Ang Kalibotan Nagkatigulang
SA 1513, ang Katsilang tigsuhid nga si Juan Ponce de León mitakas sa nangawankawan nga wala-hiilhing baybay sa Amerika del Norte. Usa ka taho nag-ingon nga sanglit ang teritoryong iyang nadiskobrehan puno sa mga bulak, iyang ginganlan kinig Florida, nga nagkahulogang “Daghag Bulak” sa Kinatsila. Ang pagpangitag ngalan masayon. Ang pagpangita sa tumong sa iyang ekspedisyon—usa ka tuboran sa tubig nga may gahom nga makapabata sa mga tawong tigulang—imposibleng makit-an. Human suhira ang yuta sa daghang bulan, gitapos sa tigsuhid ang iyang pagpangita sa kasugirang tuboran sa pagkabatan-on ug mipadayon sa paglawig.
Bisan tuod nga ang mga tuboran sa pagkabatan-on nagpabilin gihapong maikyason karon sama sa mga adlaw ni Ponce de León, ang tawo daw nakadiskobre nianang gitawag sa awtor nga si Betty Friedan nga “ang tuboran sa pagkatigulang.” Iya kining gisulti tungod sa kusog nga pag-uswag sa gidaghanon sa mga tawong tigulang sa tibuok kalibotan. Daghan kaayong tawo karon nakaabot na sa tigulang nga edad nga nakabag-o sa kalangkoban sa populasyon sa kalibotan. Ang kalibotan, sa pagkamatuod, nagkatigulang.
“Usa sa Labing Dagkong mga Kadaogan sa Katawhan”
Ang demograpiko nagsugid sa estorya. Sa sinugdanan niining sigloha, bisan diha sa sapian kaayong mga nasod, ang gitas-on sa kinabuhi gikan sa pagkatawo dili moabot ug 50 ka tuig. Karon, kini miuswag ngadto sa kapig 75. Sa susama, diha sa nagakaugmad nga mga nasod sama sa Honduras, Indonesia, Tsina, ug Vietnam, ang gitas-on sa kinabuhi gikan sa pagkatawo maoy 25 ka tuig nga mas taas kay sa kahimtang niini sa upat ka dekadang miagi. Matag bulan, usa ka milyong tawo sa tibuok kalibotan makaabot na sa edad 60. Sa katingalahan, dili mga batan-on kondili kadtong 80 ka tuig ug gulanggulang pa, ang ‘kinatigulangang tigulang,’ karon naglangkob sa labing kusog nga nagtubong pundok sa populasyon sa yuta.
“Ang pagtaas sa gitas-on sa kinabuhi,” nag-ingon ang demograpo nga si Eileen Crimmins sa magasing Science, “nahimong usa sa kinadak-ang mga kadaogan sa katawhan.” Ang Hiniusang Kanasoran miuyon, ug aron ipasiugda kini nga kalamposan, gitudlo niini ang tuig 1999 ingong Internasyonal nga Tuig sa mga Tawong Gulanggulang.—Tan-awa ang kahon sa panid 3.
Gikinahanglan—Kausaban sa Panghunahuna
Apan, kining maong kadaogan naglangkit ug labaw pa kay sa kausaban sa gitas-on sa kinabuhi sa tawo. Nalangkit usab niini ang kausaban sa pagtamod sa mga tawo sa pagkahimong tigulang. Tinuod, ang paghunahuna nga matigulang nakapabalaka gihapon sa daghang tawo, bisan nakapahadlok, tungod kay ang pagkaedaran sagad nalangkit sa huyang nga lawas ug luya nga hunahuna. Hinunoa, ang mga tigdukiduki nga nagtuon may kalabotan sa pagkatigulang nagpasiugda nga ang pagkahimong tigulang ug pagkasakit maoy duha ka lahi nga butang. Ang mga tawo lahi kaayo sa paagi sa ilang pagkahimong tigulang. Adunay kalainan, nag-ingon ang mga tigdukiduki, sa kronolohikal nga edad ug biolohikal nga edad. (Tan-awa ang kahong “Unsa ang Pagkahimong Tigulang?”) Sa laing pagkasulti, ang pagkatigulang ug ang pagkaluya dili kinahanglang magdungan.
Sa pagkatinuod, sa magkaedad ka, makahimo kag mga lakang sa pagpauswag sa kalidad sa imong kinabuhi. Tinuod, kining maong mga lakang dili makapabata kanimo, apan kini makapabilin kanimo nga mahimsog samtang magkatigulang ka. Tagdon sa sunod nga artikulo ang pipila niining mga lakanga. Bisan pag ang ulohan sa pagkahimong tigulang sa pagkakaron dili hinungdanong isyu alang kanimo, tingalig gusto kang mopadayon sa pagbasa, kay sa dili madugay kini mahimo unyang usa ka hinungdanong isyu alang kanimo.
[Kahon/Mga hulagway sa panid 3]
ANG INTERNASYONAL NGA TUIG SA MGA TAWONG GULANGGULANG
“Sanglit 60 na ako . . . , ako karon nalakip na sa kaihapan nga gikutlo sa sinugdanan,” miingon ang Sekretaryo-Heneral sa HK nga si Kofi Annan dili pa dugay panahon sa paglansad sa Internasyonal nga Tuig sa mga Tawong Gulanggulang. Wala mag-inusara si Gn. Annan. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga human niining sigloha, diha sa daghang nasod 1 sa matag 5 ka tawo mahimo na unyang 60 o gulanggulang pa. Ang uban kanila magkinahanglag pag-atiman, apan silang tanan magkinahanglag mga paagi aron ilang mapatunhay ang ilang pagkinaugalingon, ilang dignidad, ug ilang pagkamabungahon. Aron matabangan ang mga tighimog mga polisa sa pagsulbad sa mga problema nga namugna niining ‘demograpikong kausaban’ ug aron mas masabtan pa ang “pagkahinungdanon sa pagkatigulang diha sa katilingban,” ang Heneral nga Asembliya sa HK midesidir sa 1992 sa pagtudlo sa 1999 ingong Internasyonal nga Tuig sa mga Tawong Gulanggulang. “Padulong sa Usa ka Katilingban sa Tanang Edad” mao ang tema niining espesyal nga tuig.
[Hulagway]
Kofi Annan
[Credit Lines]
Letrato sa UN
UN/DPI photo by Milton Grant
[Kahon/Hulagway sa panid]
UNSA ANG PAGKAHIMONG TIGULANG?
“Ang biolohikal nga bolang kristal lubog kaayo kon bahin sa pagkahimong tigulang,” nag-ingon ang usa ka tigdukiduki. “Wala gayoy makasabot niana,” nag-ingon ang lain. Bisan pa, ang mga gerontologo (mga siyentipiko nga nagtuon sa pagkahimong tigulang) misulay sa paghubit niini. Sa yanong pagkasulti, matod pa nila, ang pagkatigulang mao ang kronolohikal nga panahon nga ang usa naglungtad. Apan ang pagkahimong tigulang maoy labaw pa kay sa paglabay sa mga tuig. Ang usa dili kasagarang magsulti bahin sa usa ka nagkatigulang nga bata tungod kay ang pagkahimong tigulang may kalangkitan sa pagkaluya sa kusog. Ang pagkahimong tigulang mao ang kadaot nga mahitabo diha sa usa ka tawo sa paglabay sa mga tuig. Ang ubang mga tawo daw batan-ong tan-awon alang sa ilang kronolohikal nga edad. Kini mapadayag, pananglitan, sa dihang sultihan ang usa ka tawo nga “wala sa hitsura ang iyang edad.” Aron maila ang kalainan tali sa kronolohikal ug biolohikal nga pagkahimong tigulang, sagad hubiton sa mga tigdukiduki ang biolohikal nga pagkahimong tigulang (pagkahimong tigulang nga inubanan sa makadaot nga pisikal nga mga kausaban) ingong senescence.
Ang propesor sa zoolohiya nga si Steven N. Austad naghubad sa senescence ingong “ang anam-anam nga pagkadaot sa halos tanang obra sa lawas sa paglabay sa panahon.” Ug si Dr. Richard L. Sprott, sa National Institute on Aging, nag-ingon nga ang pagkahimong tigulang “mao ang inanayng pagkadaot niadtong mga bahin sa atong mga sistema nga igong magpasanong kanato sa mga tensiyon.” Apan, ang kadaghanang eksperto nagkauyon nga ang pagkadangat ug tin-awng kahubitan sa pagkahimong tigulang malisod gihapon. Ang biologo sa molekula nga si Dr. John Medina nagsaysay kon ngano: “Gikan sa ulo ngadto sa tiil, gikan sa mga protina ngadto sa DNA, gikan sa pagkatawo ngadto sa kamatayon, ang dili-maihap nga batalyon sa mga proseso ang maugmad aron mahitabo ang pagtigulang sa usa ka tawong may 60 ka trilyong selula.” Dili ikahibulong nga daghang tigdukiduki naghinapos nga ang pagkahimong tigulang mao “ang kinalisoran sa tanang biolohikal nga mga suliran”!