Pagpatunhay sa Dignidad sa Pasyente
DUHA ka adlaw sa wala pa dad-a ni Sally ang iyang bana aron makigkita sa neurologo, napili ang bag-ong primer ministro sa Habagatang Aprika. Sa gisukna sa neurologo si Alfie bahin sa resulta sa piliay, siya mitutok lamang ug wala makatubag. Unya, human himoa ang brain scan, ang neurologo dili mabinationg mipatugbaw: “Kining tawhana dili makasumada sa duha ka dos. Ang iyang utok nahanaw!” Unya siya mitambag kang Sally: “Kinahanglang inyong hikayon ang inyong panalapi. Mahimong kontrahon ug dagmalan ka niining tawhana.”
“Dili gayod mahitabo kana!” tubag ni Sally, “dili ang akong bana!” Ang pagtutol ni Sally natinuod; siya wala gayod dagmali ni Alfie, bisan pag ang pipila nga may sakit nga Alzheimer (AD) mahimong isog. (Kasagarang kini maoy tungod sa mga pagbati sa kapakyasan, nga mapakalma usahay sa paagi sa pagdumala sa masakiton sa AD.) Bisan pag milampos ang neurologo sa pag-ila sa suliran ni Alfie, lagmit wala siya makaamgo nga kinahanglang patunhayon ang dignidad sa usa ka masakiton. Kon nakaamgo pa siya, siya maluloton untang magpatin-aw sa pribado sa sakit ni Alfie kang Sally.
“Ang labing dayag nga panginahanglan niadtong nasakit sa usa sa mga dementia mao ang katakos sa pagpatunhay sa ilang dignidad, pagtahod ug pagtamod-sa-kaugalingon,” matod sa librong When I Grow Too Old to Dream. Usa ka hinungdanong paagi sa pagpatunhay sa dignidad sa pasyente gisaysay diha sa pulyeto sa tambag nga Communication, nga gipatik sa Alzheimer’s Disease Society of London: “Ayaw gayod hisgoti [ang mga masakiton sa AD] atubangan sa ubang mga tawo nga morag wala sila diha. Bisan pag dili sila makasabot, makamatikod sila nga sila wala ilangkit ug mobatig kaulaw.”
Ang kamatuoran mao nga pipila ka masakiton sa AD makasabot kon unsay gisulti sa uban mahitungod kanila. Pananglitan, usa ka pasyenteng taga-Australia mikuyog sa iyang asawa ngadto sa miting sa sosyedad sa Alzheimer. Sa ulahi gipahayag niya kini: “Sila nagtudlo sa mga tig-atiman kon unsay buhaton ug kon unsaon pagbuhat kana. Dili ako makalimot sa hitabo nga ako didto ug walay naghisgot bahin sa pasyente. . . . Kadto makapahiubos pag-ayo. Tungod kay ako dunay Alzheimer, ang akong igasulti dili angay: walay mausa nga mamati.”
Mahimong Positibo
Adunay daghang positibong mga paagi sa pagtabang sa pagpatunhay sa dignidad sa mga masakiton. Basin gikinahanglan nila ang tabang sa pagpadayon sa mga buluhaton sa matag adlaw nga sa nangagi sayon kanila. Pananglitan, kon sila sa nangagi maayong mga tigsulat, nan tingali makalingkod ka ug tabangan sila sa pagtubag sa mga sulat gikan sa nabalakang mga higala. Sa iyang librong Alzheimer’s—Caring for Your Loved One, Caring for Yourself, si Sharon Fish naghatag ug ubang praktikal nga mga paagi sa pagtabang sa mga masakiton sa AD: “Pangitag sayong mga butang nga mabuhat sa tingob nga makahuloganon ug mabungahon: paghugas ug pagtrapo sa mga plato, pagsilhig sa salog, pagpilo sa linabhan, paglutog pagkaon.” Unya mipatin-aw siya: “Ang usa ka masakiton ug Alzheimer tingali dili makalimpiyo sa tibuok balay o makaluto sa katibuk-ang pagkaon, apan kasagarang inanay ang pagkawala nianang mga katakosa. Makapahimulos ka sa mga katakos nga wala pa madaot ug makatabang sa pagpatunhay niana kutob sa mahimo. Sa dihang imong himoon kana, gitabangan usab nimo pagpatunhay ang pagtamod-sa-kaugalingon sa imong minahal.”
