Ang Ideya Misulod sa Sidlakanhong mga Relihiyon
“Ako naghunahuna nga ang pagkadili-mamatay sa kalag maoy kaylap nga kamatuorang gituohan sa tanan. Busa nahingangha kaayo ako sa pagkahibalong ang pila ka utokang mga tawo sa Sidlakan ug Kasadpan mainitong miergo batok sa maong tinuohan. Unya ako nahibulong kon giunsa pagsulod sa ideya sa pagkadili-mamatay nganha sa Hindu nga kaisipan.”—USA KA ESTUDYANTE SA UNIBERSIDAD NGA NAGDAKONG HINDU.
1. Nganong ang kahibalo bahin sa pagkaumol ug pagkaylap sa doktrina sa pagkadili-mamatay sa tawo sa nagkalainlaing mga relihiyon makapaikag man kanato?
SA UNSANG paagi ang ideyang ang tawo adunay kalag nga dili mamatay nakasulod sa Hinduismo ug sa ubang Sidlakanhong mga relihiyon? Ang pangutana makapaikag bisan sa mga taga-Kasadpan nga tingali dili sinati sa maong mga relihiyon, sanglit ang tinuohan mag-apektar sa panglantaw sa matag usa bahin sa umaabot. Tungod kay ang pagtulon-an sa tawhanong pagkadili-mamatay maoy parehong timaan sa kadaghanang relihiyon karong adlawa, ang pagkahibalo kon sa unsang paagi naumol ang ideya tinong magpausbaw sa mas maayong pagsinabtanay ug sa komunikasyon.
2. Nganong ang India nahimong iladong tinubdan sa relihiyosong impluwensiya sa Asia?
2 Si Ninian Smart, usa ka propesor sa relihiyosong mga pagtuon sa Unibersidad sa Lancaster sa Britanya, nag-ingon: “Ang India mao ang labing dakong sentro sa relihiyosong impluwensiya sa Asia. Dili lang tungod kay ang India mismo maoy tinubdan sa ubay-ubayng relihiyon—Hinduismo, Budhismo, Jainismo, Sikhismo, ubp.—apan tungod kay usa kanila, ang Budhismo, nakaimpluwensiya ug dako sa kultura sa halos tibuok Silangang Asia.” Daghang kulturang naimpluwensiyahan sa ingon “nag-isip gihapon sa India ingong ilang espirituwal nga yutang-natawhan,” matod sa Hindu nga eskolar nga si Nikhilananda. Nan, sa unsang paagi kining pagtulon-an sa pagkadili-mamatay nakayuhot sa India ug sa ubang mga bahin sa Asia?
Pagtulon-an sa Reinkarnasyon sa Hinduismo
3. Sumala sa usa ka historyano, kinsa ang lagmit nagdala sa ideya sa transmigrasyon o pagtapon sa mga kalag ngadto sa India?
3 Sa ikaunom nga siglo W.K.P., samtang si Pythagoras ug ang iyang mga sumusunod sa Gresya nagpasiugda sa teoriya sa transmigrasyon o pagtapon sa mga kalag, ang maalamong mga Hindu nga nagpuyo sa mga tampi sa mga subang Indus ug Ganges sa India nag-umol sa samang ideya. Ang dungang pagtungha niining tinuohana “sa Gregong kalibotan ug sa India dili sulagma,” matod sa historyanong si Arnold Toynbee. “Ang posibleng usa ra ka tinubdan [sa impluwensiya],” si Toynbee nagpaila, “mao ang Eurasian nga tiglaaglaag nga katilingban, nga, sa ika-8 ug ika-7ng mga siglo W.K., nakaabot sa India, sa Habagatan-Kasadpang Asia, sa umawng kapatagan ubay sa amihanang baybayon sa Itom nga Dagat, ug sa Balkan ug Anatolian nga mga lawis.” Ang nanglaling Eurasian nga mga tribo dayag nagdala sa ideya sa transmigrasyon ngadto sa India.
