Unsa nay Nahitabo sa mga Apache?

KINSAY gikaingon, “Ang kinapintasang nawong nga sukad naglungtad”? Bisan pa niana, kinsay nabantog sa iyang talagsaong kaisog ug determinasyon? Siya ang kataposang lider sa mga Apache nga misurender sa Kasundalohan sa T.B. Nabuhi siyag mga 80 anyos ug namatay niadtong 1909 sa Oklahoma, nga gituohang membro sa Dutch Reformed Christian. Siya mao si Goyathlay (gilitok nga Goyahkla), nga mas nabantog sa ngalang Geronimo, ang kataposang bantogang lider sa mga Apache.

Gikaingon nga siya gitawag ug Geronimo human maninggit ang kasundalohang Mexicano tungod sa kahadlok kang “San” Jerome (Jerónimo) sa dihang giatake sila ni Goyathlay. Sa mga tuig 1850, gipatay sa kasundalohang Mexicano ang 25 ka babaye ug kabataang Apache nga nagkampo sa mga ilaya sa Janos, Mexico. Lakip kanila ang inahan ni Geronimo, iyang batan-ong asawa, ug iyang tulo ka anak. Gikaingon nga “sa nahibilin sa iyang kinabuhi gidumtan ni Geronimo ang tanang Mexicano.” Napukaw sa tinguhang manimalos, siya nahimong usa sa labing gikahadlokang mga lider sa mga Apache.

Apan unsay atong mahibaloan bahin sa Indian nga mga Apache, nga subsob gihulagway ingong mga kriminal sa mga sine sa Hollywood? Naglungtad pa ba sila? Kon mao, sa unsang paagi sila nagkinabuhi ug unsang kaugmaon ang giatubang nila?

“Ang mga Tigre sa Tawhanong mga Kaliwat”

Ang mga Apachea (ilang ngalan dayag nga nagagikan sa Zuni nga pulong apachu, nga nagkahulogang “kaaway”) nabantog ingong maisog ug mapaagihong mga manggugubat. Ang bantogang ika-19ng-siglong manggugubat batok sa mga Indian nga si Heneral George Crook nagtawag kanilang “ang mga tigre sa tawhanong mga kaliwat.” Bisan pa niana, ang usa ka awtoridad nag-ingon nga “tapos sa 1500 ang mga tribo sa mga Apache sa katibuk-an wala na gayod modaghan pa sa unom ka libong tawo.” Apan ang pipila ka dosenang manggugubat makasanta sa tibuok kasundalohan sa kaaway sa gerilya nga panaggubat!

Apan, usa ka tinubdan sa mga Apache nag-ingon: “Lahi sa popular nga mga ideya nga gimugna sa mga Katsila, Mexicano, ug mga Amerikano, ang mga Apache dili gustog-gubat uhaw sa dugong mga salbahis. Nangronda lamang kami alang sa pagkaon sa panahon sa kanihit. Ang mga gubat gisangka dili ingong way-piling mga buhat, apan sa katibuk-an maoy mga kampanya nga giplanog maayo sa pagpanimalos batok sa mga inhustisya nga gibuhat batok kanamo.” Ug daghan ang maong mga inhustisya!

Usa ka eksibit sa Apache Cultural Center sa San Carlos, sa Peridot, Arizona, nagbatbat sa kasaysayan sa mga Apache gikan sa ilang panglantaw: “Ang pag-abot sa mga langyaw diha sa rehiyon nagdalag pagkamabatokon ug kausaban. Ang bag-ong mga nangabot diyutay rag pagtagad sa among lumadnong mga kalangkitan sa yuta. Sa pagpaningkamot nga protektahan ang among mga tradisyon ug kultura, nakig-away ang among mga katigulangan ug nakadaog sa daghang pakiggubat batok sa mga sundalo ug mga lungsoranon sa Espanya, Mexico, ug sa Tinipong Bansa. Apan nahupngan sa labawng gidaghanon ug sa modernong teknolohiya, ang among mga apohan ug mga katigulangan napugos sa kataposan sa pagdawat sa mga gipangayo sa Kagamhanan sa T. B. Napugos kami nga ihunong ang among kinabuhi sa paglaaglaag ug sa pagpuyo diha sa mga reserbasyon.” Ang mga pulong ‘napugos sa pagpuyo diha sa mga reserbasyon’ nakapukaw ug tumang pagbati sa mga tunga sa milyong nanagpuyo sa reserbasyon (gikan sa kapin ug duha ka milyong Lumad nga Amerikano) sa 554 ka tribo sa Tinipong Bansa ug sa 633 ka pundok sa tibuok Canada. Ang mga Apache may gidaghanong mga 50,000.b

