Kinsa ang mga Masorete?

SI Jehova, “ang Diyos sa kamatuoran,” nakapreserbar sa iyang Pulong, ang Bibliya. (Salmo 31:5) Apan sanglit si Satanas, ang kaaway sa kamatuoran, naningkamot sa pagdaot ug paglaglag niana, sa unsang paagi ang Bibliya nakaabot kanato sa kinatibuk-an sumala sa unang pagkasulat niana?​—Tan-awa ang Mateo 13:39.

Ang bahin sa tubag makaplagan sa komento ni Propesor Robert Gordis: “Ang kalamposan sa Hebreohanong mga eskriba, nga gitawag ug mga masorete o ‘mga tigpreserbar sa tradisyon,’ wala kaayo pabilhi. Gikopya niining wala hiilhing mga eskriba ang Balaang Basahon pinaagi sa makuti ug mahigugmaong pag-amping.” Bisan tuod ang kadaghanan niining maong mga tigkopya nagpabiling wala nato mailhi karon, ang ngalan sa usa ka pamilya sa mga Masorete tin-aw nga narekord​—Ben Asher. Unsay atong nahibaloan bahin kanila ug sa ilang isigka-Masorete?

Ang Pamilyang Ben Asher

Ang seksiyon sa Bibliya nga sa orihinal gisulat sa Hebreohanon, nga kasagarang gitawag ug Daang Tugon, matinumanong gikopya sa Hudiyonhong mga eskriba. Gikan sa ikaunom hangtod sa ikanapulong siglo K.P., kining maong mga tigkopya gitawag ug mga Masorete. Unsay nalangkit sa ilang obra?

Sa daghang siglo ang Hebreohanon gisulat lamang sa mga konsonante, ang mga bokales idungag sa magbabasa. Hinunoa, sa panahon sa mga Masorete, ang hustong paglitok sa Hebreohanon anam-anam nga nawala tungod kay daghang Hudiyo dili na larino sa maong pinulongan. Ang mga grupo sa mga Masorete sa Babilonya ug Israel nag-imbento ug mga simbolo nga ibutang sa palibot sa mga konsonante aron ipaila ang mga pagpatataw sa tingog ug ang haom nga paglitok sa mga bokales. Labing menos tulo ka lainlaing sistema ang naugmad, apan ang usa nga napamatud-ang labing impluwensiyado mao kadtong sa mga Masorete sa Tiberias, sa kadaplinan sa Dagat sa Galilea, ang pinuy-anan sa pamilyang Ben Asher.

Ang mga tinubdan naglista ug lima ka kaliwatan sa mga Masorete gikan niining talagsaong pamilya, nga nagsugod kang Asher the Elder sa ikawalong siglo K.P. Ang uban mao sila si Nehemias Ben Asher, Asher Ben Nehemias, Moses Ben Asher, ug, sa kataposan, Aaron Ben Moses Ben Asher sa ikanapulong siglo K.P.a Kining mga tawhana maoy mag-uuna niadtong naghingpit sa sinulat nga mga simbolo nga labing maayo nga pagkapatin-aw nga ilang nasabtan ingong hustong paglitok sa teksto sa Hebreohanong Bibliya. Sa paghimo niining mga simboloha, kinahanglan nilang tinoon ang basehanan sa Hebreohanong sistema sa gramatika. Walay tinong sistema sa mga lagda alang sa Hebreohanong gramatika ang sukad narekord. Busa, ang usa tingalig makaingon nga kining mga Masorete maoy kauban niadtong unang Hebreohanong mga gramatiko.

Si Aaron, ang kataposang Masorete sa tradisyon sa pamilya ni Ben Asher, maoy unang nagrekord ug nag-edit niining impormasyona. Iya kining gihimo diha sa usa ka sinulat nga nag-ulohang “Sefer Dikdukei ha-Te‘amim,” ang unang basahon sa Hebreohanong mga lagda sa gramatika. Kining basahona ang nahimong basehanan sa obra sa ubang Hebreohanong mga gramatiko sulod sa mga siglong umaabot. Apan kini maoy ikaduha lamang nga resulta sa mas importanteng buluhaton sa mga Masorete. Unsa man kadto?

