Pagsagubang sa Sakit nga Alzheimer
“ANG akong bana, si Alfie, kapatas sa usa sa mga minahag bulawan sa Habagatang Aprika,” saysay ni Sally. “Nakuratan ako sa giingnan ako niya nga buot niyang moretiro. Siya 56 anyos pa ug listo, kugihan kaayo nga tawo. Sa ulahi, akong nadiskobrehan gikan sa iyang mga kauban sa trabaho nga si Alfie nagsugod paghimo ug katingad-anang sayop nga mga desisyon. Kasagarang sila magtabon kaniya.
“Sa iyang pagretiro, mipalit kami ug usa ka hotel. Sanglit maayog pangamot si Alfie, among gihunahunang siya magkurikuri sa mga alayohon sa maong dapit. Apan, siya kanunay hinuong magpatawag ug tig-ayo.
“Sa maong tuig mismo among gidala ang tres-anyos namong apong babaye sa bakasyon sa baybayon sa Durban. Gusto niyang moduladula sa trampoline sa tabok sa dalan gikan sa apartment nga among gisak-an. Usa ka hapon, sa mga alas 4:30 s.h., gidala siya ni Alfie aron magluksolukso sa trampoline ug miingon nga mopauli sila human sa tunga sa oras. Pagkaala-7:00 s.g., sila wala pa makapauli. Mitelepono ko sa polisiya, apan sila miingon nga dili sila mangitag mga tawong nawala hangtod sa paglabay sa 24 ka oras sa ilang pagkawala. Niadtong gabhiona abi nakog ako mabuang, samtang kanunay kong gihunahuna nga sila gipatay. Sa mga udto pagkaugma, dihay tuktok sa pultahan, ug si Alfie nagbarog didto nga nagkugos sa apo namong babaye.
“‘Diin man mo?’ ako miingon.
“‘Ayaw akog kasuk-i,’ tubag pa niya. ‘Wala ako masayod.’
“‘Lola,’ saysay sa among apong babaye, ‘nawala mi.’
“Tiaw nang nawala sa tabok sa karsada! Wala gihapon koy kasayoran kon diin sila natulog niadtong gabhiona. Hinuon, nakit-an sila sa usa ko ka higala ug gitultolan sila sa hustong apartment.”
Human sa maong hitabo, gidala ni Sally si Alfie ngadto sa usa ka neurologo, kinsa nagpamatuod nga nag-antos siya sa dementia (paghunong sa obra sa utok). Sumala sa miresulta, si Alfie may sakit nga Alzheimer o Alzheimer’s disease (AD), nga wala pay epektibong tambal.a Ang Britanikong magasing New Scientist nag-ingon nga ang AD mao “ang ikaupat nga kinadak-ang makapatay sa industriyalisadong kalibotan sunod sa sakit sa kasingkasing, kanser ug estrok.” Gitawag kining “ang seryosong dugay nga sakit sa pagkatigulang.” Apan ang AD mahimong moatake nga sayo sa kinabuhi, sama sa pag-atake niini kang Alfie.
Tungod kay nagdugang ang mga tawong mas tag-as ug kinabuhi diha sa datong kanasoran, makuyaw ang mga tagna mahitungod sa gidaghanon nga masakit sa dementia. Sumala sa usa ka pagtuon, tali sa 1980 ug 2000, tingali adunay 14-porsiyentong pagtaas sa Britanya, 33-porsiyentong pagtaas sa Tinipong Bansa, ug 64-porsiyentong pagtaas sa Canada. Sa 1990 usa ka komentaryo sa Australianhong TV nagpahayag: “Adunay gibanabanang 100,000 ka tawo nga may Alzheimer sa Australia karon. Apan pagkatapos sa siglo, aduna na unyay 200,000.” Ang gibanabanang 100 ka milyong tawo sa tibuok kalibotan magaantos sa AD sa pagkatuig-2000.
Unsa ang Sakit nga Alzheimer?