Sayong Paglabang-Buhi

Ang kadaghanang eksperto bahin sa sayong kasaysayan sa Lumad sa Amerika modawat sa teoriya nga ang orihinal nga mga tribo naggikan sa Asia agi sa Bering Strait ug dayon inanay nga mikaylap pahabagatan ug pasidlakan. Ang mga eksperto sa daghang pinulongan naglangkit sa pinulongan sa mga Apache nianang sa Athapaskan-ug-sinultihang mga tawo sa Alaska ug sa Canada. Si Thomas Mails misulat: “Ang panahon sa ilang pag-abot sa Habagatan-kasadpan sa Amerika gibanabana dili pa dugay nga tali sa A.D. 1000 ug 1500. Ang eksaktong ruta nga ilang gisubay ug ang katulinon sa ilang paglalin wala pa mauyoni sa mga antropologo.”​—The People Called Apache.

Sa mas sayong kasiglohan ang mga Apache sagad nakalahutay pinaagi sa pag-organisar ug tigrondang mga pundok batok sa ilang mga silingang Katsila-Mexicano. Si Thomas Mails misulat: “Ang maong mga pagronda nagpadayon sa halos duha ka gatos ka tuig, nga nagsugod sa mga 1690 ug milungtad hangtod sa mga 1870. Ang mga pagronda dili ikatingala, kay ang Mexico napamatud-ang dagaya kaayo sa gikinahanglang mga abiyo.”

Kinsay Unang Nag-anit sa Bagolbagol?

Ingong resulta sa kanunayng panagbangi tali sa Mexico ug sa nasod sa mga Apache, ang kagamhanan sa Sonora sa Mexico “mibalik sa karaang Kinatsila nga paagi” sa pagtanyag ug mga ganti ilis sa anit sa bagolbagol. Dili kini iya lang nga paagi sa mga Katsila​—ang mga Ingles ug Pranses misunod niini nga kostumbre sa mas unang kapanahonan.

Nag-anit sa mga bagolbagol ang mga Mexicano aron makasapi, ug usahay dili na hinungdanon kon ang ulo iya ba sa mga Apache o dili. Niadtong 1835 gipakanaog ang balaod sa pag-anit sa bagolbagol sa Mexico nga nagtanyag ug 100 pesos nga ganti alang sa matag anit sa bagolbagol sa manggugubat. Duha ka tuig sa ulahi ang ganti naglakip sa 50 pesos alang sa anit sa bagolbagol sa babaye ug 25 alang nianang sa bata! Sa iyang librong The Conquest of Apacheria, si Dan Thrapp misulat: “Ang polisa sa pagkatinuod nagtinguha sa pagpuo, nga nagpakitang ang pagpuo sa kaliwat may kaylap nga mga sinugdanan ug dili usa ka modernong paagi lamang sa usa ka nasod.” Siya nagpadayon: “Ang mga Apache mismo wala mag-anit sa bagolbagol.” Bisan pa niana, si Mails nag-ingon nga may mga panahong ang mga Chiricahua nag-anit sa bagolbagol​—apan dili subsob, “tungod sa ilang kahadlok sa kamatayon ug mga multo.” Siya midugang: “Ang pag-anit sa bagolbagol gibuhat lamang agig panimalos human ilusad ang taktika sa mga Mexicano.”

