Usa ka Sulondan nga Manuskrito sa Hebreohanong Bibliya

SA WALA pa madiskobre ang Dead Sea Scrolls niadtong 1947, ang labing sayong nailhang mga manuskrito sa Hebreohanong Bibliya​—gawas sa pipila ka tipik—​maoy gikan sa ulahing bahin sa ika-9 ngadto sa ika-11ng siglo K.P. Halos wala pa kana moabot ug usa ka libo ka tuig sa miagi. Nagpasabot ba kini nga dili-tino ang Hebreohanong teksto sa Bibliya sa wala pa ang 1947? Ug nganong diyutay lamang ang karaang mga manuskritong Hebreohanon?

Hisgotan natog una kanang kataposang pangutana, ubos sa ortodoksong Hudiyohanong sistema, ang bisan unsang manuskrito sa Hebreohanong Bibliya nga giisip nga dunot na kaayo nga gamiton pa gitago diha sa geniza, usa ka lawak-tipiganan sa sinagoga. Sa ulahi, ang natipong dunot nga mga manuskrito gikuha ug gilubong. Gihimo kini sa mga Hudiyo aron dili kapasipad-an ug kaabusohan ang ilang Kasulatan. Ngano? Tungod kay kini naundan sa Tetragrammaton, ang Hebreohanong mga letra nga naghawas sa balaang ngalan sa Diyos, nga sagad gipresentar diha sa Ingles nga “Jehovah.”

Ang “Purongpurong”

Sa dakong bahin, ang karaang Hebreohanong teksto matinumanong napasa gikan sa labing sayo nga mga panahon. Pananglitan, anaa ang usa ka hinungdanong manuskritong Hebreohanon, nga gitawag Keter, ang “Purongpurong,” nga sa orihinal naundan sa tanang Hebreohanong Kasulatan, o ang “Daang Tugon.” Kana gibantayan diha sa labing karaang sinagoga sa karaan, gamayng komunidad sa mga Hudiyo nga nagpuyo sa Aleppo, Syria, usa ka lungsod diin mas daghan ang Muslim. Sayo pa, kadto nga manuskrito gibilin ngadto sa mga Hudiyong Karaite sa Jerusalem, apan kini nasikop sa mga Krusado niadtong 1099. Sa ulahi, ang manuskrito nailog ug balik ug gidala ngadto sa Karaang Cairo, Ehipto. Kini nakaabot sa Aleppo sa labing menos ika-15ng siglo ug dayon nailhan nga Aleppo Codex. Kini nga manuskrito, nga pinetsahan balik pa sa labing menos 930 K.P., giisip nga mao ang purongpurong sa obra sa mga eskolar nga Masoretiko, nga maoy gipasabot sa ngalan. Kini maoy usa ka maayong pananglitan sa pag-ilustrar sa pag-amping nga gihimo sa pagpasa sa teksto sa Bibliya ug maoy, sa pagkatinuod, usa ka sumbanan nga manuskritong Hebreohanon.

Sa modernong mga panahon, ang mga tig-amping niining talagsaong manuskrito, nga sa pagkamatuotuohon nahadlok nga mapasipad-an ang ilang sagradong butang, wala mosugot nga tan-awon kini sa mga eskolar. Dugang pa, sanglit usa lamang ka panid ang nakuhaan ug hulagway sukad, ang usa ka hulad nga edisyon dili ikapatik alang sa pagtuon.

Sa dihang ang mga taga-Britanya miretira sa Palestina niadtong 1948, ang kasamok miulbo sa Aleppo batok sa mga Hudiyo. Ang ilang sinagoga gisunog; ang bililhong codex nawala ug gituohang nasunog. Nan, pagkadako sa kakurat sa mga napulo ka tuig sa ulahi, sa pagkahibalo nga tulo sa upat ka bahin niini nakalahutay ug gipayuhot gikan sa Syria ngadto sa Jerusalem! Sa 1976 usa ka maayong hulad nga edisyon sa 500 ka kopya diha sa bug-os nga kolor sa kataposan giisyu.

