Pagpaniid sa Kalibotan
Pagtabako Mokostar ug Binilyon
Bisan tuod nagkadiyutay ang gidaghanon sa mga tigtabako sa daghang kayutaan, ang gidaghanon niini sa Switzerland nagpabiling mao ra gihapon, matod sa mantalaang Berner Oberländer. Mga un-tersiya sa populasyon ang nagtabako. Kapin sa 8,000 ka kamatayon kada tuig ang nalangkit sa pagtabako—mas daghang kamatayon kay sa tingob nga gipahinabo sa AIDS, heroina, cocaine, alkoholikong ilimnon, mga sunog, mga aksidente sa sakyanan, pagbuno, ug paghikog. Ang usa ka pagtuon nga gipresentar sa Federal Department of Public Health sa Switzerland nakahinapos nga ang nagasto sa katilingban sa pagpanabako sa 1995 maoy napulo ka bilyong Swekong mga franc, kapin sa unom ka bilyong dolyar sa T.B. Ang pagtuon misulay sa pagsukod sa kantidad sa gastos sa pagpatambal ug pag-atiman diha sa ospital, sa menos nga agi sa trabaho, sa namenosang kalidad sa kinabuhi sa nagmasakitong mga tigtabako ug sa ilang mga gibuhi, ug sa pag-antos sa mga membro sa pamilya sa namatay.
Panalipdi ang Imong Kasingkasing
“Dugay na kaming nahibalo nga ang mas mainit nga panahon nagpadako sa kapeligrohan sa mga pag-atake sa kasingkasing—apan karon nahibalo na kami nga mahitabo usab kini sa tugnaw nga panahon,” matod ni Dr. Anthony Graham, usa ka kardiologo ug tigpamaba alang sa Heart and Stroke Foundation sa Ontario, Canada. Sumala sa gitaho diha sa mantalaang The Globe and Mail, usa ka napulo-ka-tuig nga pagtuon sa 250,000 ka lalaki sa Pransiya nagpakita nga ang diyes-grado nga kausaban sa aberids nga mga temperatura pataas man o paubos “mopadako sa kapeligrohan sa unang pag-atake sa kasingkasing sa 13 porsiyento.” Sa dihang mous-os ang mga temperatura, mas mahago ug mas mokusog ang pitik sa kasingkasing tungod kay ang dugo magpalayo sa panit paingon sa mas nasulod nga mga bahin sa lawas aron ang kainit magpabilin. Ang kapeligrohan mosamot sa dihang ang mga tawo magpasobra sa paghago sa ilang kaugalingon o dili magsul-ob ug haom nga sapot. Si Dr. Graham nagpasidaan: “Dili mahimo nga magsige ka lang ug tan-awg TV sulod sa lima ka bulan ug dayon sa kalit lang mogawas ug magpala ug niyebe diha sa katugnaw sa gawas. Kinahanglan inanay nimong himoon kini.”
Pagpaminawg Kusog nga Musika Ingong Usa ka Paglikay
Bisan pa sa mga pasidaan sa mga doktor nga ang kusog kaayong musika “adunay daotang epekto sa tibuok lawas,” nagkadaghang batan-on ang morag dili mabuhi nga wala ang ilang personal nga mga stereo, nagtaho ang senemanang mantalaan sa Polandia nga Przyjaciółka. Ang hinungdan? Ang uban naggamit sa personal nga mga stereo aron “ibulag ang ilang kaugalingon gikan sa palibot. Tungod kay anaay mga headphone ang iyang mga dalunggan, ang usa ka tin-edyer dili na kinahanglang maminaw sa pagyawyaw sa iyang ginikanan o mosanong, pananglitan, sa dihang ilang sugoon siya sa paghimog usa ka butang,” matod sa mantalaan. Nga nag-ingong ang kusog kaayong musika mahimong makapahinabo usab ug “kalapoy, labad sa ulo, nadaot nga konsentrasyon, o pagkadili-makatulog,” ang Przyjaciółka wala magtambag sa mga ginikanan nga idili ang paggamit ug personal nga mga stereo apan nagsugyot nga tudloan sa mga ginikanan ang ilang mga anak nga magpasundayag ug pagkamakasaranganon. “Hulama matag karon ug unya ang Walkman sa imong mga anak,” nagsugyot ang mantalaan. “Kini makahatag kanilag pahulay gikan sa paggamit sa mga earphone, ug imong masinati ang kalibotan nga ilang ginapuy-an.”