4. Nganong ang ideya sa transmigrasyon sa mga kalag nakadani sa maalamong mga Hindu?
4 Ang Hinduismo nagsugod nga sayo pa kaayo sa India, duyog sa pag-abot sa mga Aryan sa mga 1500 W.K.P. Sukad sa sinugdanan mismo, ang Hinduismo nagtuo nga ang kalag maoy lahi sa lawas ug nga ang kalag magpadayong buhi human sa kamatayon. Sa ingon ang mga Hindu nagsimba sa katigulangan ug naghalad ug pagkaon aron kaonon sa mga kalag sa ilang mga patay. Kasiglohan sa ulahi sa dihang ang ideya sa transmigrasyon sa mga kalag nakaabot sa India, kadto gayod nakadani sa maalamong mga Hindu nga nakigbisog sa tibuok-kalibotang suliran sa pagkadaotan ug pag-antos taliwala sa katawhan. Nga gikombinar kini sa gitawag ug balaod sa Karma, ang balaod sa hinungdan ug epekto, ang maalamong mga Hindu nakaumol sa teoriya sa reinkarnasyon diin ang mga kaayohan ug mga kasaypanan sa iyang kinabuhi pagagantihan o pagasilotan sa sunod nga kinabuhi.
5. Sumala sa Hinduismo, unsa ang kinalabwang tumong sa kalag?
5 Apan dihay laing ideya nga nag-impluwensiya sa pagtulon-an sa Hinduismo bahin sa kalag. “Morag tinuod nga sa panahon mismo nga ang teoriya sa transmigrasyon ug karma naporma, o mas sayo pa gani,” matod sa Encyclopædia of Religion and Ethics, “ang laing ideya . . . inanayng naporma diha sa gamayng pundok sa mga utokan sa N. India—ang ideya sa pilosopiya nga Brahman-Ātman [ang supremo ug walay-kataposang Brahman, ang kinalabwang katinuoran].” Kining ideyaha gikombinar sa teoriya sa reinkarnasyon aron pagpaila sa kinalabwang tumong sa mga Hindu—pagkagawas sa siklo sa transmigrasyon aron mahiusa sa kinalabwang katinuoran. Kini, nagtuo ang mga Hindu, makab-ot pinaagi sa pagsingkamot sa dinawat-sa-katilingbang panggawi ug espesyal nga Hindung kahibalo.
6, 7. Unsa ang tinuohan sa Hinduismo karon bahin sa Laing-Kinabuhi?
6 Sa ingon ang maalamong mga Hindu nag-umol sa ideya sa transmigrasyon sa mga kalag ngadto sa doktrinang reinkarnasyon pinaagi sa pagkombinar niini sa balaod sa Karma ug ideya sa Brahman. Si Octavio Paz, usa ka mananaog sa Premyong Nobel nga magbabalak ug kanhi Mehikanong embahador ngadto sa India, misulat: “Samtang ang Hinduismo mikaylap, ang usa ka ideya mikaylap usab . . . nga maoy kinauyokan sa Brahmanismo, Budhismo, ug sa ubang Asianhong mga relihiyon: ang metempsychosis, ang transmigrasyon o pagtapon sa mga kalag sa sunodsunod nga mga kinabuhi.”
7 Ang doktrina sa reinkarnasyon mao ang sinaligan sa Hinduismo karong adlawa. Ang Hindu nga pilosopong si Nikhilananda nag-ingon: “Nga ang pagkadangat sa kawalay-kamatayon dili katungod sa pipila lamang ka pinili, apan kinaiyanhong katungod sa tanan, mao ang pagtuo sa matag maayong Hindu.”
Ang Siklo sa Pagkatawo Pag-usab sa Budhismo
8-10. (a) Unsay pagbatbat sa Budhismo sa kinabuhi? (b) Giunsa pagpatin-aw sa usa ka Budhistang eskolar ang pagkatawo pag-usab?
