Nganong Sayon ra Kaayong Mamakak?
WALAY usa nga buot bakakan. Apan, ang mga tawo sa tibuok kalibotan nagapamakak sa usag usa tungod sa daghang katarongan. Usa ka surbi nga mitungha diha sa librong The Day America Told the Truth, ni James Patterson ug Peter Kim, nagbutyag nga 91 porsiento sa mga Amerikano kanunay nga nagapamakak. Ang awtor miingon: “Ang kadaghanan kanato maglisod sa pagkinabuhi sulod sa usa ka semana nga dili makapamakak. Usa sa lima maglisod kon dili makapamakak sulod sa usa ka adlaw—ug ang atong gipasabot mao ang tinuyo, giplano nga pagpamakak.”
Ang pagpamakak maoy usa ka komung batasan halos sa tanang bahin sa kinabuhi karon. Ang mga lider sa politika mamakak sa ilang mga tawo ug sa usag usa. Sa makadaghan, sila makita diha sa telebisyon nga namakak nga nalangkit sa makauulaw nga mga plano nga sila sa aktuwal nalangkit. Si Sissela Bok, sa iyang librong Lying—Moral Choice in Public and Private Life, nag-ingon: “Diha sa balaod ug sa pamantala, sa kagamhanan ug sa mga siyensiya nga pangatilingban, ang panglimbong ginadawat kon gituohan sa namakak ug sa may kiling sa paghimog mga lagda nga kini mapalabay.”
Nagpunting sa pagpamakak sa politika sa Tinipong Bansa, ang Common Cause Magazine sa Mayo/Hunyo 1989 nag-ingon: “Ang iskandalo sa Watergate ug Vietnam tinuod nga kaparang sa Iran-contra kon bahin sa panglimbong sa gobyerno ug sa pagkawalay pagsalig sa katilingban. Busa unsay nagpahimo sa administrasyon ni Reagan nga walay kausaban? Daghan ang namakak, apan diyutay ra ang nagbasol.” Busa, uban sa maayong katarongan nga walay pagsalig ang komung mga tawo sa ilang mga lider sa politika.
Diha sa internasyonal nga mga relasyon ang maong mga lider nalisdan sa pagsalig sa usag usa. Ang Gregong pilosopo nga si Plato miingon: “Ang mga magmamando sa Estado . . . gitugotan sa pagpamakak alang sa kaayohan sa Estado.” Diha sa internasyonal nga mga relasyon kini nahisama sa giingon sa tagna sa Bibliya sa Daniel 11:27: “Diha sa usa ka lamesa sila nagapamakak.”
Diha sa kalibotan sa negosyo, ang pagpamakak bahin sa mga produkto ug sa mga serbisyo maoy kasagarang batasan. Ang mga tigpamalit managana sa paghimog mga kontrata, maneguro nga masabtan ang mga detalye sa kasabotan. Ang ubang mga nasod adunay tigkontrol nga mga ahensiya sa gobyerno aron panalipdan ang mga tawo gikan sa dili-tinuod nga paanunsiyo, gikan sa makadaot nga baligya nga gitanyag nga mapuslanon o dili-makadaot, ug gikan sa panglimbong. Bisan pa niini nga paningkamot, naalkansi gihapon ang mga tawo tungod sa limbongang mga negosyante.
Alang sa ubang mga tawo, ang pagpamakak sayon na kaayo nga kini nahimo nang batasan. Ang uban sa katibuk-an matinud-anon, apan kon maipit sila mamakak. Pipila lamang ang dili mamakak ubos sa bisan unsang mga kahimtang.
Ang pagpamakak gihubit ingong “1. usa ka dili-tinuod nga pahayag o buhat, ilabina kon kini tinuyo nga panglimbong . . . 2. bisan unsa nga mohatag o sabton nga mohatag ug dili-tinuod nga impresyon.” Ang katuyoan mao ang pagpatuo sa uban sa usa ka butang nga nahibaloan sa namakak nga dili tinuod. Pinaagi sa pagpamakak o pagsultig katunga-tinuod, siya naningkamot sa paglimbong sa mga tawong may katungod nga mahibalo sa kamatuoran.
Mga Katarongan sa Pagpamakak
Ang mga tawo mamakak sa daghang katarongan. Gihunahuna sa uban nga sila obligado sa pagpamakak bahin sa ilang mga abilidad aron moasenso niining maindigong kalibotan. Ang uban mosulay sa pagtabon sa mga sayop o sala pinaagi sa pagpamakak. Palsipikahon sa uban ang mga report aron mohatag ug impresyon nga ilang gibuhat ang trabaho nga wala nila buhata. Dayon anaa pa kadtong mamakak aron daoton ang dungog sa uban, aron dili maulawan, aron pakamatarongon ang miaging pagpamakak, o aron panguwartahan ang mga tawo.