Si Thrapp nag-ingon nga ang mga minero “sagad nagpanon . . . ug nangayam sa mga Indian. Kon sila makatanggong kanila, patyon nila ang tanang lalaki ug, usahay, ang tanang babaye ug kabataan. Siyempre, ang mga Indian mibuhat sa ingon usab ngadto sa mga puti ug sa ubang mga tribo.”

Ang gubat batok sa mga Apache nakaabot sa punto diin kini nakabenepisyo sa estado sa Arizona, nag-ingon si Charles Lummis, sanglit “ang pagpadayon sa mga gubat sa mga Apache [nagkahulogan] nga kapin sa $2 ka milyon matag tuig ang magasto sa Departamento sa Gubat sulod sa mga utlanan sa Arizona.” Si Thrapp nag-ingon: “Dihay gamhanan ug dili maayong mga intereses nga dili buot ug pakigdait uban sa mga Apache, kay kon adunay pakigdait, maputol ang padayong suplay sa badyet nga gigamit sa militar.”

Ang mga Reserbasyon ba ang Sulbad?

Ang nagpadayong panag-away tali sa puting-lalin nga mga manunulong ug sa molupyong mga Apache mitultol sa solusyon sa pederal nga kagamhanan sa pagtingob sa mga Indian ngadto sa mga reserbasyon​—nga sagad dili maayong mga luna sa yuta nga diha niana sila gilaoman nga mabuhi. Niadtong 1871-72, ang mga reserbasyon giestablisar alang sa mga Apache.

Sukad sa 1872 ngadto sa 1876, ang mga Apache nga Chiricahua may ilang kaugalingong reserbasyon. Kining tiglaaglaag bisan asa nga mga lumad mibating nabilanggo. Bisag sila may 2,736,000 ka akre alang sa 400 ug 600 ka tawo, kining sa dakong bahin umaw nga teritoryo wala maghatag kanilag igong luna aron makakuhag pagkaon pinaagi sa pagpangayam ug pagpanigom. Ang kagamhanan kinahanglang magsuplay ug mga rasyon matag 15 ka adlaw aron dili magutman.

Bisan pa niana, ang puting mga lalin naghunahuna nga ang bulag nga Reserbasyon sa mga Chiricahua maoy pag-usik-usik sa yuta ug nga ang mga Apache angayng matigom sa usa lang ka reserbasyon. Midako ang kasuko sa puting mga lalin human mamatay ang tinamod nga pangulong si Cochise niadtong 1874. Nagkinahanglan silag pasumangil aron mapalagpot ang mga Apache nga Chiricahua gikan sa reserbasyon. Unsay nahitabo? “Niadtong 1876, gipresentar mismo ang pasumangil. Duha ka ilegal nga tigbaligyag-wiski gipatay sa duha ka Chiricahua sa dihang midumili sila pagbaligyag dugang [wiski]. Imbes dakpon ang mga nakapatay, ang ahente [sa kagamhanan] sa reserbasyon sa San Carlos miabot uban sa armadong mga lalaki ug naghatod sa Chiricahua [nga tribo] ngadto sa San Carlos. Ang Reserbasyon sa mga Chiricahua gisirad-an.”

Ugaling, ang mga Indian gitugotan gihapon nga maglaaglaag saylo sa mga utlanan sa reserbasyon. Ang puting mga lalin dili moangay niana nga polisa. “Sa pagsanong sa mga gipangayo sa mga lalin, ang kagamhanan nagbalhin sa mga Apache sa San Carlos, White Mountain, Cibecue, ug sa Tonto, ingon man ang daghang pundok nga naglangkob sa mga Apache nga Chiricahua, ngadto sa ahensiya sa San Carlos.”​—Creation’s Journey​—Native American Identity and Belief.