Gikinahanglan ang Talagsaong Panumdoman

Ang pangunang gitagad sa mga Masorete mao ang tukmang pagkopya sa matag pulong, gani sa matag letra, sa teksto sa Bibliya. Sa pagseguro sa katukma, ang mga Masorete migamit ug margin o mga panaplin sa matag panid aron irekord ang impormasyon nga nagpaila sa bisan unsang posibleng pag-usab sa teksto nga wala-tuyoa o gituyo sa paghimo sa unang mga tigkopya. Niining mga nota sa panaplin, gitala usab sa mga Masorete ang talagsaong mga porma ug mga kombinasyon sa pulong, nga nagtimaan kon unsa ka subsob kini makita sulod sa usa ka basahon o sulod sa tibuok Hebreohanong Kasulatan. Kining mga komentoha gitala sa pinamugbo kaayong mga simbolo, sanglit limitado ang luna. Ingong dugang galamiton sa pag-cross-checking, ilang markahan ang kinatung-ang pulong ug letra sa pipila ka libro. Giihap pa gani nila ang matag letra sa Bibliya aron mapaneguro ang tukma nga pagkopya.

Sa ibabaw ug sa ubos nga panaplin sa panid, gitala sa mga Masorete ang mas malangkobong mga komento mahitungod sa pipila ka pinamugbong mga nota sa mga panaplin sa kilid.b Mapuslanon kini sa pag-cross-checking sa ilang obra. Sanglit ang mga bersikulo dili pa kaniadto numerado ug walay mga konkordansiya sa Bibliya, giunsa sa mga Masorete pagpangita sa ubang mga bahin sa Bibliya aron mahimo kini nga pag-cross-check? Sa ibabaw ug sa ubos nga mga panaplin, ilang ilista ang bahin sa susamang bersikulo agig pahinumdom kanila kon diin ang pulong o mga pulong nga gipaila makita sa ubang dapit sa Bibliya. Tungod sa kakulang ug luna, sagad nga ilang isulat lamang ang usa ka yawing pulong aron ilang mahinumdoman ang matag susamang bersikulo. Aron makatabang kining mga nota sa panaplin, gisag-ulo niining mga tigkopya halos ang tibuok Hebreohanong Bibliya.

Ang mga listahan nga taas kaayo alang sa mga panaplin gibalhin ngadto sa laing seksiyon sa manuskrito. Pananglitan, ang Masoretikong nota diha sa kilid nga panaplin sa Genesis 18:3 nagpakita sa tulo ka Hebreohanong mga letra, קלך. Mao kini ang Hebreohanong katumbas sa numerong 134. Sa laing seksiyon sa manuskrito, usa ka lista ang makita nga nagpaila sa 134 ka dapit diin gituyo sa una-Masoretikong mga tigkopya pagkuha ang ngalang Jehova gikan sa Hebreohanong teksto, nga giilisdan kini sa pulong “Ginoo.”c Bisan tuod nahibalo niining mga kausaban, ang mga Masorete wala mangarisgar sa pag-usab sa teksto nga gipasa kanila. Hinunoa, ilang gipaila kining maong mga kausaban diha sa ilang mga nota sa panaplin. Apan nganong ang mga Masorete mihimo niining hilabihan nga pag-amping sa dili pag-usab sa teksto sanglit giusab man kana sa unang mga tigkopya? Ang ila bang matang sa Hudiyonhong pagtuo lahi kay niadtong ilang mga gisundan?

Unsay Ilang Gituohan?

Sulod niining yugtoa sa Masoretikong pag-uswag, ang Judaismo nalangkit sa dulot nga pagkagamot nga ideyolohikanhong away. Sukad sa unang siglo K.P., gipadako sa rabbinikong Judaismo ang ilang pagkontrolar. Sa pagsulat sa Talmud ug sa mga interpretasyon sa mga rabbi, ang teksto sa Bibliya nahimong ikaduha sa interpretasyon sa mga rabbi sa binaba nga balaod. Busa, ang maampingong pagpreserbar sa teksto sa Bibliya mahimong mawad-an sa kahinungdanon niini.

Niadtong ikawalong siglo, ang usa ka grupo nga nailhang mga Karaite mialsa batok niining dagana. Aron mapasiugda ang kahinungdanon sa personal nga pagtuon sa Bibliya, ilang gisalikway ang awtoridad ug mga interpretasyon sa mga rabbi ug ang Talmud. Ilang gidawat lamang ang teksto sa Bibliya ingong ilang awtoridad. Kini nagdugang sa panginahanglan alang sa tukmang pagkopya nianang maong teksto, ug ang Masoretikong mga pagtuon nakabaton ug napasig-uling kadasig.

Sa unsang sukod ang tinuohan sa mga rabbi o Karaite nakaimpluwensiya sa mga Masorete? Si M. H. Goshen-Gottstein, usa ka eksperto sa mga manuskrito sa Hebreohanong Bibliya, nag-ingon: “Ang mga Masorete kombinsido . . . nga sila naghupot sa karaang tradisyon, ug ang tinuyo nga pagpangilabot niana alang kanila maoy kinagrabehang krimen.”