Ang pipila sa mga trabahong himoon sa usa ka masakiton ug AD dili tingali maayo, busa kinahanglan tingaling otrohon nimo pagsilhig ang salog o otrohon paghugas ang mga plato. Bisan pa niana, pinaagi sa pagtugot sa masakiton nga magpadayon sa pagbating mapuslanon, imong gitugotan siyang makabatog katagbawan sa kinabuhi. Dayega siya bisan pag ang usa ka trabaho dili kaayo maayo. Hinumdomi, nabuhat niya ang iyang labing maarangan bisan pa sa iyang nagkadaot nga mga katakos. Gikinahanglan sa mga masakiton sa AD ang kanunayng pagpasalig ug pagdayeg—labi na gayod samtang sila mahimong dili na kaayo malamposon sa lainlaing mga kalihokan. “Sa bisan unsang gutlo—nga dili matagna,” matod ni Kathy, kansang 84-anyos nga bana dunay AD, “sila dag-on sa mga pagbati sa kawalay-pulos. Ang tig-atiman kinahanglang maghatag ug dihadihang kahupayan pinaagi sa pagpasalig nga mainiton nga ‘maayo ang nahimo’ sa pasyente.” Ang librong Failure-Free Activities for the Alzheimer’s Patient mouyon: “Gikinahanglan natong tanan nga makadungog nga atong ginabuhat ang usa ka maayong trabaho, ug alang sa katawhang may dementia, kining panginahanglana kusog ilabina.”
Kon Unsaon Pagdumala ang Makaulawng Panggawi
Kinahanglang mahibaloan sa mga tig-atiman kon unsaon pagdumala ang makaulawng panggawi sa bahin sa ilang minahal. Usa sa kinagrabehang mga kahadlok mao nga ang pasyente mahimong dili-makapugong sa ihi diha sa publiko. “Kining mga buhata,” saysay ni Dr. Gerry Bennett diha sa iyang librong Alzheimer’s Disease and Other Confusional States, “dili kanunayng mahitabo ug kasagarang masanta o mamenosan. Kinahanglang tagdon usab ang pagbati sa pagkabalanse, kay dili ang buhat mismo o ang tumatan-aw ang angay nga kabalak-an kondili ang pagkawala sa dignidad sa maong tawo.”
Kon mahitabo ang maong makaulawng hitabo, ayawg kasab-i ang masakiton. Hinunoa, paningkamoti nga masunod kining tambaga: “Magpabilin nga kalmado ug kaswal ug hinumdomi nga siya walay tuyo nga makapahasol. Dugang pa, lagmit nga mokooperar sila sa dihang ikaw malumo ug malig-on kay sa dihang ikaw mapikalon ug dili makapailob. Buhata ang imong maarangan nga ang suliran dili makadaot sa inyong relasyon.”—Ang pulyeto sa tambag nga Incontinence, gikan sa Alzheimer’s Disease Society of London.
Kinahanglan ba nga Buyagon Sila?
Ang mga masakiton sa AD kanunayng mosulti ug sayop nga mga butang. Pananglitan, sila tingali moingon nga sila nagpaabot sa pagduaw sa usa ka paryenteng dugay nang namatay. O tingali manghanduraw sila, nga makakitag mga butang nga anaa lamang sa ilang hunahuna. Kinahanglan bang kanunayng buyagon ang usa ka masakiton sa AD tungod sa pagpahayag ug sayop nga panghunahuna?
“Adunay mga ginikanan,” saysay ni Robert T. Woods diha sa iyang librong Alzheimer’s Disease—Coping With a Living Death, “kinsa dili makapugong sa pagbuyag sa ilang mga anak sa matag higayon nga sila masayop paglitok sa usa ka pulong o masayop sa gramatika. . . . Ang resulta kasagarang mao ang mayugtanon o tigpalain nga bata nga makadiskobre nga ang mga paningkamot sa pagpahayag sa kaugalingon ginapiotan, dili gantihan. Ang sama mahitabo sa usa ka masakiton sa AD nga kanunayng buyagon.” Makaiikag, ang Bibliya nagtambag mahitungod sa pagtagad sa mga anak: “Kamong mga amahan, ayaw palagota ang inyong mga anak, aron sila dili magminghoy.” (Colosas 3:21) Kon ang mga bata maglagot tungod sa kanunayng pagbuyag, unsa pa kaha ang usa ka hamtong nga tawo! “Hinumdoming ang pasyente maoy usa ka hamtong nga tawo nga nasinati sa pagkinaugalingon ug sa kalamposan,” pahimatngon sa ARDA Newsletter sa Habagatang Aprika. Ang kanunayng pagbuyag dili lamang makapalagot sa usa ka biktima sa AD kondili makapahinabo usab ug depresyon o pagkaisog.
