Mga Plano sa Tawo Alang sa Internasyonal nga Kasegurohan

“Inigkatapos na niining tanan, buot natong mahimong mga mangangayo. Buot natong buhaton ang atong maarangan nga mapadali ang butang nga sa pagkamalaomon akong manganlan nga usa ka bag-ong kahikayan sa kalibotan.”​—U.S. presidente George Bush, Enero 1991, dili dugay tapos sa pagsugod sa gubat kontra Iraq.

“Ang ideya ni Presidente Bush mahitungod sa Usa ka Bag-ong Kahikayan sa Kalibotan nagapasiugda sa kahinungdanon sa lagda sa balaod ug ang pagtuo nga ang mga nasod dunay tiningob nga kaakohan alang sa kagawasan ug hustisya. Duyog sa pagkatapos sa Bugnawng Gubat, usa ka bag-ong panahon ang nagagimaw.”​—Embahador sa U.S. ngadto sa Australia, Agosto 1991.

“Ning gabhiona, samtang nakita ko ang pasundayag sa drama sa demokrasya sa tibuok yuta, basin​—basin duolduol na kita nianang bag-ong kalibotan kay sukad masukad.”​—U.S. presidente George Bush, Septiyembre 1991.

DAGHAN nga lider sa kalibotan, sama ni Presidente Bush, sa kamalaomon naghisgot sa ugma-damlag. May hinungdan ba ang pagkamalaomon nila? Ang mga panghitabo ba sukad sa Gubat sa Kalibotan II naghatag ug pasikaranan alang sa maong kamalaomon? Sa imong hunahuna ang mga politiko kaha makaarang sa pagpatunghag internasyonal nga kasegurohan?

Talagsaong Plano sa Tawo

“Sa kataposang duha ka tuig sa ikaduhang gubat sa kalibotan,” misaysay ang dokumentaryo sa telebisyon nga Goodbye War, “kapig usa ka milyong tawo gipatay matag bulan.” Niadtong panahona, ang mga nasod mibati sa dinalian nga panginahanglan sa usa ka plano nga makapugong sa pagkahitabo pag-usab niadtong gubata. Samtang nagpadayon pa ang gubat, ang mga hawas sa 50 ka nasod nagpatungha sa labing talagsaong plano alang sa internasyonal nga kasegurohan nga sukad namugna sa tawo: ang Karta sa Hiniusang Kanasoran. Ang preambola sa Karta nagpahayag sa determinasyon “sa pagluwas sa sunod nga mga kaliwatan gikan sa hampak sa gubat.” Ang umaabot nga mga membro sa Hiniusang Kanasoran “maghiusa sa [ilang] kusog aron padayong mahuptan ang internasyonal nga kalinaw ug kasegurohan.”

Kap-atag-usa ka adlaw sa ulahi, ang usa ka ayroplano naghulog ug usa ka bomba atomika sa Hiroshima, Hapon. Kadto mibuto ibabaw sa sentro sa siyudad, nga mipatayg kapin sa 70,000 ka tawo. Ang maong pagbuto, ug ang usa nga misunod tulo ka adlaw sa ulahi ibabaw sa Nagasaki, epektibong nagtapos sa gubat kontra sa Hapon. Kay ang alyado sa Hapon nga Alemanya misurender sa Mayo 7, 1945, busa natapos ang Gubat sa Kalibotan II. Bisan pa niana, kataposan ba kadto sa tanang gubat?

Dili. Sukad sa Gubat sa Kalibotan II, nakita sa katawhan ang kapin sa 150 gugagmay nga gubat nga mikalas sa abot ug 19 ka milyong kinabuhi. Tin-aw, ang talagsaong plano sa HK wala pa makapatunghag internasyonal nga kasegurohan. Unsay nasipyat?

Ang Bugnawng Gubat

Ang mga tigplano sa HK napakyas sa pagdahom sa panag-indig nga daling naugmad tali sa kanhing mga alyado sa Gubat sa Kalibotan II. Daghang Estado may gidapigan sa maong panagbangi alang sa gahom, nga gitawag Bugnawng Gubat ug, sa bahin, usa ka panagbangi tali sa Komunismo ug kapitalismo. Imbes usahon ang ilang kusog aron sa pagpugong sa gubat, ang duha ka bloke sa mga nasod nagpaluyo sa magkaatbang nga mga kiliran diha sa rehiyonal nga mga away ug sa maong paagi nagbugnoay sa usag usa diha sa Asia, Aprika, ug sa mga Amerika.

Sa hinapos ang katuigang 1960, ang Bugnawng Gubat nagsugod sa pagkahupay. Ang pagkahupay miabot sa kinapungkayan niadtong 1975 sa dihang 35 ka Estado mipirma sa gitawag Helsinki nga Kasabotan. Nahilakip sa mga sumasalmot mao ang Unyon Sobyet ug ang Tinipong Bansa, uban sa ilang matag-usa ka Uropanhong mga alyado. Ang tanan nanaad nga maningkamot alang sa “kalinaw ug kasegurohan” ug “paglikay . . . sa bahad o paggamit ug kusog batok sa kabug-os sa teritoryo o sa politikanhong kaugalingnan sa bisan unsang Estado, o sa ubang mahasupak sa mga katuyoan sa Hiniusang Kanasoran.”

Apan kining mga ideyaha wala mamunga. Sa sinugdanan sa katuigang 1980, ang panagbangi tali sa gamhanang mga nasod miinit na usab. Migrabe kaayo ang kahimtang nga niadtong 1982 ang bag-ong napili nga sekretaryo-heneral sa Hiniusang Kanasoran, si Dr. Javier Pérez de Cuéllar, miangkon sa kapakyasan sa iyang organisasyon ug mipasidaan bahin sa usa ka “bag-ong internasyonal nga anarkiya.”

Apan, karon, ang sekretaryo-heneral sa HK ug ang ubang lider nagpahayag ug pagkamalaomon. Ang mga balita naghisgot sa “tapos-Bugnawng Gubat nga panahon.” Sa unsang paagi nahitabo kini?

“Ang Tapos-Bugnawng Gubat nga Panahon”

Usa ka mamatikdang hinungdan mao ang usa ka panagtigom sa 35-nasod nga Komperensiya Bahin sa Kasegurohan ug Kooperasyon sa Uropa. Sa Septiyembre 1986 mipirma sila sa gitawag Stockholm nga Dokumento, nga naglig-on sa ilang pagkakomitido sa 1975 Helsinki nga Kasabotan.a Ang Stockholm nga Dokumento naundan ug daghang lagda nga magamando sa pagbantay sa militaryong mga kalihokan. “Ang sangpotanan sa miaging tulo ka tuig makapadasig ug ang nalampos na nagsugod sa paglupig sa nahisulat nga mga obligasyon sa Stockholm nga Dokumento,” mitaho ang SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) diha sa iyang Yearbook 1990.

Dayon, niadtong 1987, nakab-ot sa gamhanang mga nasod ang talagsaong kasabotan nga nangayo sa pagguba sa tanan nilang ilansad-sa-yuta nga mga missile nga ang maabot maoy tali sa 500 ug 5,500 kilometros. “Ang pisikal nga pagguba sa mga missile ug mga tiglansad maoy sumala sa plano ug ang mga kondisyon sa mga kasabotan gituman sa matag kiliran,” matud sa SIPRI.

Ang ubang mga tikang gihimo aron makubsan ang riyesgo sa nukleyar nga gubat. Pananglitan, niadtong 1988 gipirmahan sa gamhanang mga nasod ang usa ka kasabotan mahitungod sa “intercontinental ballistic missiles ug submarino-gilansad ballistic missiles.” Sa dili pa ilansad ang maong mga armas, ang matag kiliran kinahanglang magpahibalo sa pikas “sa dili momenos sa kawhaag-upat ka oras nga abante, sa giplanong petsa, sa dapit lansaranan, ug dapit nga apektado.” Sumala sa SIPRI, ang maong mga kasabotan “nagwagtang gayod sa posibilidad nga ang lokal nga mga panghitabo maugmad ngadto sa tibuok-kalibotang nukleyar nga gubat.”