Bisan pag ginahimo ang panukiduki sa daghang posibleng mga hinungdan, ang aktuwal nga hinungdan sa AD nagpabiling wala hisayri. Hinuon, nasayran nga ang AD naglangkit sa inanayng pagkadaot sa mga selula sa utok, mao nga tingali literal nga mokuyos ang mga parte sa utok. Ang mga parteng labing grabe nga maapektahan mao kadtong nalangkit sa panumdoman ug katakos sa panghunahuna. Ang mga selula sa sistema sa utok nga nalangkit sa mga emosyon maapektahan kon bag-o pa ang sakit, nga moresulta sa mga kausaban sa personalidad. Ang ubang mga parte sa utok mahimong maapektahan sa ulahi na—mga parteng may kalangkitan sa panan-aw ug paghikap ingon man ang motor cortex, nga maoy magamando sa lihok sa kaunoran. Ang maong mga kausaban, saysay sa Scientific American, “magpatungha sa naandan, makapasubo nga kondisyon sa usa ka tawo nga makahimo sa paglakaw, pagsulti ug pagkaon apan dili makasabot kon unsay nagakahitabo.”
Kasagaran, ang sakit molungtad gikan sa 5 ngadto 10 ka tuig—apan usahay sa kapig 20 ka tuig. Samtang kini mograbe, menos ug menos pa ang mabuhat sa mga biktima. Sa kadugayan, sila dili na gani makaila sa ilang mga minahal. Sa kataposang mga ang-ang, ang mga masakiton kasagarang maghigda na lamang ug dili makasulti o makakaon sa ilang kaugalingon. Bisan pa niana, ang daghang biktima mamatay sa ubang mga hinungdan sa dili pa makaabot niining kataposang mga ang-ang.
Bisan pag ang pag-atake sa AD dili masakit sa lawas, kini magpahinabo ug dakong kaguol. Hisabtan, sa sinugdan ang pipila dili makasagubang niini, nga maglaom nga ang suliran mahanaw ra.b Bisan pa niana, dako ang kaayohang mabatonan gumikan sa pagsagubang niining sakita ug pagkat-on kon unsaon paghupay sa kaguol nga ipahinabo niini. “Maayo untag nasayran nako nga sayo kon sa unsang paagi ang pagkadaot sa panumdoman makaapektar sa pasyente,” matod ni Bert, kansang 63-anyos nga asawa dunay AD. Oo, makatabang sa mga pamilya ang pagkasayod sa kinaiya sa AD ingon man sa mga paagi sa pagsagubang. Palihog duyog sa Pagmata! sa pagsusi niini ug sa ubang mga butang sa sunod duha ka artikulo.
[Mga footnote]
a Ang AD ginganlan sumala kang Alois Alzheimer, Alemang doktor nga unang mihubit sa sakit niadtong 1906 human sa paghimog awtopsiya sa usa ka pasyenteng nag-antos sa grabeng dementia. Gihunahuna nga ang AD maoy hinungdan sa kapin ug 60 porsiyento sa mga kaso sa dementia, nga nag-apektar sa 1 sa 10 ka tawong lapas sa 65 anyos. Ang laing dementia, ang multi-infarct dementia, ipahinabo sa ginagmay nga mga estrok, nga magdaot sa utok.
b Pahimatngon: Ang bug-os nga pagpasusi sa panglawas kinahanglanon sa dili pa moingon nga ang tawo dunay AD. Mga 10 ngadto 20 porsiyento sa mga kaso sa dementia maoy resulta sa mga sakit nga katambalan. Mahitungod sa pagrekonosir sa AD, ang librong How to Care for Aging Parents nagpatin-aw: “Ang Alzheimer tinong maila pinaagi lamang sa pagtuon sa utok panahon sa awtopsiya, apan ang mga doktor makasalikway sa ubang mga posibilidad ug dayon ilhon ang sakit pinaagi sa proseso sa pagpagawas.”
[Blurb sa panid 4]
Ang gibanabanang 100 ka milyong tawo sa tibuok kalibotan magaantos sa sakit nga Alzheimer sa pagkatuig-2000