Sa usa ka panahon libolibo sa mga Apache sa Yavapai, Chiricahua, ug sa Kasadpan gipapuyo sa reserbasyon. Kini mitultol sa tensiyon ug katahap, sanglit ang pipila niini nga mga tribo dugay nang magkaaway. Unsay ilang pagsanong sa mga pagdili sa reserbasyon? Ang tubag sa mga Apache mao, “Gihikawan kami sa among naandang kinabuhi, gigutom kami sa pisikal, emosyonal, ug sa espirituwal. Gikuha ang among kagawasan.”

Apan, usa ka grupo sa mga Chiricahua, nga gipangunahan sa bantogang lider sa gubat nga si Geronimo, mikalagiw sa reserbasyon niadtong 1885 ug miikyas ngadto sa Mexico. Sila gigukod ni Heneral Nelson Miles uban sa hapit 5,000 ka sundalo dugang pa sa 400 ka manunuhid nga mga Apache​—ang tanan naningkamot sa pagpangita sa mga nanglayas, nga niadtong tungora, 16 lamang ka manggugubat, 12 ka babaye, ug 6 ka kabataan!

Sa kataposan, niadtong Septiyembre 4, 1886, misurender si Geronimo. Andam siyang mobalik sa Reserbasyon sa San Carlos. Apan wala kadto mahitabo. Gisultihan siya nga ang tanang Apache didto gidala pasidlakan, ingong mga binilanggo, ngadto sa Florida, diin didto usab siya dad-on. Siya miingon sa iyang Apache nga sinultihan: “Łahn dádzaayú nahikai łeh niʹ nyelíí k’ehge,” nga nagkahulogang, “Kami niadto gawasnong makabalhinbalhin.” Ang mapasigarbohon ug malalangon nga Geronimo, nga niadtong tungora usa ka binilanggo, dili na gawasnong makabalhinbalhin.

Sa kadugayan siya gitugotan nga mobalhin pakasadpan, hangtod sa Fort Sill, Oklahoma, diin siya namatay niadtong 1909. Sama sa daghan kaayong ubang Lumad nga mga Lider sa Amerika, kining pangulo sa mga Apache gipugos nga magpailalom sa nagkalisod nga mga kahimtang sa kinabuhi diha sa mga bilanggoan ug mga reserbasyon.

Unsang mga Problema ang Ginaatubang Nila Karong Adlawa?

Ang mga Apache miokupar sa ubay-ubayng reserbasyon sa Arizona ug sa New Mexico. Giduaw sa Pagmata! ang Reserbasyon sa San Carlos ug giinterbiyo ang ubay-ubayng lider sa mga Apache. Ang asoy niana nga pagduaw mosunod.

Wala magdugay human makasulod sa reserbasyon diha sa mainit, ugang adlaw sa Mayo, kami gidawat nga maabiabihon ni Harrison Talgo ug sa iyang asawa. Si Harrison, usa ka larinong mamumulong, nga kapig unom ka tiil ang gitas-on, nga bangason kaayo, maoy usa ka membro sa konseho sa tribo sa San Carlos. Nangutana kami kaniya: “Unsa ang pipila ka problema nga nagaapektar sa mga Apache karong adlawa?”

“Nawad-an kami sa among naandang mga batasan. Ang TV may dako dili maayong impluwensiya, ilabina sa among mga batan-on. Usa ka pananglitan mao nga sila wala magpakakat-on sa among pinulongan. Ang laing dakong problema mao ang kawalay-trabaho, nga nakaabot ug 60 porsiyento sa ubang mga dapit. Tinuod, kami adunay sugalang mga kasino, apan kini wala magtanyag ug trabaho sa daghan sa among katawhan. Ug ang dili maayong bahin mao nga daghan sa among kaugalingong katawhan moadto didto ug isugal ang ilang katibuk-ang tabang nga mga tseke, nga naghawas sa ilang kuwarta nga ibayad sa abang ug ipalit ug pagkaon.”