Ang kasagarang pagpakamatarong sa pagpamakak mao nga kini mopanalipod ug usa ka tawo. Isipon kini sa uban nga usa ka white lie o pamakak nga walay daotang tuyo tungod kay sila nagtuo nga walay masakitan niini. Apan kini bang gitawag nga white lie walay daotang mga epekto?
Palandonga ang mga Epekto
Ang mga white lie makamugnag sumbanan nga moagak ngadto sa usa ka batasan sa pagpamakak nga tingalig maglangkit ug mas seryosong mga butang. Si Sissela Bok mikomento: “Ang tanang pamakak nga gidepensahan nga ‘white’ dili gayod ikapalabay. Una sa tanan, ang pagkadili-makadaot sa bakak kaylap nga gikuwestiyon. Ang giisip sa namakak nga dili-makadaot o gani mapuslanon pa mahimong dili ingon niana sumala sa panan-aw sa gibakakan.”
Ang pagpamakak, bisag walay daotang tuyo, makadaot sa maayong mga relasyon sa isigkatawo. Ang kredibilidad sa usa nga namakak madaot, ug hayan permanente nga mawala ang pagsalig. Ang iladong magsusulat sa mugbong mga sulat nga si Ralph Waldo Emerson misulat: “Ang matag paglapas sa kamatuoran dili lamang usa ka matang sa paghikog sa namakak, kondili usa ka pagduslak sa panglawas sa tawhanong katilingban.”
Sayon ra alang sa bakakon ang pagbutangbutang sa usa ka tawo. Bisag siya walay ebidensiya, ang iyang pagpamakak makamugnag pagduhaduha, ug daghan ang motuo kaniya nga dili na mosusi pa sa iyang gipangangkon. Busa madaot ang dungog sa tawong walay-sala, ug palas-anon kaniya ang pagpamatuod sa iyang pagkawalay-sala. Busa, makapaluya gayod kon tuohan sa mga tawo ang namakak inay ang tawong walay-sala, ug madaot niini ang relasyon sa tawong walay-sala uban sa namakak.
Dali nga mabatasan sa bakakon ang pagpamakak. Ang usa ka bakak sagad moagak ngadto sa laing bakak. Si Thomas Jefferson, ang una nga estadista nga Amerikano, miingon: “Wala nay laing batasan nga molabaw pa ka mapintas, ka makaluluoy, ka talamayon; ug siya nga nagatugot sa iyang kaugalingon nga mamakak kas-a, sayonan na lang mamakak sa ikaduha ug ikatulong higayon, hangtod sa kadugayan kini mahimong batasan.” Mao kini ang dalan paingon sa pagkahugno sa maayong pamatasan.
Ang Katarongan Kon Nganong Sayon ra ang Mamakak
Ang pagpamakak misugod sa dihang ang usa ka rebelyosong manulonda namakak sa unang babaye, gisultihan siya nga dili siya mamatay kon siya mosupak sa iyang Maglalalang. Kini miresultag dili-matukib nga kadaot sa tibuok kaliwatan sa tawo, nga nagdalag pagkadili-hingpit, sakit, ug kamatayon ngadto sa tanan.—Genesis 3:1-4; Roma 5:12.
Sukad sa panahong misupil si Adan ug Eva, ang malalangong impluwensiya niining amahan sa mga bakak nakamugna ug kahimtang sa kalibotan sa katawhan nga nagadasig sa pagpamakak. (Juan 8:44) Usa kini ka gabok nga kalibotan diin ang kamatuoran dili na bug-os. Ang The Saturday Evening Post sa Septiyembre 1986 miingon nga ang suliran sa pagpamakak “nakaapektar sa negosyo, gobyerno, edukasyon, kalingawan, ug sa yanong mga relasyon sa adlaw-adlaw tali sa mga isigkalungsoranon ug mga silingan. . . . Atong gidawat ang teoriya nga ang sukdanan sa mga butang nahasandig sa kahimtang, ang usa ka dako nga bakak nga nagaingon nga wala gayoy bug-os nga mga kamatuoran.”
Mao kana ang hunahuna sa mga nagbatasan sa pagpamakak, nga walay empatiya sa mga tawong ilang limbongan. Ang pagpamakak sayon lang alang kanila. Kini maoy ilang paagi sa kinabuhi. Apan ang uban nga wala maanad sa pagpamakak tingali dili magpanuko sa pagpamakak tungod sa kahadlok—kahadlok nga mabutyag, kahadlok nga silotan, ug uban pa. Kini maoy kahuyangan sa dili-hingpit nga unod. Sa unsang paagi kining kilinga mapulihan pinaagi sa determinasyon sa pagsulti sa kamatuoran?
Nganong Magmatinud-anon?