Pagkapuo sa Pinulongan
“Usahay masuko kaayo ko sa akong kaugalingon tungod kay wala nako tudloi ang akong mga anak sa pinulongan,” matod ni Hepe Marie Smith Jones, ang nabilin diha sa iyang kultura nga makasulti sa pinulongan sa Eyak, sa Alaska. Ang kiling nagpakita nga sa gibanabanang 6,000 ka pinulongan nga ginasulti sa tibuok kalibotan, tali sa 40 ug 50 porsiyento ang mahanaw tingali sulod sa mosunod nga siglo. Ang Australia, nga sa usa ka panahon may 250 ka pinulongan, mikunhod na sa mga 20. Nganong nagakahitabo kini? Ang magasing Newsweek nag-ingon nga ang mga pinulongan “nagakahanaw tungod sa pagkaylap sa Iningles ug sa ubang ‘dagko’ nga mga pinulongan.” Si Propesor Stephen Wurm, editor sa Atlas of the World’s Languages in Danger of Disappearing, nga gipatik sa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, midugang: “Sagad nga adunay opinyon nga angay nimong kalimtan ang ‘gagmay’ nga mga pinulongan, ang pinulongan sa mga minoriya, tungod kay kini walay bili.”
Pakigsulti sa Inyong mga Masuso
Ang pagpakigsulti sa mga masuso sa labing menos 30 minutos kada adlaw makapauswag ug dako sa ilang intelihensiya ug mga katakos sa pagsabot sa pinulongan, nagtaho ang Daily Telegraph sa London. Ang mga tigdukiduki nagtuon ug 140 ka masuso nga siyam ka bulan ang edad. Ang mga ginikanan sa katunga sa grupo gisugyotan kon unsaon pagpakigsulti sa ilang mga masuso sa labing maayong paagi, samtang ang laing katunga walay nadawat nga mga sugyot sa paghimo sa ingon. Human sa pito ka tuig “ang aberids nga intelihensiya sa [gipakigsultihang] grupo maoy usa ka tuig ug tulo ka bulan nga abante kay sa laing grupo,” ug ang ilang mga katakos sa pagsabot sa pinulongan “mas taas kaayo,” nag-ingon ang taho. Ang tigdukiduki nga si Dr. Sally Ward nagtuo nga ang mga ginikanan karon dili na kaayo makigsulti sa ilang mga masuso kon itandi sa miagi tungod sa dagkong mga kausaban diha sa katilingban. Pananglitan, mas daghang inahan ang mogawas sa balay sa pagtrabaho, ug ang mga videotape mao nay mipuli sa kokabildo diha sa daghang panimalay.
Paglikay sa Kapungot Samtang Anaa sa Dalan
“Ang sobra ka agresibong mga drayber dili angayng pakamenoson,” nagtambag ang usa ka beteranong drayber sa panglumba nga sakyanan nga gikutlo sa magasing Fleet Maintenance & Safety Report. Ang pagpabiling kalmado ug paglikay sa dili maayong mga kahimtang makatabang sa pagkunhod sa mga kapeligrohan sa kapungot samtang anaa sa dalan. Ang mga tigpasiugda sa kahilwas nagrekomendar sa mosunod:
◼ Pagmaneho nga may konsiderasyon sa tanang higayon.
◼ Likayi ang agresibong motorista kon mahimo nimo kini sa hilwas nga paagi.
◼ Ayaw gayod aghata ang laing drayber pinaagi sa pagdrayb nga duol kaayo sa gisundang sakyanan o magpakusog sa pagpadagan.
◼ Ayawg balosi ang mahagitong mga kompas sa kamot, ug likayi ang pagpangompas sa kamot nga mahimong masaypan sa pagsabot.
◼ Likaying makigtutokay sa napungot nga drayber.
◼ Ayawg ipadaplin ang sakyanan aron makigharong sa laing drayber.
Kadaot ug Kamatayon Tungod sa Aborsiyon
Duolan sa 500,000 ka aborsiyon ang ginahimo sa Mexico kada tuig, matod ni Francisco Javier Serna Alvarado, presidente sa Commission for Health and Social Services sa Mexico City. Sumala sa gitaho diha sa mantalaang El Universal, dakong porsiyento niini ang mokalas sa kinabuhi sa mga inahan, ug daghang uban pa ang mosangpot sa grabeng mga komplikasyon nga nanginahanglan ug medikal nga pag-atiman ug bisan pagpaospital. Ang tagong pagpaaborsiyon mao ang ikatulo sa kinalabwang hinungdan sa kamatayon sa mga inahan sa Mexico. Sa pipila ka kaso, ang linamolamo nga mga metodo sa aborsiyon maoy gigamit—nga naggamit ug hait nga talinis nga mga butang, nagtomar ug mga tambal o tsa nga gikan sa mga dahondahon nga makapakuhag bata sa tiyan, bisan pagpahulog sa kaugalingon diha sa hagdanan. Ang mga resulta kasagarang naglakip sa “grabeng mga pagdugo, pagkabuslot sa matris, pagkadili-makaanak, mga impeksiyon, ug pagkadaot sa tagoangkan,” matod sa taho.