Sa dihang gisukna bahin sa mga problema sa panglawas diha sa tribo, si Harrison wala magpanuko sa pagtubag. “Diabetes,” matod niya. “Kapin sa 20 porsiyento sa among katawhan may sakit nga diabetes. Sa ubang dapit kini maoy kapin sa 50 porsiyento.” Giangkon niya nga ang laing dakong problema mao ang hampak nga gipailaila sa tawong puti kapin sa 100 ka tuig kanhi​—ang alkoholikong ilimnon. “Ang mga droga nakaapektar usab sa among katawhan.” Ang mga karatula sa dalan diha sa reserbasyon naghatag ug maayong pamatuod niini nga mga problema, nga nag-ingon: “Likayi ang Pagkagiyanon sa Makahubog nga Ilimnon​—Isalikway ang Droga” ug, “Panalipdi ang Atong Yuta. Panalipdi ang Atong Panglawas. Ayawg Daota ang Atong Bahandi.”

Gisukna namo kon ang AIDS nakaapektar sa tribo. Uban sa dayag nga kalagot, siya mitubag: “Ang homoseksuwalidad maoy nakaingon sa kapeligrohan. Ang homoseksuwalidad nakayuhot sa reserbasyon. Ang TV ug ang mga bisyo sa tawong puti maoy nakapaluya sa pipila sa among batan-ong mga Apache.”

Nangutana kami kon sa unsang paagi nausab ang mga butang diha sa reserbasyon sa dili pa dugayng katuigan. Si Harrison mitubag: “Sa katuigang 1950 mao kini ang pagkasunodsunod sa mga butang nga gihatagan ug unang pagtagad ug impluwensiya: Una mao ang relihiyon; ikaduha, ang pamilya; ikatulo, edukasyon; ikaupat, pagpit-os sa isigkaingon; ug, sa kataposan, TV. Karong adlawa, ang pagkasunodsunod nabalit-ad, nga ang TV maoy dakong impluwensiya. Ang pagpit-os sa isigkaingon maoy ikaduhang kinakusgang impluwensiya​—pagpit-os nga isalikway ang mga paagi sa mga Apache ug mosunod sa kadaghanan sa Amerika. Ang edukasyon ikatulo pa gihapon, ug daghang Apache ang nagpahimulos sa mga kahigayonan sa kolehiyo ug sa pag-uswag sa mga tunghaan ug mga hayskul diha sa mga reserbasyon.

“Komosta ang bahin sa impluwensiya sa pamilya”? nangutana kami.

“Ikasubo, ang pamilya nahimutang na lamang sa ikaupat, ug ang relihiyon karon maoy sa ulahi​—naandan man namo kini nga relihiyon o mga relihiyon sa puting tawo.”

“Unsay inyong panglantaw sa mga relihiyon sa Kakristiyanohan?”

“Wala kami mahimuot sa mga iglesya nga naningkamot sa pagkabig sa among katawhan gikan sa naandang mga pagtulon-an.c Ang mga Luterano ug mga Katoliko may mga misyon dinhi sulod na sa kapin ug 100 ka tuig. Adunay mga grupong Pentekostal usab nga may pipila ka emosyonal nga pangdani.

“Kinahanglan namong ipasig-uli ang among kultural nga kailhanan pinaagi sa pamilya ug ipasig-uli ang paggamit sa pinulongan sa mga Apache. Sa pagkakaron, kini nawala na.”

Pag-uswag sa Ekonomiya sa mga Apache

Miduaw kami sa laing awtoridad sa mga Apache, nga naghisgot nga masaligon bahin sa mga palaaboton sa ekonomiya sa Reserbasyon sa San Carlos. Bisan pa niana, siya nagbatbat nga dili sayon ang pagdapit sa mga tigpamuhonan aron mamuhonan ug mga proyekto didto. Usa ka maayong timailhan mao ang kasabotan uban sa usa ka dakong kompaniya sa telepono aron maporma ang San Carlos Apache Telecommunication Company. Gigastohan kini sa Rural Economic Association ug makamugnag dugang mga trabaho sa kawaning mga Apache ingon man usab magpadako ug magpalambo sa diyutayng sistema sa telepono diha sa reserbasyon.