8 Ang Budhismo natukod sa India sa mga 500 W.K.P. Sumala sa Budhistang tradisyon, usa ka Indian nga prinsipeng ginganlag si Siddhārtha Gautama, kinsa nailhang si Budha human makadawat ug kalamdagan, nagtukod sa Budhismo. Sanglit kini naggikan sa Hinduismo, ang mga pagtulon-an niini sa pipila ka paagi kaamgid sa iya sa Hinduismo. Sumala sa Budhismo, ang kinabuhi o kalungtaran maoy mapinadayonong siklo sa pagkatawo pag-usab ug kamatayon, ug sama diha sa Hinduismo, ang kahimtang sa matag indibiduwal sa iyang presenteng kinabuhi pagatinoon sa mga binuhatan sa iyang kanhing kinabuhi.
9 Apan ang Budhismo wala magbatbat sa kinabuhi maylabot sa usa ka personal nga kalag nga magpadayong buhi human sa kamatayon. “Gisabot [ni Budha] nga ang tawhanong panghunahuna mao lamay umalaging serye sa dili-mapinadayonong mga kahimtang sa kaisipan, nga gibugkos lamang sa tinguha,” mipahayag si Arnold Toynbee. Bisan pa niana, si Budha nagtuo nga may butang—usa ka kahimtang o puwersa—nga mahipasa gikan sa usa ka kinabuhi ngadto sa lain. Si Dr. Walpola Rahula, usa ka Budhistang eskolar, nagsaysay:
10 “Ang usa ka linalang mao lamay kombinasyon sa pisikal ug mental nga mga puwersa o mga enerhiya. Ang atong gitawag ug kamatayon maoy kabug-osang dili pag-obra sa pisikal nga lawas. Kini bang tanang puwersa ug enerhiya bug-os mohunong duyog sa dili pag-obra sa lawas? Ang Budhismo nag-ingong ‘Dili.’ Ang kabubut-on, gusto, tinguha, kauhaw nga maglungtad, magpadayon, nga mahimong labaw ug labaw pa, maoy dako kaayong puwersa nga magpalihok sa tibuok nga mga kinabuhi, tibuok nga mga kalungtaran, nga magpalihok pa sa tibuok kalibotan. Kini mao ang kinadak-ang puwersa, ang kinadak-ang enerhiya sa kalibotan. Sumala sa Budhismo, kining puwersaha dili mohunong duyog sa dili pag-obra sa lawas, nga maoy kamatayon; apan kini magpadayon sa pagpadayag sa kaugalingon diha sa laing porma, nga magpatungha sa kalungtaran pag-usab nga gitawag ug pagkatawo pag-usab.”
11. Unsa ang Budhistang pagtuo bahin sa Laing-Kinabuhi?
11 Ang Budhistang pagtuo sa Laing-Kinabuhi mao kini: Ang kalungtaran maoy walay kataposan gawas kon ang indibiduwal modangat sa kataposang tumong nga Nirvana, ang pagkagawas gikan sa siklo sa mga pagkatawo pag-usab. Ang Nirvana maoy kahimtang nga dili walay-kataposang kahimayaan ni pagkahiusa sa kinalabwang katinuoran. Kini yanong usa ka kahimtang sa dili paglungtad—ang “way-kamatayon nga dapit” nga saylo sa indibiduwal nga kalungtaran. Ang Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary nagbatbat sa “Nirvana” ingong “usa ka dapit o kahimtang sa pagkalimot sa pagtagad, kasakit, o gawasnong katinuoran.” Inay tinguhaon ang pagkadili-mamatay, ang mga Budhista gidasig nga molapaw niini pinaagi sa pagkadangat sa Nirvana.
12-14. Sa unsang paagi ang nagkalainlaing matang sa Budhismo nagpasabot sa ideya sa pagkadili-mamatay?
12 Samtang mikaylap kini ngadto sa nagkalainlaing mga dapit sa Asia, ang Budhismo nag-usob sa mga pagtulon-an niini aron makasulod ang lokal nga mga tinuohan. Pananglitan, ang Mahayana Budhismo, ang matang nga naglabi sa Tsina ug Hapon, nagtuo sa langitnong mga bodhisattva, o umaabot nga mga Budha. Ang mga bodhisattva nag-oktaba sa ilang Nirvana alang sa di-maihap nga mga kinabuhi aron mag-alagad sa uban ug tabangan silang makadangat niini. Sa ingon ang usa makapili sa pagpadayon sa siklo sa pagkatawo pag-usab bisan human makadangat sa Nirvana.
13 Ang laing kausaban nga nakapaimpluwensiya ilabina sa Tsina ug Hapon mao ang doktrina sa Putling Yuta sa Dapit sa Kasadpan, nga gimugna ni Budha Amitabha, o Amida. Kadtong magasangpit sa ngalan ni Budha diha sa pagtuo matawo pag-usab ngadto sa Putling Yuta, o paraiso, diin ang mga kahimtang mas makatabang sa pagkadangat sa kataposang kalamdagan. Unsay naugmad gikan niining pagtulon-ana? Si Propesor Smart, nga gihisgotan sayosayo, nagsaysay: “Natural lamang, ang mga katahom sa paraiso, nga tin-awng gibatbat diha sa pipila sa Mahayana nga mga kasulatan, maoy mipuli sa nirvana diha sa popular nga handurawan ingon nga mao ang kinatas-ang tumong.”
14 Gisagol sa Tibetan nga Budhismo ang ubang lokal nga mga elemento. Pananglitan, ang Tibetan nga libro bahin sa mga patay nagbatbat sa dangatan sa usa ka indibiduwal diha sa kinatung-ang kahimtang sa dili pa matawo pag-usab. Ang mga patay giingong iladlad sa sanag nga kahayag sa kinalabwang katinuoran, ug kadtong dili makaagwanta sa kahayag dili makabaton ug kagawasan apan matawo pag-usab. Tin-aw, ang Budhismo diha sa nagkadaiyang mga porma niini nagapasa sa ideya sa pagkadili-mamatay.
Pagsimba sa Katigulangan sa Shinto sa Hapon
15-17. (a) Sa unsang paagi ang pagsimba sa mga espiritu sa katigulangan naugmad sa Shinto? (b) Sa unsang paagi ang pagtuo sa pagkadili-mamatay sa kalag labing hinungdanon sa Shinto?
15 May relihiyon na sa Hapon sa wala pa moabot ang Budhismo sa ikaunom nga siglo K.P. Usa kadto ka relihiyon nga walay ngalan, ug gilangkoban kadto sa mga tinuohang nalangkit sa mga moral ug mga kostumbre sa katawhan. Ugaling, sa pagpailaila sa Budhismo ang panginahanglan mitungha sa pagpalahi sa Hapones nga relihiyon gikan sa langyawng relihiyon. Ug busa ang ngalang “Shinto,” nga nagkahulogang “ang dalan sa mga diyos,” migimaw.
16 Unsay pagtuo sa orihinal nga Shinto bahin sa Laing-Kinabuhi? Tungod sa pag-abot sa pagtanom ug humay sa basakan, “ang pagbasak nanginahanglag organisado kaayo ug lig-ong mga komunidad,” saysay sa Kodansha Encyclopedia of Japan, “ug ang mga rituwal sa pagpanguma—nga sa ulahi may dakong bahin sa Shintō—naugmad.” Ang kahadlok sa mipanaw nga mga kalag miagak niining karaang katawhan sa pagmugnag mga rituwal aron hupayon sila. Naugmad kini ngadto sa usa ka pagsimba sa mga espiritu sa katigulangan.