Ang usa ka pagtulon-an hikat-onan usab gikan kang Jesu-Kristo nga makatabang niadtong nagasagubang sa mga limitasyon sa mga masakiton sa AD. Siya wala dayon mobuyag sa matag sayop nga panghunahuna sa iyang mga tinun-an. Ngani, may panahong siya naghawid sa impormasyon gikan kanila tungod kay sila dili pa makaarang sa pagsabot niana. (Juan 16:12, 13) Kon si Jesus nagpakitag konsiderasyon sa mga limitasyon sa himsog nga mga tawo, pagkalabi pang kita angayng andam magpauyon sa katingalahan, apan di-makadaot, nga mga hunahuna sa grabe ka masakitong hamtong nga tawo! Ang pagsulay sa pagpasabot sa masakiton sa kamatuoran sa usa ka linaing butang tingali maoy pagdahom—o pag-obligar—ug labaw kay sa iyang maarangan. Inay makiglalis, nganong dili maghilom o mataktikanhong ilisan ang ulohan?—Filipos 4:5.
Usahay, ang labing mahigugmaong butang tingali mao ang pag-uyon sa mga handurawan sa masakiton inay kombinsihon siya nga dili kana tinuod. Pananglitan, usa ka masakiton sa AD mahimong mahadlok tungod kay “nakakita” ug ihalas nga hayop o gihandurawng manunulong sa luyo sa kortina. Dili kini panahon sa pagsingkamot nga mangatarongan. Hinumdomi nga ang iyang “nakita” sa iyang hunahuna tinuod alang kaniya, ug ang iyang gibating tinuod nga mga kahadlok kinahanglang mahupay. Basin kinahanglang imong susihon ang luyo sa kortina ug dayon moingon, “Kon imong ‘makita’ siya pag-usab, palihog ug sulti nako aron ako makatabang.” Pinaagi sa paglihok sumala sa hunahuna sa pasyente, mipatin-aw si Doktor Oliver ug Doktor Bock diha sa ilang librong Coping With Alzheimer’s: A Caregiver’s Emotional Survival Guide, ikaw maghatag kaniyag “pagbati sa pagkamakabuntog sa makahadlok, ug makalisang, nga mga handurawan nga ipatungha sa iyang kaisipan. . . . Nahibalo siya nga makasalig siya kanimo.”
“Kitang Tanan Mangapandol man sa Makadaghan”
Ang pagpadapat sa tanang nahisgotang mga sugyot tingali lisod, ilabina alang niadtong adunay bug-at nga trabaho ug ubang responsabilidad sa pamilya nga atimanon. Ang tig-atimang mobatig kapakyasan tingali mawad-ag pagpugong-sa-kaugalingon usahay ug mapakyas sa pagtagad sa usa ka masakiton sa AD uban sa dignidad. Sa dihang mahitabo kini, hinungdanong dili nimo tugotan nga ikaw mabug-atan sa pagbati sa sala. Hinumdomi, tungod sa kinaiya sa sakit, lagmit ang masakiton dali kaayong makalimot sa hitabo.
Dugang pa, ang magsusulat sa Bibliya nga si Santiago nag-ingon: “Kitang tanan mangapandol man sa makadaghan. Kon may dili mapandol diha sa pulong, kini siya usa ka tawong hingpit.” (Santiago 3:2) Sanglit walay tawhanong tig-atiman ang hingpit, madahom ang mga sayop sa lisod nga buluhaton sa pag-atiman sa masakiton sa AD. Sa sunod artikulo, among hisgotan ang ubang mga butang nga nakatabang sa mga tig-atiman sa pagsagubang—ug ngani pagkahimuot—sa pag-atiman sa masakiton sa AD.
[Blurb sa panid 9]
Ang mga pasyente malig-on sa kanunayng pagpasalig ug pagdayeg
[Blurb sa panid 9]
‘Ang pasyente mahimong makasabot kon unsay ginasulti. Busa ayaw gayod hisgoti ang iyang kondisyon o mosultig daotang mga komento samtang nag-apong sa iyang higdaan’
[Kahon sa panid 6]
Angay Bang Tug-anan Nimo ang Pasyente?
DAGHANG tig-atiman malibog kon angay bang tug-anan nila ang ilang minahal nga siya may sakit nga Alzheimer (AD). Kon mohukom ka sa pagtug-an, sa unsang paagi ug kanus-a kini pagahimoon? Usa ka pulyeto sa balita sa Alzheimer’s and Related Disorders Association sa Habagatang Aprika naundan niining makaiikag nga mga komento gikan sa usa ka magbabasa:
“Ang akong bana may Alzheimer sulod nag mga pito ka tuig. Siya karon 81 anyos na, ug salamat nga ang paggrabe sa iyang sakit hinay kaayo . . . Sulod sa dugayng panahon maorag mapintason para nako nga tug-anan siya nga siya may Alzheimer ug mao nga minunot kami sa iyang kaugalingong ‘pagtabon’ nga pulong: ‘Unsay inyong madahom sa usa ka 80 anyos!’”
