Ang mga Kilat ug Dalugdog—Katingalahang Hari sa mga Panganod

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Australia

DAGHANG tawo ang malingaw sa mga panganod sukad sa bata pa sila. Ang usa ka 80-anyos nahinumdom nga sa batabata pa mohigda siya kanunay diha sa kasagbotan nga magtan-aw sa mga panganod nga “nagparada sa kalangitan,” matod pa niya. Siya nahinumdom nga siya mahibulong kanunay kon gihimo sa unsa ang panganod. Gapas ba kaha? Nganong ang matag usa niini lahi kaayong tan-awon? Kanang usa morag barkong naglawig, kanang usa samag kabayong naglumpatlumpat. Ug ang usa ka panganod morag kastilyong nanglimbukad. Kini nagpadayon sa paghatag ug kalipay sa iyang binata nga handurawan sa dihang kini naglutawlutaw sa kalangitan nga way hunong nga nagbag-o-bag-o ang mga porma ug gidak-on. Hangtod karon, matod pa niya, siya malingaw gihapong magtan-aw samtang ang mga panganod morag “nagdulag tag-an-tag-an” diha sa kalangitan. Tingali ikaw usab nakaagi ug sama niining simpleng kalipay.

Apan, tingali ang labing maanindot ug katingalahan sa mga panganod mao ang mga panganod nga “makasulti.” Ang ilang ngalan maoy cumulonimbus, o ulo sa dalugdog. Dagtom ug matilimad-ong tan-awon, kining mga panganora tingali moabot ug kapin sa 16 kilometros o mas taas pa ngadto sa kalangitan, ug kini sila ang magdalag mga kilat ug dalugdog. Ang mga panganod sa unos magpakidlap ug kilat ug magpadaguhob ug sunodsunod nga pasidaang mga pagdahunog sa dalugdog sa dihang mobaga kini diha sa kalangitan. Sa gabii mahimong magpasundayag kini ug makasulawng tingog-ug-kahayag nga pasundayag nga mas maanindot pa sa bisan unsang hinimog-tawo nga pasundayag sa mga kuwitis. Kini magpahuros ug magpatagak sa ulan ug yelo niini ug unya mopadayon sa unahan, nga magbilin ug lab-as, hinlong baho sa ulan, nga kasagaran diha sa kanhi naughang yuta.

Kon sa Unsang Paagi Moporma ang mga Kilat ug Dalugdog

Sa mga panahong dili pa dugay ang mga tawo nakahimo sa pagtan-aw sa planetang Yuta gikan sa wanang. Siya makakita ug tabon nga panganod nga nagbitay sa dakong bahin sa ibabaw niini. Ang awtor nga si Fred Hapgood nagpahibalo kanato nga “sa bisan unsang espesipikong yugto ang katunga sa nawong sa yuta, 250 milyong kilometro kuwadrado, naputos sa [panganod]—samag habol, linginon, tapaktapak nga panapton, lanoton, morag lace, mahunolhunol, sa tanang sukod sa kaamag ug kalagomon, nanglimbukad, nagkatag, naglawig ug nagkahanaw sa tibuok kalibotan.” Ang mga kilat ug dalugdog maoy bahin niining tapok sa panganod—sa pagkatinuod, kutob sa 15,000,000 ka kilat ug dalugdog ang mahitabo sa yuta matag tuig, ug duolan sa 2,000 ka kilat ug dalugdog maoy aktibo sa tanang panahon.

Ang mga kilat ug dalugdog moporma sa dihang ang dasok bugnawng hangin mosapaw sa umogong hangin nga dili kaayo dasok. Usa ka tigbikil, sama sa init sa adlaw, frontal weather, o nagtaas nga yuta, mopahinabo sa mainit umogong hangin nga mosugod pagsaka ngadto sa bugnawng hangin. Ang mga sulog sa hangin moporma, ug unya ang enerhiya nga init nga napondo diha sa hangin ug sa alisngawng tubig himoong hangin ug enerhiya sa koryente.