Isulti ang Imong Mensahe sa Paaging Masabtan
Bisan pag unsa ka hinungdanon ang imong mensahe, ang kadaghanang tawo dili buot nga maminaw kanimo kon dili nila gusto ang imong paagi sa pagsulti, matod sa eksperto sa tingog nga si Dr. Lillian Glass. Sumala sa gitaho sa mantalaang The Citizen sa Habagatang Aprika, ang pag-usap sa mga pulong, dili maayong gramatika, usa ra ka tono sa tingog, paspas kaayong pagsulti, pamalikas, ug dili paghatag ug higayon sa uban sa pag-estorya dili makapadasig sa mga mamiminaw. Sa laing bahin, ang mga tawo kasagarang maminaw kon ikaw mopahiyom aron moharuhay ang ilang pamati, mosultig tin-aw ug hinayhinay, motan-aw sa ilang mata, ug mamati pag-ayo sa ilang punto de bista nga dili mosagbat. “Paghunahuna sa dili ka pa mosulti,” midugang ang artikulo, “ug ikaw makasulti nga mas masaligon.”
Hinobrang-Pagkaon Mopasamot sa Pagkahilo sa Pagkaon
Ang risgo nga masakit tungod sa pagkaon ug nahugawang pagkaon mas dako kon maghinobrag kaon ang usa, sumala kang Dr. Adolfo Chávez, sa Salvador Zubirán National Institute of Nutrition sa Mexico. Siya miingon nga ang mga bakterya diha sa pagkaon nga atong ginakaon normal nga ginapatay sa mga asido sa atong tiyan. Apan human sa hinobrang pagkaon, dag-on sa sobrang gidaghanon sa pagkaon diha sa tiyan ang asido sa tiyan, nga magkunhod sa katakos sa tiyan sa pagpatay sa bakterya. Gisultihan ni Dr. Chávez ang Pagmata!: “Kon ang usa ka tawo mokaon ug 15 ka taco ug usa niini nahugawan, ang tawo lagmit nga mahiloan tungod sa gidaghanon sa gikaon. Kon kanang tawhana mokaon ug usa lamang ka taco nga nahugawan, mahimong wala ray problema.”
Kakulang sa Pagkatawa
Sumala sa ebidensiya nga gipresentar sa di pa dugayng International Congress of Humour, nga gihimo sa Switzerland, sa gubot-sa-ekonomiya nga katuigan sa 1950, ang aberids nga tawo nagkatawa ug 18 minutos sa usa ka adlaw, kon itandi sa 6 minutos kada adlaw panahon sa adunahang katuigan sa 1990. Ngano mang mius-os? “Ginabasol sa mga eksperto ang kanunayng pangamas sa materyal, karera ug personal nga kalamposan nga maoy hinungdan sa maong kiling, nga nagpanghimatuod sa karaang panultihon nga ang salapi dili makapalit ug kalipay,” nagpatin-aw ang Sunday Times sa London. Busa, ang awtor nga si Michael Argyle nakahinapos: “Kadtong labaw nga nagpabili sa salapi maoy mas dili matagbawon ug dili kaayo maayog mental nga kahimsog. Tungod tingali kini sa katarongang ang salapi nagtagana lamang ug mabawng mga matang sa katagbawan.”
Katungod sa Medikal nga Pagpatambal Gipanalipdan
Ang Korte Suprema sa El Salvador di pa dugayng mideklarar nga ilegal ang usa ka lagda sa Social Security Hospital nga nagkinahanglan sa mga pasyente sa pagdonar ug dugo aron matambalan. Sa miagi, ang polisa sa ospital nagkinahanglan sa tanang pasyente nga mohatag ug duha ka yunit sa dugo sa dili pa operahan. Karon, kadtong buot nga magpatambal sa Social Security Hospital adunay legal nga katungod nga modumili sa paghatag ug dugo.