadpan nagpatungha ug “dugang kabug-at” sa sakit alang sa nagakaugmad nga mga nasod, matod sa 1997 nga taho sa World Health Organization (WHO). Sumala sa gitaho sa The Daily Telegraph sa London, ang sakit sa kasingkasing, mga estrok, diabetes, ug pipila ka kanser nagadaghan pag-ayo samtang ang nagakaugmad nga mga nasod misagop sa Kasadpanhong mga estilo sa kinabuhi sa pagpanigarilyo, tag-as ug kaloriya ug daghag tambok nga mga pagkaon, ug namenosang pisikal nga kalihokan. Bisan tuod sa tibuok kalibotan ang mga tawo karon mas taas ug kinabuhi, kini maoy ‘usa ka walay bili nga premyo, nga walay kinaiya sa kinabuhi,’ matod ni Dr. Paul Kleihues, usa ka direktor sa WHO. Siya midugang: “Husto kadtong nag-ingon nga kita sa pagkatinuod maoy mga mensahero sa kamatayon.” Ang WHO nagpasiugda ug usa ka sigesigeng tibuok-kalibotang kampanya aron sa pagdasig sa himsog nga mga estilo sa kinabuhi. Kon dili, kini nag-ingon, aduna unyay “krisis sa pag-antos sa tibuok yutang gilapdon.”

Pangulo sa Budhista Nagtambag nga Mangita sa Kamatuoran

“Ang pagkagahian dili maayo” kon bahin sa relihiyon, matod ni Eshin Watanabe, ang supremong pari ug pangulo sa usa sa labing karaang mga sekta sa Budhista sa Hapon. Gipangutana kon gipasabot ba niya nga ang pagkamaunongon sa mga pagtulon-an maayo apan ang magahiong mga pagtulon-an maoy daotan, ang Mainichi Daily News mikutlo sa iyang katin-awan: “Kinahanglang mamalandong ka kon ang imong mga pagtulon-an husto o sayop. Hinungdanon ang pagrepaso sa kalabotan niana ngadto sa ubang mga pagtulon-an. Kinahanglang tinoon mo usab kon kini nagahawas sa kamatuoran o wala. Kinahanglang susihon nato pag-usab kining mga butanga.” Si Watanabe maoy nangulo sa Tendai nga sekta sa Budhismo, nga gipasulod sa Hapon gikan sa Tsina 1,200 ka tuig kanhi.

Kinaiyanhong Igpapatay sa Kagaw

Ang pipila ka tawo kinaiyanhong motilap sa ilang mga samad sa dihang masamad sila, sama sa gibuhat sa mga mananap. Makaiikag, ang mga tigdukiduki sa St. Bartholomew’s Hospital sa London nakadiskobre nga ang laway sa pagkatinuod maoy kinaiyanhong igpapatay sa kagaw. Sumala sa gitaho sa mantalaang The Independent, ang mga parmakologo mihangyo sa 14 ka boluntaryo nga tilapan ang duha ka bahin sa ilang mga kamot ug nakakaplag nga ang mga lebel sa nitric oxide diha sa panit miuswag pag-ayo. Ang nitric oxide, usa ka kusganong kemikal nga makapatay sa mga kagaw, maporma sa dihang ang nitrite nga presente diha sa laway masagol sa asidiko nga ibabawng bahin sa panit. Ang reaksiyon giabagan sa laing kemikal, ang ascorbate, nga makaplagan usab diha sa laway.

Marijuana​—Makagiyan ug Makadaot Kaayo nga Droga?

Ang mga tigyupyop ug marijuana dugay nang nangangkon nga ang droga dili kaayo makadaot. Bisan pa niana, “ang bag-ong ebidensiya nagsugyot nga ang mga epekto [sa marijuana] diha sa utok sama nianang sa makagiyan ug makadaot kaayo nga mga droga sama sa heroina,” nagtaho ang magasing Science. Ang mga siyentipiko sa Tinipong Bansa, Espanya, ug Italya naghimo sa mga pagtuon. Lakip sa ilang mga kaplag mao nga “ang aktibong sangkap sa marijuana​—usa ka cannabinoid nga nailhang THC​—moresulta sa samang yawing biokemikal nga hitabo nga daw magpasamot sa pagkagiyan sa ubang mga droga, gikan sa nikotina ngadto sa heroina: usa ka pagpagawas ug dopamine sa bahin sa ‘balos’ nga agianan sa utok,” nga magpasigeg gamit sa mga tigyupyop sa maong droga. Sa dihang hunongon ang dugayng pagyupyop ug marijuana, ang lebel sa laing kemikal, usa ka peptide nga gitawag ug corticotropin-releasing factor (CRF), motaas diha sa utok. Ang CRF gilangkit sa emosyonal nga kapit-os ug kabalaka nga moresulta gumikan sa paghunong sa mga opiate, alkoholikong ilimnon, ug cocaine. Kaharmonya niana, usa ka tigdukiduki miingon: “Ako malipay kon, human niining tanang ebidensiya, ang mga tawo dili na mag-isip sa THC ingong dili makadaot nga droga.” Matag tuig, mga 100,000 ka tawo sa Tinipong Bansa ang nagpatambal gumikan sa pagkagiyan sa marijuana.