Ang mga kahimtang sa atmospera nga gikinahanglan aron moporma ang mga kilat ug dalugdog subsob nga mahitabo diha sa ubos nga latitude. Mao kini ang hinungdan kon nganong ang Amerika del Sur ug Aprika mao ang mga kontinente nga kinasubsoban nga makaagom ug mga kilat ug dalugdog ug kon nganong ang Sentral Aprika ug Indonesia dugay nang giisip nga kinasubsobang makaagom ug mga kilat ug dalugdog sa kalibotan. Ang gidawat nga kinatas-ang gidaghanon maoy 242 ka kilat ug dalugdog matag tuig, nga narekord sa Kampala, Uganda. Apan, ang mga kilat ug dalugdog mahitabo usab sa daghang ubang bahin sa yuta.

Mga Pasundayag sa Kuwitis sa Kalangitan

Ang duha ka kinaiyahan sa mga paglipak nga klaro kaayong makita sa tanan mao ang dalugdog ug liti. Apan unsay nagpahinabo niining maanindot kaayo, sagad makahahadlok, nga katingalahang hitabo? Ang kilat sa yano maoy pagdiskarga nga resulta sa dihang ang kalainan sa mga karga sa koryente sa duha ka lugar dakodako nga igong makabuntog sa makasanta-sa-koryenteng epekto sa hangin. Kini mahitabo sulod sa panganod, sa tunga sa mga panganod, o sa tunga sa mga panganod ug sa yuta. Ang kilat mopahinabo sa hangin nga moinit makadiyot sa katingalahang taas kaayong mga temperatura—nga ingon ka taas sa 30,000 grado Sentigrado sa yugto nga ang liti magpadiskarga sa koryente niini.

Ang kilat mahimong iklasipikar ingong usa ka badlis nga kilat, nagsangang kilat, o palid nga kilat. Kon ang pagdiskarga makita ingong usa ka gibhangong liti, kini maoy usa ka badlis nga kilat. Kon ang kilat makita nga nabahin o nagsanga, nan kini gitawag ug nagsangang kilat. Kon ang kidlap anaa sa sulod sa panganod, o kon ang panganod nakilaban, kini nailhang palid nga kilat. Ang mga awtoridad nag-ingon kanato nga ang kadaghanang kilat nga atong makita maoy panganod ngadto sa yuta nga kilat.

Ang kilat mopahinabog kadaot sa buhing mga butang—bisan kamatayon ug pagkasamad sa mga tawo ug hayop. Ang mga tawo nga anaa sa baybayon ug dulaanag golf ug sa gawas sa mga lugar sa banika ang kinapeligrohang maig-an tungod kay sila walay salipod batok sa mga karga sa koryente.—Tan-awa ang kahon sa panid 15.

Duolan sa 30 porsiyento lamang sa mga tawong naigo sa kilat ang aktuwal nga mamatay, ug ang dugay-maayo nga pagkasamad menos kon ipadapat dayon ang emerhensiya nga pagtambal. Apan, lahi sa popular nga patuotuo, ang kilat kasagarang mohapak kapin sa makausa sa samang dapit!

Ang paghapak sa mga kilat magpasugod ug daghang sunog. Kini mohatag ug kadaot sa dagkong mga luna sa yuta. Duolan sa 10 porsiyento sa mga sunog sa lasang sa Tinipong Bansa gipahinabo sa kilat. Kini miresulta ug pagkasunog sa kapin sa 35 porsiyento sa tibuok lasang ug kasagbotan nga gilamoy sa sunog nianang nasora.

Apan ang mga paghapak sa kilat mapuslanon usab. Pananglitan, ang mga lasang makapahimulos sa daghang paagi. Ang mga sunog nga nasugdan sa kilat magpakunhod sa gagmayng mga tanom sa ilalom sa dagkong kahoy diha sa gamayng sunog. Kini magpakunhod sa risgo sa mas makadaot nga dakong sunog nga moabot sa ulo sa mga kahoy. Ang kilat makahatag usab ug maayong kausaban sa gas nga nitroheno, diin ingong usa ka gas dili magamit sa mga tanom. Himoon sa kilat kining maong gas ingong mga nitrogen compound, nga hinungdanon sa pag-ugmad sa mga tisyu sa tanom ug magpatubo sa mga liso, nga makataganag mga protina nga hinungdanon sa kinabuhi sa mga hayop. Gibanabana nga gikan sa 30 ngadto sa 50 porsiyento sa nitrogen oxide nga anaa sa ulan maoy gipatungha sa kilat ug sa tibuok kalibotan 30 ka milyong toneladang dili-moalisngaw nga nitroheno ang gipatungha niining paagiha matag tuig.