Ang Buhat sa Usa ka Batid

Nganong bililhon kaayo kini nga manuskrito? Tungod kay ang orihinal nga mga teksto nga puro konsonante gitul-id ug gibutangag marka sa mga 930 K.P. ni Aaron ben Asher, usa sa labing inila nga mga eskolar nga batid sa pagkopya ug pagpasa sa Hebreohanong Bibliya. Busa kadto maoy usa ka sumbanan nga codex, naghatag ug sukdanan alang sa umaabot nga mga kopya nga himoon sa dili kaayo batid nga mga tigkopya.

Sa orihinal kini naundan ug 380 ka numero sa panid (760 ka panid) ug gisulat sa katibuk-an sa tulo ka tudling diha sa pergaminong mga palid. Kini karon adunay 294 ka numero sa panid ug kulang ang kadaghanan sa Pentateuch ug sa kataposang seksiyon, nga naglangkob sa Lamentaciones, Awit ni Solomon, Daniel, Ester, Esdras, ug Nehemias. Kini gikutlo ingon nga “Al” diha sa New World Translation of the Holy Scriptures​—Reference Bible (Josue 21:37, potnot). Si Moses Maimonides (gilarawan dinhi), usa ka iladong Hudiyohanong eskolar sa Edad Medya sa ika-12ng siglo K.P., miingon nga ang Aleppo Codex mao ang kinamaayohan nga nakita niya sukad.a

Ang Hebreohanong teksto nga gikopya nga kinamot gikan sa ika-13 ngadto sa ika-15ng siglo maoy sinagolsagol nga kinuha gikan sa mga pamilya sa Masoretikong teksto, ang Ben Asher ug ang Ben Naphtali. Sa ika-16 nga siglo, si Jacob ben Hayyim mipagawas ug teksto alang sa pinatik nga Hebreohanong Bibliya nga kinuha gikan niining sinagolsagol nga tradisyon, ug kini nahimong basehanan alang sa halos tanang Hebreohanong Bibliya nga gipatik sa misunod nga 400 ka tuig.

Uban sa ikatulong edisyon sa 1937 sa Biblia Hebraica (ang pinatik Hebreohanong teksto), ang Ben Asher nga tradisyon maoy gitan-aw sanglit gitipigan kini diha sa usa ka manuskrito nga gitago sa Russia, nga nailhan nga Leningrad B 19^A. Ang Leningrad B 19^A may petsa nga gikan pa sa 1008 K.P. Ang Hebrew University sa Jerusalem nagplano sa pagpatik sa bug-os nga Aleppo Hebreohanong teksto sa dugay-dugay nang panahon, uban sa mga pagbasa gikan sa tanang ubang hinungdanong mga manuskrito ug mga bersiyon, lakip na ang Dead Sea Scrolls.

Ang teksto sa Bibliya nga atong gigamit karon kasaligan. Kadto maoy balaang pagkadasig ug gipasa sa daghang siglo pinaagi sa mga tigkopya nga eskriba kinsa nagtrabaho sa mainampingong kahanas. Ang tuman nga pag-amping niini nga mga tigkopya nga eskriba makita diha sa mga pagtandi sa linukot nga basahon ni Isaias nga nakit-an diha sa daplin sa Patayng Dagat niadtong 1947 ug sa Masoretikong teksto nga sa pagkakatingalahan nagpakita ug pipila lang ka mga kalainan, bisan pag ang Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat mas karaan ug kapin sa usa ka libo ka tuig kay sa labing karaang nahibilin sa Masoretikong Bibliya. Dugang pa, karon nga ang Aleppo Codex mabatonan na sa mga eskolar, kini nagahatag ug dugang katarongan sa pagsalig sa pagkatinuod sa teksto sa Hebreohanong Kasulatan. Sa pagkatinuod, “bahin sa pulong sa atong Diyos, kini magpabilin sa walay kataposan.”​—Isaias 40:8.

[Footnote]

[Picture Credit Line sa panid 28]

Bibelmuseum, Münster

[Picture Credit Line sa panid 29]

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations