Pagpaniid sa Kalibotan
Pagpangandam Alang sa Katalagman Gikinahanglan
“Sumala sa World Disasters Report 1999,” nag-ingon ang usa ka pahayag sa International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, “ang panahon sa kinaiyanhong mga katalagman sa miaging tuig mao ang kinagrabehan nga natala nga nagpahinabog mas dakong kadaot kay sukad masukad.” Ang hulaw, menos nga katabunok sa yuta, mga baha, ug pagkaupaw sa lasang nagpugos sa 25 ka milyong tawo nga mopahawa sa ilang yuta ug modangop diha sa mga purok sa eskwater sa siyudad, nga magmugnag “mas daghang ‘mga kagiw’ kay sa mga gubat ug panag-away.” Ang labing apektado mao ang mga nasod diha sa kabos nga kalibotan, diin nahitabo ang 96 porsiyento sa tanang namatay gumikan sa kinaiyanhong mga katalagman. Latas sa miaging lima ka tuig, ang mga pondong salapi sa ahensiya sa buhat sa kaluoy mius-os ug 40 porsiyento. Sa pagpasiugda sa panginahanglan nga usbon ang panglantaw bahin sa pagkaandam sa katalagman, ang direktor sa pederasyon labot sa polisa sa katalagman, si Peter Walker, mipahayag: “Ang awtomatikong reaksiyon ingong pagsanong sa katalagman dili mosaler . . . Dili kita maghulat hangtod masunog ang usa ka balay, unya mangolektag pondong salapi alang sa departamento sa bombero.”
Kapeligrohan Inigpamulak sa Kawayan
Ang dagkong mga luna sa amihanan-silangang India napunog kawayanan. Ang kahadlok mitungha sa mga estado sa Manipur ug Mizoram samtang ang kawayan didto misugod pagpamulak. Ngano? Kay ang pagpamulak sa linaing espisye sa mga punoan sa kawayan sa maong mga lugar, nga gitawag ug mautang, mahitabo lamang kausa sa mga 50 anyos, ug makadani kini sa mga ilaga. Sa dihang maningaon sa mga bulak, ang mga ilaga kusog mosanay ug unya mosugod pagdaot sa mga tanom nga kan-onon, nga sa kadugayan magpahinabog kagutmanan. Sumala sa The Times of India, ang kagutmanan nahitabo sa 1957 human sa pagpamulak sa kawayan sa 1954/55. Sa tinguha nga masanta ang laing kagutmanan, ang gobyerno sa Estado sa Mizoram nagpasiugda sa usa ka kampanya sa pagpamatay sa mga ilaga. Sila mitanyag ug usa ka rupee alang sa matag ikog sa ilaga. Pagka-Abril, mga 90,000 ka ikog ang natigom, ug ang mga pondong salapi ginahangyo aron magpadayon ang batok-ilaga nga kampanya.
Kamatis Kontra Kanser
Ang bag-o pang mga pagtuon nga gipresentar sa American Association for Cancer Research nagpailang ang kamatis basin adunay usa ka substansiya nga mopukgo sa pagtubo sa kanser sa prostata. Ang substansiyang mohatag ug pulang kolor sa kamatis, ang lycopene, mahimong magpagamay sa kanserosong mga tumor sa prostata ug makapamenos sa metastasis, ang pagkaylap sa kanser ngadto sa ubang mga tisyu sa lawas. Ang usa ka pagtuon nga gipatik sa U.S. National Cancer Institute “nagpadayag nga ang kamatis ug ang tanang produktong gikan niini may positibong epekto dili lamang kontra sa kanser sa prostata kondili kontra usab nianang sa pancreas, baga, ug colon.”
Mga Suliran sa Pangutok sa Kabataan
Kinta-parte sa Britanikong mga batan-ong ubos sa edad 20 nagaantos sa mga suliran sa pangutok, sumala sa usa ka taho sa Mental Health Foundation. Samtang “ang Gobyerno, mga propesyonal ug palaumagian sa balita daw nalinga sa lawasnong pagkamaayo ug akademikanhong mga kalamposan sa mga bata,” komento sa direktor sa organisasyon nga si June McKerrow, ang mga bata “wala molambo sa emosyon.” Ang taho naghisgot nga ang ubay-ubayng hinungdan mahimong maoy nakaingon niini. Ang mga bata “sukad sa nagkalinghod nga panuigon mapugos sa pagtandi sa ilang kaugalingon sa ilang mga katalirongan pinaagig mga pasulit ug sa mga pagtulotimbang sa mga katakos,” ug ang kadaghanan mobiya sa tunghaan nga naghunahunang pakyas sila. Ang mga dula sa gawas sa balay, nga makatabang sa mga batan-on “sa paghunahuna pinaagi sa mga desisyon ug pagbatog dakong pagsalig-sa-kaugalingon ug labawng pagkamapasiboon,” gipulihag mga kompiyuter ug telebisyon. Ang panganunsiyo “mopukaw sa mga tinguha nga makaangkon ug mga butang nga wala nila o magpakaaron-ingnon.” Dugang pa, kay ang proporsiyon sa diborsiyo duol na sa 50 porsiyento ug ang daghang ginikanan nagtrabaho, ang mga kabug-at sa pagbati sa mga bata “mosamot tungod kay sila dili makasalig sa emosyonal nga kalig-on sa ilang mga pamilya,” nag-ingon ang The Daily Telegraph.
Ang Mosulbong sa Itaas, Mahulog sa Ubos
Sa pipila ka dapit sa Tinipong Bansa ug sa ubay-ubayng nasod sa Latin Amerika kasagaran nga ang mga tighudyaka magsaulog sa bag-ong tuig pinaagi sa pagpabuto sa ilang mga pusil ngadto sa kahanginan. Apan ang mga polis nag-awhag kanila nga dili kana himoon. “Sa dihang pabuthon nimo ang pusil ngadto sa kahanginan,” matod sa hepe sa kapolisan sa Los Angeles nga si Willie Williams, “ang maong bala mopaubos sa usa ka dapit.” Ug ang maong usa ka dapit basin mao ang ulo sa laing tawo. Kapin sa dosenang tawo ang namatay niining paagiha latas sa pipila ka tuig sa Tinipong Bansa. Dugang pa, ginatos ka kaso sa pagkasamad ug pagkadaot sa propiedad gikataho, usahay gipahinabo sa mga bala nga naggikan sa milyamilya nga kalayo. Kadaghanan, ang mga tawo nga magpabuto ngadto sa kahanginan sayop naghunahunang ang mga bala mabungkag sa kahanginan o nga kana dili makadaot kang bisan kinsa samtang mopaubos. Apan ang usa ka bala nga pabuthon deretso sa itaas makabalik nga may dako kaayong kusog nga “igo na aron modulot sa panit, makapabuta sa usa ka mata o makalapos sa humok nga bahin sa bagolbagol sa usa ka bata,” sumala pa ni Fred King, tigpamaba alang sa Departamento sa Polisiya sa Houston.
Nagausbaw nga Relihiyosong Pagkapanatiko
Sumala sa International Helsinki Federation, usa ka organisasyon sa tawhanong mga katungod, “ang lainlaing mga matang sa paglutos” sa gitawag ug bag-ong mga relihiyon naugmad sa Uropa, nagtaho ang Catholic International. Aron pagsumpo sa minoriyang mga relihiyon, daghang gobyerno ang nagsulay pagsagop sa legal nga mga lakang nga naglapas sa mga panaad nga magpausbaw sa kagawasan sa konsensiya ug relihiyon. Ang kontrobersiyal nga mga taho sa parliamento ug ang mga listahan sa dili-aprobado nga “peligrosong mga sekta” sa Alemanya, Belgium, ug Pransiya nakapausbaw sa pagkapanatiko ug pagkamapihigon. Bisan pa niana, si Willy Fautré, presidente sa Human Rights Without Frontiers, mipunting nga “diyutay ra kaayo” sa maong relihiyosong mga organisasyon ang hulga sa sosyedad ug ang mga kahadlok gipasobrahan. Ang pangunang mga simbahan, matod niya, nakadugang sa suliran pinaagi sa pag-alagad ingong “mga partido ug mga maghuhusay usab” sa mga panagbangi ug pinaagi sa pagpasiugda sa “pagharongay inay pagbayloayg mga ideya.”
Nakabaton ug Igong Katulog?
Ang mga tawo nga “naandang gusto nga motagpilaw sa maadlaw, magduka panahon sa mga tigom, o malisdan sa paghatag ug bug-os nga pagtagad” walay igong katulog sa magabii, matod sa mantalaang Toronto Star. Ang kadaghanang tawo kanunayng nagkinahanglag tali sa pito ug siyam ka oras nga katulog kada gabii aron makaobra pag-ayo sa maadlaw. Aniay pipila ka sugyot nga gihatag sa mga eksperto kon unsaon pagbaton niini: Himoang prioridad ang pagkatulog. Pagrelaks sa dili pa matulog. Ang hinayng paglakawlakaw makatabang, apan likayi ang pakusog nga ehersisyo sa kataposang tulo ka oras. Katulog ug bangon sa samang oras kada adlaw. Kon makamata ka sa gabii, ayaw kabalaka o sulayi ang pagsulbad sa mga suliran—ipunting hinuon ang imong hunahuna sa maayong mga butang. Kon nagmata ka pa human sa tunga sa oras, bangon ug buhata ang butang makaparelaks, sama sa pagbasa ingon nga lingawlingaw. Magbantay nga dili mokaon o moinom ug daghan kaayo sa hapit nang tingkatulog, apan ayaw usab ug katulog nga gigutom.
Nag-uswag nga Pagkadelingkuwente sa Bata
Sa Alemanya sa miaging tuig, ang gidaghanon sa mga krimeng gihimo sa mga batan-on midaghan, taho sa mantalaang Hessische-Niedersächsische Allgemeine. “Ang gidaghanon sa mga batang gisuspetsahan nga naghimog pisikal nga kadaot” nganha sa uban misakag 14.1 porsiyento. Himatikdan ilabina ang pagtaas sa gidaghanon sa gisuspetsahang mga bata nga ubos sa edad nga 14—152,774—pagtaas nga 5.9 porsiyento. Nga nagtawag sa maong hitabo nga “makahahadlok kaayo,” ang Pederal Ministro sa Interyor, si Otto Schily, nagpasiugda sa panginahanglan sa mas kusganong mga lakang sa pagsanta. Samtang ang gobyerno makatabang, ilabina diha sa mga natad sa edukasyon ug pamuo, siya mipunting, ang pamilya ilabina ang may hinungdanong papel sa pagsanta sa krimen.