Gilantaw sa mga Masorete ang tukmang pagkopya sa teksto sa Bibliya ingong usa ka balaang buluhaton. Bisan tuod sa personal sila natukmod pag-ayo tungod sa ubang relihiyosong mga pagtuo, dayag nga ang obra sa mga Masorete mismo wala maimpluwensiyahi sa maong mga isyu. Ang mubong mga nota sa panaplin wala maghatag ug luna alang sa panagdebate sa teolohiya. Ang teksto mismo sa Bibliya mao ang interes sa ilang kinabuhi; dili nila kana hilabtan.

Pagpahimulos Gikan sa Ilang Obra

Bisan tuod ang kinaiyanhong Israel dili na ang pinili nga katawhan sa Diyos, kining Hudiyonhong mga tigkopya maoy bug-os nga dedikado sa tukma nga pagpreserbar sa Pulong sa Diyos. (Mateo 21:42-44; 23:37, 38) Ang nahimo sa pamilyang Ben Asher ug sa ubang mga Masorete maayo kaayong pagkasumaryo ni Robert Gordis, nga nagsulat: “Kadtong mapaubsanon apan malahutayong mga magbubuhat . . . nagbuhat sa hilom sa ilang lisod ug dakong buluhaton sa pag-amping sa Teksto sa Bibliya batok sa pagkawala o pagkausab.” (The Biblical Text in the Making) Tungod niini, sa dihang ang ika-16 nga siglong mga Repormador sama kang Luther ug Tyndale misupak sa awtoridad sa iglesya ug misugod sa paghubad sa Bibliya ngadto sa ordinaryong mga pinulongan aron mabasa sa tanan, may maayong pagkapreserbar sila nga Hebreohanong teksto nga magamit ingong basehanan sa ilang obra.

Ang obra sa mga Masorete padayong naghatag kaayohan kanato karong adlawa. Ang ilang Hebreohanong mga teksto nahimong basehanan sa Hebreohanong Kasulatan sa New World Translation of the Holy Scriptures. Kining maong hubad padayon nga gihubad ngadto sa daghang pinulongan nga may samang espiritu sa dedikasyon ug kaikag alang sa katukma nga gipakita sa karaang mga Masorete. Kinahanglang ipakita nato ang samang espiritu pinaagi sa pagpatalinghog sa Pulong ni Jehova nga Diyos.​—2 Pedro 1:19.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 28]

Ang Sistema sa Hebreohanong Paglitok

ANG pagpangita alang sa kinamaayohang paagi sa pagrekord sa mga simbolo sa bokales ug mga marka sa paundak sa tingog mikabat ug daghang siglo taliwala sa mga Masorete. Busa, dili ikatingala nga makita ang nagpadayong kaugmaran sa matag kaliwatan sa pamilyang Ben Asher. Ang naglungtad nga mga manuskrito naghawas sa mga estilo ug mga paagi sa duha lamang ka kinaulahiang mga Masorete sa pamilyang Ben Asher, si Moses ug Aaron.d Usa ka pagtanding pagtuon niining maong mga manuskrito nagpakita nga si Aaron nakahimog mga lagda bahin sa pipila ka gagmayng mga punto sa paglitok ug mga nota nga lahi gikan niadtong sa iyang amahan, si Moses.

Si Ben Naphtali maoy katalirongan ni Aaron Ben Asher. Ang Cairo Codex ni Moses Ben Asher naundan ug daghang interpretasyon nga iya ni Ben Naphtali. Busa, mahimong si Ben Naphtali mismo nagtuon ubos kang Moses Ben Asher o kaha silang duha nagpreserbar ug mas karaan komon nga tradisyon. Daghang eskolar naghisgot bahin sa kalainan sa mga sistema ni Ben Asher ug ni Ben Naphtali, apan si M. H. Goshen-Gottstein nagsulat: “Dili halayo sa kamatuoran ang maghisgot bahin sa duha sa sub-sistema sulod sa pamilyang Ben Asher ug sa pagtawag sa kalainan sa mga interpretasyon: Ben Asher versus Ben Asher.” Busa dili husto kon maghisgot ug usa lamang ka paagi ni Ben Asher. Kadto dili maoy resulta sa kinaiyanhon nga pagkalabaw nga ang mga paagi ni Aaron Ben Asher nahimong dinawat nga porma sa kataposan. Mas gipalabi ang teksto ni Aaron Ben Asher tungod lamang kay gidayeg kini sa ika-12ng siglong eskolar sa Talmud nga si Moses Maimonides.

[Hulagway—Hebreohanong mga karakter]

Bahin sa Exodo 6:2 nga aduna ug walay mga punto sa bokales ug diacritikal nga mga marka

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 26]

Tiberias, ang sentro sa kalihokan sa mga Masorete gikan sa ikawalo hangtod sa ikanapulong siglo

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.