Yelo sa Karaang Ehipto

“Bisan tuod ang karaang mga Ehiptohanon walay artipisyal nga pagpabugnaw, sila nakapatunghag yelo pinaagi sa kinaiyanhong panghitabo nga mahitabo sa uga, bugnawng mga klima,” nag-ingon ang The Countyline, usa ka mantalaan sa Bryan, Ohio. Giunsa nila kadto paghimo? “Inigsalop na sa adlaw, ang Ehiptohanong mga babaye magbutang ug tubig sa mabaw nga mga bandehadong kulonon diha sa gihanip nga dagami. Ang kusog nga pag-alisngaw gikan sa ibabaw sa tubig ug gikan sa umog nga mga daplin sa bandehado moduyog sa pag-us-os sa temperatura sa magabii aron pabagtikon ang tubig​—bisan tuod ang temperatura sa palibot wala gayod mous-os nga duol sa pagbagtik sa tubig.”

Pagbulad sa Adlaw

“Ang kanser sa panit nahimong epidemya sa Amerika del Norte,” matod sa mantalaang The Vancouver Sun, ug ang mga Canadiano “adunay usa sa pito nga kapeligrohan” nga makabaton niana. “Ang pagbulad sa adlaw gituohan nga maoy nakaingon sa 90 porsiyento sa mga kaso sa melanoma,” midugang ang mantalaan. Ang panit nga napagba nadaot, matod sa taho, ug mosangpot ngadto sa ahat nga pagpangunot sa panit maingon man sa pagsumpo sa imyun nga sistema. Usa ka nasodnong surbi sa kapin sa 4,000 ka Canadiano nagpadayag nga 80 porsiyento nahibalo sa mga kapeligrohan sa pagbulad sa ilang panit sa adlaw, apan duolan sa katunga ang panagsa rang mohimo kon mohimo man ugaling ug bisan unsang mapanalipdanong aksiyon. Ang luyoluyong propesor sa University of British Columbia nga si Dr. Chris Lovato, usa sa pangunang mga imbestigador sa surbi, nagpasidaan nga “kinahanglang himoon nato ang pagbulad sa adlaw nga usa ka hilwas nga batasan” ug nagsilsil ug “makataronganon ug hilwas nga mga paagi sa pagpahimulos sa pagbulad sa adlaw.”

Gastosong Batasan

Ang panigarilyo mokostar ug salapi. Pila man? Sumala sa University of California Berkeley Wellness Letter, sa kadugayan, kini mokostar ug $230,000 o $400,000​—depende kon ikaw motabako ug usa o duha ka paketeng sigarilyo kada adlaw. “Ingnon tang batan-on ka ug nagsugod sa pagpanigarilyo karon ug nagpadayon sulod sa 50 ka tuig, nga naghunahunang dili una kana mopatay nimo,” matod sa Wellness Letter. “Sa usa ka pakete kada adlaw sa tag-$2.50 (aron himoong yano ang mga butang, dili nato iapil ang pag-usbaw sa presyo), kana mototal ngadto sa kapin sa $900 kada tuig, o $45,000 sulod sa 50 ka tuig. Ibutang kanang maong kuwarta sa bangko matag tuig sa 5% nga tubo, ug ang total dali rang moupat ka pilo.” Kon idugang ang ekstrang mga bayranan sa life insurance ug ekstrang galastohan sa pagpanghinlo (alang sa balay, mga sinina, ug ngipon) ang total mokabat nianang nahisgotan sa ibabaw. Ang sulat midugang: “Ug wala kana maglakip sa medikal nga mga galastohan nga nalangkit sa pagpanigarilyo nga imong bayran kon dili makobrehan ang tanan sa imong life insurance.”