Kasamtangan, ang mga plano sa pagpaarang-arang sa internasyonal nga kasegurohan napadali. Niadtong Mayo 1990, panahon sa usa ka komperensiya sa gamhanang mga nasod sa Washington, D.C., ang Sobyet nga presidente Mikhail Gorbachev misugyot nga ang duha ka bloke sa Uropanhong kanasoran mopirmag usa ka tratado sa kalinaw. Sa bulan sa Hulyo, ang 16 Kasadpanhong mga nasod sa NATO (North Atlantic Treaty Organization) nagtigom sa London. Ang ilang tubag sa sugyot ni Mikhail Gorbachev mao nga ang duha ka kiliran mopirmag usa ka “magkaubang deklarasyon diin sa kaugdang among ipahayag nga kami dili na mga magkaaway ug lig-onon ang among tuyo sa paglikay sa bahad o paggamit ug kusog.” Ang atubang-panid nga ulohan sa usa ka Aprikanhong mantalaan naghubit niadto ingong “Usa ka Higanteng Tikang Padulong sa Kalinaw sa Kalibotan.”

Dayon, sa bisperas sa usa ka tigom sa gamhanang mga nasod sa Helsinki, Pinlandiya, usa ka tigpamaba sa gobyernong U.S. miingon nga “ang posibilidad sa gubat [sa Tungang Sidlakan] nagapatunghag usa ka bag-ong ginuropong plano alang sa kalinaw sa kalibotan.” Ang kalinaw nakaagom ug kakulian sa dihang gisulong sa Iraq ang Kuwait ug nameligro nga ang gubat mokaylap sa tanang nasod sa Tungang Sidlakan. Apan ubos sa awtoridad sa Hiniusang Kanasoran, usa ka internasyonal nga puwersa nga gipangunahan sa Tinipong Bansa miabog sa nanulong nga mga puwersa balik sa ilang nasod mismo. Ang internasyonal nga pagkausa sa katuyoan nga gipadayag niadtong gubata nagdasig sa pipila sa paglaom nga namanagbanag na ang usa ka bag-ong panahong may kooperasyon.

Sukad niadto, ang mga panghitabo sa kalibotan dugang naugmad. Sa partikular, ang kinaiyahan mismo sa kanhi Unyon Sobyet nausab ug dali. Ang Baltic nga mga Estado gitugotan sa pagdeklarar sa ilang kaugalingnan, ug mingsunod ang ubang republika sa Unyon Sobyet. Ang mapintasong mga etnikong panag-indig mipatim-aw diha sa kayutaan nga daw solido ubos sa sentralisadong Komunistang gahom. Kasamtangan, ang mga nasod sa Sidlakang Uropa miduol sa ilang kanhing kaaway nga nangitag hinabang aron sa pagsagang sa grabeng kalisdanan sa ekonomiya.

Kining radikal nga kausaban sa politikanhong talan-awon sa kalibotan nagbukas sa pultahan sa kahigayonan alang sa Hiniusang Kanasoran nga organisasyon. Niining bahina ang The New York Times nag-ingon: “Ang pagkahupay sa tibuok-kalibotang mga panagbangi ug ang bag-ong espiritu sa kooperasyon tali sa Tinipong Bansa ug sa Unyon Sobyet mahimong magpasabot sa usa ka bag-o, mas gamhanang papel diha sa internasyonal nga kahikayan alang sa tibuok-kalibotang organisasyon.”

Sa kataposan panahon na ba nga ipakita nianang 47-anyos nga organisasyon kon unsay maarangan niini? Tinuod ba nga kita nagasulod sa gitawag sa Tinipong Bansa nga “usa ka bag-ong siglo, ug usa ka bag-ong milenyo, nga may kalinaw, kagawasan ug kadagaya”?

[Footnote]