17 Sumala sa Shinto nga tinuohan, ang usa ka “mipanaw” nga kalag duna gihapon ing personalidad apan nahugawan tungod sa kamatayon. Sa dihang himoon sa mga nagbangotan ang mga rituwal sa paghandom, ang kalag mahinloan sa puntong ang tanang kadaotan mawagtang, ug kini makabatog malinawon ug maayohong kinaiya. Sa nahaigong panahon, ang espiritu sa katigulangan mouswag ngadto sa posisyon nga diyos nga katigulangan, o magbalantay. Kay kini naglungtad nga dungan sa Budhismo, ang Shinto nasagolan ug pila ka Budhistang mga pagtulon-an, lakip ang doktrina sa paraiso. Sa ingon, atong nahibaloang ang pagtuo sa pagkadili-mamatay labing hinungdanon sa Shinto.
Pagkadili-Mamatay Diha sa Taoismo, Pagsimba sa Katigulangan Diha sa Confucianismo
18. Unsa ang Taoist nga panghunahuna mahitungod sa pagkadili-mamatay?
18 Ang Taoismo gitukod ni Lao-tzu, kinsa giingong nagkinabuhi sa Tsina sa ikaunom nga siglo W.K.P. Ang tumong sa kinabuhi, sumala sa Taoismo, mao nga ipahiuyon ang kalihokan sa tawo uban sa Tao—ang paagi sa kinaiyahan. Ang panghunahuna sa Taoist mahitungod sa pagkadili-mamatay masuma niining paagiha: Ang Tao mao ang nagamandong prinsipyo sa uniberso. Ang Tao walay sinugdanan ug walay kataposan. Pinaagi sa pagkinabuhing nahiuyon sa Tao, ang usa ka indibiduwal mosalmot niini ug mahimong walay-kamatayon.
19-21. Ang Taoist nga mga pangagpas misangpot sa unsang mga paningkamot?
19 Sa ilang paninguhang mahiusa sa kinaiyahan, ang mga Taoist ngadtongadto maikag ilabina sa pagkadili-matigulang ug pagkamopahiuyon. Sila nangagpas nga tingali pinaagi sa pagkinabuhing nahiuyon sa Tao, o sa paagi sa kinaiyahan, sa usa ka paagi ang usa mahibalo sa mga sekreto sa kinaiyahan ug dili madutlan sa pisikal nga kadaot, sakit, ug bisan sa kamatayon.
20 Ang mga Taoist misugod sa pag-eksperimento sa pamalandong, mga ehersisyo sa pagginhawa, ug diyeta, nga gituohang makapalangan sa pagkadunot ug kamatayon. Sa wala madugay ang mga kasugiran misugod pagkasabwag bahin sa mga tawong dili-mamatay nga nakalupad sa kapanganoran ug mopakita ug mawala kon gusto ug nga nagpuyo sa sagradong kabukiran o sa hilit nga kapuloan sulod sa di-maihap nga katuigan, nga gibuhi sa yamog o sa mahikal nga mga prutas. Ang kasaysayang Insek nagtaho nga sa 219 W.K.P., ang emperador nga si Ch’in Shih Huang Ti nagpadalag panon sa mga barko nga may 3,000 ka batang lalaki ug batang babaye aron pangitaon ang gisugid nga pulo sa P’eng-lai, ang puy-anan sa mga walay-kamatayon, aron madala pagbalik ang tanom nga tambal sa pagkadili-mamatay. Di na mistil isulti, sila mipauli nga walay dalang tanom nga makapalugway sa kinabuhi.
21 Ang pagpangita sa walay-kataposang kinabuhi miagak sa mga Taoist nga mag-eksperimento sa pagbuhat ug mga pildora sa kawalay-kamatayon pinaagi sa alkemiya. Sa Taoist nga pagtuo, ang kinabuhi moresulta dihang ang kaatbang nga mga puwersang yin ug yang (babaye ug lalaki) magtapo. Busa pinaagi sa pagsagol sa tingga (dagtom, o yin) ug merkuryo (dan-ag, o yang) ang mga alkemista nagsundog sa proseso sa kinaiyahan, ug sila naghunahunang ang produkto mahimong pildora sa kawalay-kamatayon.
22. Unsay miresulta sa Budhistang impluwensiya diha sa Insek nga relihiyosong kinabuhi?
22 Pagkaikapitong siglo K.P., ang Budhismo nakayuhot ngadto sa Insek nga relihiyosong kinabuhi. Ang resulta maoy kombinasyon nga nagsakop sa mga elemento sa Budhismo, espiritismo, ug pagsimba sa katigulangan. “Ang Budhismo ug Taoismo,” matod ni Propesor Smart, “naghatag sa porma ug unod sa mga tinuohan bahin sa laing-kinabuhi nga linaraw sa karaang Insek nga pagsimba sa katigulangan.”
23. Unsay baroganan ni Confucius bahin sa pagsimba sa katigulangan?
23 Si Confucius, laing iladong maalamong tawo sa Tsina sa ikaunom nga siglo W.K.P., kansang pilosopiya nahimong pasikaranan sa Confucianismo, wala kaayo mokomento bahin sa Laing-Kinabuhi. Hinunoa, iyang gipasiugda ang kahinungdanon sa moral nga pagkamaayo ug sa panggawing dinawat sa katilingban. Apan siya uyon sa pagsimba sa katigulangan ug nagbutang ug dakong pasiugda sa pagsaulog sa mga rituwal ug mga seremonya nga nalangkit sa mga espiritu sa namatayng mga katigulangan.
Ubang Sidlakanhong mga Relihiyon
24. Unsay gitudlo sa Jainismo bahin sa kalag?
24 Ang Jainismo natukod sa India sa ikaunom nga siglo W.K.P. Ang magtutukod niini, si Mahāvīra, nagtudlo nga ang tanang buhing mga butang adunay walay-kataposang mga kalag ug nga ang pagkaluwas sa kalag gikan sa pagkaulipon sa Karma mahimo lamang pinaagi sa hingaping paghikaw-sa-kaugalingon ug pagdisiplina-sa-kaugalingon ug mapig-otong pagpadapat sa pagkadili-mabangison nganha sa tanang linalang. Ang mga Jain nagtuo niining mga tinuohana hangtod niining adlawa.
25, 26. Unsang Hindu nga mga tinuohan ang makaplagan usab diha sa Sikhismo?
25 Ang India mao usab ang dapit-gigikanan sa Sikhismo, usa ka relihiyon nga gisunod sa 19 ka milyong tawo. Kining relihiyona nagsugod sa ika-16 nga siglo sa dihang mihukom si Guru Nānak nga sagolon ang labing maayo sa Hinduismo ug sa Islam ug giporma ang nagkausang relihiyon. Ang Sikhismo misagop sa mga tinuohang Hindu sa pagkadili-mamatay sa kalag, reinkarnasyon, ug Karma.
26 Tin-aw, ang tinuohan nga ang kinabuhi magpadayon human sa kamatayon sa lawas maoy di-malaksing bahin sa kadaghanang Sidlakanhong mga relihiyon. Apan, unsa na man bahin sa Kakristiyanohan, Judaismo, ug Islam?
[Mapa sa panid 10]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
SENTRAL ASIA
KASHMIR
TIBET
TSINA
KOREA
HAPON
Banaras
INDIA
Buddh Gaya
MYANMAR
THAILAND
CAMBODIA
SRI LANKA
JAVA
IKA-3NG SIGLO W.K.P.
1NG SIGLO W.K.P.
1NG SIGLO K.P.
IKA-4 NGA SIGLO K.P.
IKA-6 NGA SIGLO K.P.
IKA-7NG SIGLO K.P.
Ang Budhismo nag-impluwensiya sa tibuok Silangang Asia
[Hulagway sa panid 9]
Ang reinkarnasyon maoy sinaligan sa Hinduismo
[Hulagway sa panid 11]
Pinaagi sa pagkinabuhing nahiuyon sa kinaiyahan, ang usa ka Taoist naningkamot nga mahimong walay-kamatayon
[Hulagway sa panid 12]
Si Confucius uyon sa pagsimba sa katigulangan