Kini nga opisyal naghisgot usab nga magarbohon sa sentro sa pag-dialysis nga sa dili madugay itaod sa ospital sa reserbasyon, nga mohatag ug mas maayo ug mas suod medikal nga pagtagad. Gipakita dayon niya kanamo ang mga plano sa pag-ugmad pag-usab sa sentro sa komersiyo sa San Carlos, nga sa dili madugay sugdan na sa pagtukod. Siya malaomon bahin sa umaabot apan nagpasiugda nga ang edukasyon kinahanglang maoy pasukaranan. ‘Ang edukasyon nagpasabot ug mas maayong suweldo, nga motultol sa mas maayong sukdanan sa pagkinabuhi.’

Ang babayeng mga Apache nabantog sa ilang kahanas sa paglalag-basket. Usa ka giyang basahon alang sa turista nag-ingon nga “ang pagpangayam, pagpangisda, pangranso, panggabas, pagmina, paglingawlingaw sa gawas ug turismo” maoy dakong mga tinubdan sa lokal nga ekonomiya.

Ang mga Apache naningkamot nga makakab-ot sa susamang gidak-on sa kaugmaran sa gawas sa reserbasyon, bisan pa sa daghang kakulian batok kanila. Sama sa daghang ubang tawo, buot nila ang hustisya, pagtahod, ug desenteng kinabuhi.

Dihang Mangibabaw ang Matuod nga Hustisya

Ang mga Saksi ni Jehova miduaw sa mga tawong Apache sa pagpakigsulti kanila bahin sa bag-ong kalibotan nga gisaad ni Jehova nga Diyos sa atong yuta, nga matahom kaayong pagkahubit sa basahon sa Bibliya nga Isaias: “Kay ania ako nagalalang ug bag-ong mga langit ug usa ka bag-ong yuta; ug ang unang mga butang dili na hinumdoman, ni motungha pa kini sila sa kasingkasing. Ug sila magatukod gayod ug mga balay ug magapuyo niana; ug sila magatanom gayod ug kaparasan ug magakaon sa bunga niini. Sila dili magabuhat nga walay kapuslanan.”​—Isaias 65:17, 21, 23; 2 Pedro 3:13; Pinadayag 21:1-4.

Duol na ang panahon sa dihang si Jehova nga Diyos molihok sa paghinlo sa kalibotan sa tanang kahakog ug kadunotan ingon man usab sa pag-abuso sa yuta. (Tan-awa ang Mateo 24; Marcos 13; Lucas 21.) Ang mga tawo sa tanang kanasoran, lakip sa mga nasod sa Lumad nga Amerikano, magapanalangin na karon sa ilang kaugalingon pinaagi sa pagdangop sa matuod nga Diyos, si Jehova, pinaagi ni Kristo Jesus. (Genesis 22:17, 18) Ang mga Saksi ni Jehova nagtanyag ug libreng edukasyon sa Bibliya alang kang bisan kinsang maaghop nga buot makapanunod sa napasig-uling yuta ug andam sa pagsugot sa Diyos.​—Salmo 37:11, 19.

[Mga footnote]

[Mapa/Hulagway sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

AMERIKA DEL NORTE

Gipadakong dapit sa tuo

Mga reserbasyon sa mga Apache

ARIZONA

NEW MEXICO

Jicarilla

Fort Apache (White Mountain)

San Carlos

Mescalero

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 13]

Geronimo

[Credit Line]

Kortesiya sa Arizona Historical Society/Tucson, AHS#78167

[Mga hulagway sa panid 16]

Harrison Talgo, usa ka membro sa konseho sa tribo

[Mga hulagway sa panid 17]

Ang pangulong si Cochise gilubong diha sa iyang Chiricahua nga kuta

Mga antena sa satelayt nagdala sa TV ngadto sa reserbasyon

[Hulagway sa panid 18]

Sa mga paglubong sa Apache ang mga paryente magbutang ug mga bato libot sa gilubngan. Ang mga ribon nga naglupadlupad nagpunting sa upat ka direksiyon