Ang kamatuoran maoy sukdanan sa atong dakong Maglalalang nga gihatag alang sa tanan. Ang iyang nasulat nga Pulong, ang Bibliya, nagaingon diha sa Hebreohanon 6:18 nga “dili mahimo nga mamakak ang Diyos.” Kining samang sukdanan maoy gituboy sa iyang Anak, si Jesu-Kristo, nga mao ang personal nga hawas sa Diyos dinhi sa yuta. Alang sa mga lider sa Hudiyohanong relihiyon nga nagtinguha sa pagpatay kaniya, si Jesus miingon: “Karon kamo naninguha sa pagpatay kanako, ang tawo nga nagsulti kaninyo sa kamatuoran nga akong nadungog gikan sa Diyos. . . . Ug kon ako moingon nga wala ako makaila kaniya mahisama unta ako kaninyo nga bakakon.” (Juan 8:40, 55) Siya naghatag ug sumbanan alang kanato tungod kay “siya walay nahimong sala, walay nakaplagang limbong diha sa iyang baba.”—1 Pedro 2:21, 22.
Ang atong Maglalalang, kansang ngalan mao si Jehova, nagadumot sa pagpamakak, sama sa tin-aw nga gipamulong sa mga Proverbio 6:16-19: “Adunay unom ka butang nga gidumtan ni Jehova; oo, pito maoy dulumtanan sa iyang kalag: mga mata nga mapahitas-on, usa ka dila nga bakakon, ug mga kamot nga nagaula sa dugo sa walay-sala, usa ka kasingkasing nga nagalaraw sa kadaotan, mga tiil nga matulin nga modalagan ngadto sa pagkadaotan, usa ka bakakon nga saksi nga nagapamulong ug mga bakak, ug kadto nga nagapugas ug panaglalis sa mga igsoon.”
Gipangayo niining matinud-anon nga Diyos nga kita magkinabuhi sumala sa iyang mga sukdanan aron makadawat sa iyang pag-uyon. Ang iyang dinasig nga Pulong nagsugo kanato: “Ayaw na kamo pagbinakakay sa usag usa. Hukasa ninyo ang daang pagkatawo uban sa mga batasan niini.” (Colosas 3:9) Ang mga tawo nga dili mohunong sa pagbatasan sa pagpamakak dili kahimut-anan kaniya; sila dili makadawat sa iyang gasa sa kinabuhi. Sa pagkatinuod, ang Salmo 5:6 prangkang nag-ingon nga ang Diyos “maglaglag niadtong nagasultig mga bakak.” Ang Pinadayag 21:8 dugang miingon nga ang bahin sa “tanang bakakon” mao ang “ikaduhang kamatayon,” nga mao ang walay kataposang kalaglagan. Busa ang atong pagbaton sa hunahuna sa Diyos bahin sa pagpamakak mohatag kanato ug malig-ong katarongan sa pagsulti sa kamatuoran.
Apan unsay angay buhaton diha sa usa ka kahimtang diin ang kamatuoran mopatunghag makauulaw nga kahimtang o lain nga mga pagbati? Ang pagpamakak dili gayod maoy solusyon, apan usa ka solusyon ang dili pagtingog usahay. Nganong mosultig bakak nga makadaot lamang sa imong kredibilidad ug mawad-an ka hinoon sa pag-uyon sa Diyos?
Tungod sa kahadlok ug tawhanong mga kahuyangan, ang tawo tingali matintal sa pagdangop sa pagpamakak. Kana mao ang labing madali nga mahimo o sayop nga kalulot. Si apostol Pedro nagpadaog sa maong tintasyon sa dihang tulo ka higayong milimod siya nga siya nakaila kang Jesu-Kristo. Human niadto, nagsakit ang iyang dughan tungod sa iyang pagpamakak. (Lucas 22:54-62) Ang iyang kinasingkasing nga paghinulsol maoy nakapukaw sa Diyos sa pagpasaylo kaniya, ingong pamatuod gipanalanginan siya sa ulahi ug daghang pribilehiyo sa pag-alagad. Ang paghinulsol uban ang hugot nga desisyon sa paghunong sa pagpamakak mao ang dalan nga mohatag balaang kapasayloan tungod sa pagbuhat sa gidumtan sa Diyos.
Apan inay mangayog pasaylo human nga nakapamakak, bantayi ang maayong relasyon sa imong Maglalalang ug ampingi ang imong kredibilidad sa uban pinaagi sa pagsulti sa tinuod. Hinumdomi ang giingon sa Salmo 15:1, 2: “Oh Jehova, kinsa ang magapuyo sa imong tabernakulo? Kinsa ang magapuyo sa imong bukid nga balaan? Siya nga nagalakaw sa matul-id gayod ug nagabuhat sa pagkamatarong ug nagasulti sa kamatuoran sa iyang kasingkasing.”