Ang Kinadak-ang Benepisyo sa mga Kilat ug Dalugdog

Ang mga kilat ug dalugdog makapagawas ug hilabihan kaayo ka daghang tubig. Ang pangunang hinungdan sa dakong gidaghanon sa ulan nga mangatagak sa mubo nga panahon mao nga ang kusog nga pagsaka sa hangin magpabitay ug dakong gidaghanon sa tubig ug dayon buhian kinig kalit. Kining mga ulana nasukod nga nangatagak sa gidaghanon kutob sa walo ka pulgada sa usa ka oras. Sa pagkatinuod, adunay negatibong bahin sa maong kusog nga pagbunok sa ulan.

Kon hinayng moirog ang unos, gamayng luna sa yuta lamang ang makadawat sa kadaghanang pagbunok sa ulan, ug kini mahimong moresulta ug kalit nga pagbaha. Sa panahon sa maong pag-unos, ang kusog nga pag-agos magpaawas sa mga sapa ug mga suba. Gibanabana nga un-tersiya sa tanang kadaot sa baha sa Tinipong Bansa maoy tungod sa kalit nga pagbaha nga gipahinabo sa mga kilat ug dalugdog.

Apan, ang nalangkit-sa-unos nga pag-ulan naghatag ug daghang kaayohan. Daghang tubig ang natagana ngadto sa yuta ug sa mga pondohanag tubig ug sa mga dam. Ang mga panukiduki nagpakita nga gikan sa 50 ngadto sa 70 porsiyento sa tanang pag-ulan sa pipila ka lugar nagagikan sa mga kilat ug dalugdog, busa niining mga lugara ang unos nga ulan hinungdanon sa kinabuhi.

Unsa ang Bahin sa Ulan nga Yelo?

Ang makadaot kaayo nga bahin sa mga kilat ug dalugdog mao nga kini sagad ubanan ug kusog nga pag-ulan ug yelo. Ang ulan nga yelo moporma sa dihang mobagtok ang mga tulo sa ulan ug unya magkadako sa dihang kini ituyoktuyok sa mga pagsaka ug pag-ubos sa hangin. Dunay mga asoy bahin sa dili-katuohang gidak-on ug gibug-aton sa mga lusok nga yelo. Usa ka lusok nga yelo nga may sukod nga 26 sentimetros por 14 sentimetros por 12 sentimetros gikatahong natagak sa Alemanya sa 1925. Ang timbang niini gibanabana nga kapin sa duha ka kilo. Ang usa sa kinadak-ang mga lusok nga yelo nga narekord sukad sa Tinipong Bansa nahulog sa estado sa Kansas sa 1970. Kining lusok nga yelo may sukod nga 44 sentimetros sa kinadak-ang sirkumperensiya niini ug mitimbang ug 776 gramo. Ang lusok nga yelo nianang gidak-ona nga mahulog gikan sa taas nga mga panganod igo gayod nga makapatay ug tawo.

Maayo na lang, ang ulan nga yelo sa katibuk-an mas gamay kay niana ug mas makahatag ug kahasol kay sa makamatay. Lain pa, tungod sa kinaiyahan sa mga kilat ug dalugdog nga mopahinabog ulan nga yelo, ang mga lugar nga mahulogan sa makadaot nga ulan nga yelo diyutay ra. Apan, ang mga kapildihan sa mga abot sa pananom sa kalibotan nga gipahinabo sa ulan nga yelo gibanabana nga anaa sa ginatos ka milyong dolyares matag tuig.

Mga Alimpulos ug mga Kilat ug Dalugdog

Tingali ang labing makuyawng resulta sa mga kilat ug dalugdog mao ang alimpulos. Halos tanang alimpulos may kalabotan gayod sa mga kilat ug dalugdog, apan dili tanang mga kilat ug dalugdog ginaubanan ug mga alimpulos. Sa dihang moporma, ang usa ka alimpulos mapintasong mobiyobiyo, sa hikting tudling sa hangin, nga moaberids ug daghang gatosan ka yarda sa diametro, nga moabot ngadto sa yuta gikan sa ulo sa dalugdog nga panganod. Ang gikusgon sa hangin sa kadaghanang dagkong mga alimpulos mokapin ug 400 o 500 kilometros matag oras. Ang duyog nga lihok sa kusog kaayong hangin nga nagbiyobiyo ug ang pagsaka sa hangin diha sa sentro makahugno ug mga tinukod ug magpalabog sa makamatayng mga linumpag ngadto sa kahanginan. Ang mga alimpulos mahitabo diha sa daghang nasod sa kalibotan.

Ang dili kaayo makuyaw apan makahatag gihapon ug kadaot mao ang hangin nga nagpanaw sa tul-id nga linya nga may mga paubos nga hangin ug mga microburst. Ang paubos nga hangin mopahinabog makadaot nga mga hangin diha o duol sa yuta nga makaabot sa gikusgong kutob sa 150 kilometros matag oras. Ang mga microburst mas grabe ug makaabot ug kapin sa 200 kilometros matag oras.

Dayag nga ang mga kilat ug dalugdog angayng hatagan ug pagtagad ug nga kita kinahanglang mahibalo sa mga kapeligrohan niini. Kini sila maoy usa lamang sa daghang bahin sa paglalang nga bahin kanila daghan pa kaayo kitang pagakat-onan.

[Kahon/Hulagway sa panid 15]

Mga Panagana sa Paghapak sa Kilat

Ang Emergency Management Australia nagsugyot sa mosunod nga mga panagana panahon sa pagkilat ug pagdalugdog.

Proteksiyon Diha sa Gawas

◼ Pangitag salipod diha sa lig-on-ug-atop nga sakyanan o sa usa ka tinukod; likayi ang gagmayng mga tinukod, mga panaptong tolda, ug ang nag-inusara o gamayng pundok sa mga kahoy.

◼ Kon anaa sa gawas nga layo gikan sa salipod, tikubo (nga tinagsa), labing maayo sa usa ka hulpa nga yuta, idikit ang mga tiil, ug tangtanga ang metal nga mga butang gikan sa ulo ug lawas. Ayaw paghigda, apan likayi nga mahimong kinatas-ang butang diha sa lugar.

◼ Kon manindog ang imong balhibo o makadungog ka ug naghagong gikan sa duol nga mga butang, sama sa mga bato ug mga koral, balhin ngadto sa bag-ong dapit dihadiha.

◼ Ayaw pagtabanog ug pagpalupad ug mga model airplane nga may mga control wire.

◼ Ayaw pagkapot ug taas o metalikong mga butang, sama sa mga pasol, payong, ug mga golf club, diha sa gawas.

◼ Ayaw paghikap o pagbalhin duol sa metal nga mga tinukod, alambreng koral, o alambreng mga hayhayan.

◼ Ayaw pagsakay ug mga kabayo o pagbisikleta o pagmaneho sa walay-atop nga mga sakyanan.

◼ Kon nagmaneho, padagan ug hinay o parada nga layo sa tag-as nga mga butang sama sa mga kahoy ug mga poste sa koryente. Ayaw paggawas sa lig-on-ug-atop nga mga sakyanan ug mga treyler, apan ayaw paghikap o pagsandig sa metal nga mga bahin sa sakyanan.

◼ Kon naglangoy o nag-surf, kawas dayon sa tubig ug pangitag kasilongan.

◼ Kon nanakayan, balik dayon sa mamala. Kon peligroso ang pagbalik, pasilong ilalom sa taas nga tinukod, sama sa taytayan o haligi sa taytayan. Paneguroa nga ang tukon sa layag ug mga banting sa sakayan hustong pagkatugkad sa tubig.

Proteksiyon Diha sa Sulod sa Balay

◼ Palayo gikan sa mga bentana, de-koryenteng mga kasangkapan, mga tubo, ug ubang metal nga mga tinaod.

◼ Ayaw paggamit ug mga telepono. Kon gikinahanglan ang emerhensiya nga pagtawag, pamub-a kini kon mahimo.

◼ Sa dili pa moabot ang mga kilat ug dalugdog, panangtanga ang mga koneksiyon sa antena sa gawas ug koryente nga mopaingon sa radyo ug telebisyon. Tangtanga ang mga modem sa kompiyuter ug mga tuboran sa koryente. Dayon palayo gikan sa de-koryenteng mga kasangkapan.

[Credit Line]

Gikan sa basahong Severe Storms: Facts, Warnings and Protection.