Ang magbabasa dayon mihisgot sa usa ka librong nagsugyot nga tug-anan ang pasyente sa maluloton ug yanong paagi mahitungod sa sakit niya. Apan nagpugong siya kay nahadlok nga ang pagsunod nianang tambaga makapaguol sa iyang bana.
“Unya usa ka adlaw,” nagkanayon siya, “ang akong bana nagpahayag sa kahadlok nga basin magagawi siya nga daw buang kon kauban sa pundok sa mga higala. Kadto na ang akong higayon! Busa (nga gipaningot ug bugnaw) ako miluhod sa iyang kiliran ug gitug-anan siya nga siya may Alzheimer. Siyempre, siya wala makasabot kon unsa kadto, apan akong gisaysay nga kini sakit nga maghimong lisod buhaton ang mga butang nga sa nangagi sa kanunay sayon ra kaniya, ug usab maghimo niyang limtanon. Gipakita nako kaniya ang duha lamang ka tudling-pulong diha sa inyong brosyur nga Alzheimer’s: We Can’t Ignore It Anymore: ‘Ang sakit nga Alzheimer maoy kadaot sa utok nga magpahinabo sa pagkawala sa panumdoman ug grabeng pagkadaot sa pangutok . . . Kini usa ka sakit ug DILI NORMAL NGA BAHIN SA PAGKATIGULANG.’ Gipasaligan ko usab siya nga ang iyang mga higala nasayod nga nagsakit siya niana ug busa nakasabot. Gipalandong niya kadto sa makadiyot, ug unya mipatugbaw: ‘Talagsaong pagpadayag! Makatabang gayod!’ Mahanduraw nimo kon unsay akong gibati sa pagkakita sa dakong kahupayan nga gihatag kaniya sa maong kahibalo!
“Ug busa, karon, kon siya maorag may kapikalan, ako siyang halogon ug ingnong ‘Hinumdomi, dili ikaw ang may sala. Kanang mangil-ad nga Alzheimer maoy nakapalisod sa mga butang alang kanimo,’ ug siya mokalma dayon.”
Siyempre, ang matag kaso sa AD lahi. Gawas pa, ang mga relasyon tali sa mga tig-atiman ug mga pasyente magkalain. Busa kon mohukom ka sa pagtug-an o dili sa imong minahal nga siya adunay AD maoy personal nga butang.
[Kahon sa panid 8]
Tinuod Bang Sakit nga Alzheimer Kini?
KON makaagom ang usa ka tigulang sa grabeng pagkalibganon, ayawg dali sa paghinapos nga tungod kini sa sakit nga Alzheimer (AD). Daghang hinungdan, sama sa pagbangotan, kalit nga pagbalhin ug puyo sa usa ka bag-ong balay, o impeksiyon, mahimong magpahinabo sa pagkalibganon sa usa ka tigulang. Sa daghang kaso ang grabeng pagkalibganon sa mga tigulang mahanaw.
Bisan sa mga pasyente sa AD, ang kalit nga pag-us-os sa kondisyon sa tawo, sama sa pag-atake sa pagkadili-makapugong sa ihi, dili gayod kay ipahinabo sa AD dementia. Hinay ang paggrabe sa AD. “Ang kalit nga paggrabe,” saysay sa librong Alzheimer’s Disease and Other Confusional States, “kasagarang nagpasabot nga nahitabo ang grabeng kondisyon (sama sa impeksiyon sa dughan o ihi). Ang usa ka gamayng grupo sa mga nag-antos [sa AD] maorag mas tulin nga mograbe . . . Hinunoa, alang sa kadaghanan ang paggrabe hinay ra, ilabina kon ang maong tawo giatiman pag-ayo ug ang ubang mga sulirang medikal maatubang sa sayo ug epektibong paagi.” Ang pagkadili-makapugong sa ihi sa AD nga pasyente basin tungod sa laing suliran sa panglawas nga mahimong tambalan. “Ang unang lakang mao ang pagkonsulta kanunay ug [doktor],” saysay sa pulyeto sa tambag nga Incontinence, nga gigama sa Alzheimer’s Disease Society of London.
[Kapsiyon sa panid 7]
Ang pagtabang sa mga pasyente sa Alzheimer sa adlaw-adlawng mga buluhaton motabang sa pagpatunhay sa ilang dignidad