Pundamentalismo-Unsa Kini?

DIIN nagsugod ang pundamentalismo? Sa naghinapos ang kataposang siglo, ang liberal ug hunahunang mga teologo nag-usab sa ilang mga pagtulon-an aron kahatagan ug luna ang matukiong pagpanaway sa Bibliya ug sa mga teoriya sa siyensiya, sama sa ebolusyon. Tungod niini, natarog ang kompiyansa sa mga tawo diha sa Bibliya. Ang konserbatibong mga lider sa relihiyon sa Tinipong Bansa misanong pinaagi sa pagtino sa gitawag nilang mga pundamental o mga pasukaranan sa pagtuo.a Sayo sa ika-20ng siglo, sila nagpatik ug usa ka detalyadong paghisgot bahin niining mga pundamental diha sa seryal sa mga tomo nga nag-ulohang The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Gikan niining tituloha naugmad ang terminong “pundamentalismo.”

Sa unang katunga sa ika-20ng siglo, ang pundamentalismo nahimong ulohan sa panaghisgot sa matag karon ug unya. Pananglitan, niadtong 1925, ang relihiyosong mga pundamentalista mikiha sa usa ka magtutudlo sa tunghaan nga ginganlag John Scopes sa Tennessee, T.B.A., diha sa nabantog nga paghusay kang Scopes. Ang iyang krimen? Siya nagtudlog ebolusyon, ug kadto maoy batok sa balaod sa estado. Niadtong panahona, ang pipila nagtuo nga ang pundamentalismo dili magdugay. Niadtong 1926, ang Christian Century, usa ka magasin sa Protestante, nag-ingon nga kini “walay pulos ug artipisyal” ug “sa katibuk-an walay mga kalidad sa mapuslanong kahimoan o kalungtaran.” Pagkasayop niana nga abalwasyon!

Sukad sa katuigang 1970, ang pundamentalismo subsob nga gihisgotan. Si Propesor Miroslav Volf, sa Fuller Theological Seminary, sa California, T.BA., nag-ingon: “Ang pundamentalismo wala lamang molungtad, apan usab milambo.” Karong adlawa, ang pulong “pundamentalismo” mapadapat dili lamang sa mga kalihokang Protestante kondili usab niadtong sa ubang mga relihiyon, sama sa Katolisismo, Islam, Judaismo, ug Hinduismo.

Usa ka Tubag sa Atong Panahon

Nganong nagakaylap ang pundamentalismo? Kadtong nagtuon niini nagpasangil niini, sa labing menos sa bahin, ngadto sa moral ug relihiyosong pagkawalay-katinoan sa atong panahon. Sa mas sayong katuigan ang kadaghanan sa mga katilingban nagkinabuhi diha sa kahimtang nga may katinoan sa moral nga gipasukad diha sa tradisyonal nga mga pagtulon-an. Karon kadtong mga pagtulon-ana gihagit o gisalikway. Daghang intelektuwal nangusog nga walay Diyos ug nga ang tawo nag-inusara diha sa di-matinagdanong uniberso. Daghang siyentipiko nagtudlo nga ang katawhan maoy resulta sa sulagmang ebolusyon, dili sa mga buhat sa mahigugmaong Maglalalang. Ang matinugotong panghunahuna nangibabaw. Ang kalibotan gihampak sa pagkawalay moral nga mga sukdanan sa tanang hut-ong sa katilingban.​—2 Timoteo 3:​4, 5, 13.

Ang mga pundamentalista nangandoy sa karaang mga katinoan, ug ang pipila kanila naningkamot nga ibalik ang ilang mga komunidad ug mga nasod sa gibati nilang hustong mga pundasyon labot sa moral ug doktrina. Buhaton nila ang tanan kutob sa ilang gahom aron pugson ang uban nga magkinabuhi sumala sa “hustong” moral nga kodigo ug sistema sa doktrinal nga mga pagtulon-an. Ang usa ka pundamentalista kombinsido kaayo nga siya husto ug ang uban sayop. Si Propesor James Barr, diha sa iyang librong Fundamentalism, nag-ingon nga ang pundamentalismo “sagad giisip nga usa ka mabatokon ug mabiaybiayong termino, nga nagsugyot sa pagkahiktin ug panglantaw, pagkapig-ot ug hunahuna, pagsupak sa pagkaylap sa kahibalo ug pagkasiradog kaisipan.”

Sanglit walay usa ang buot tawgong hiktin ug panglantaw, pig-ot ug hunahuna, o siradog pangisip, dili tanan ang mouyon kon kinsay pundamentalista ug kinsay dili. Apan, adunay pipila ka mga bahin nga magpaila sa relihiyosong pundamentalismo.

Pag-ila sa Usa ka Pundamentalista

Ang relihiyosong pundamentalismo sagad maoy usa ka pagsulay sa pagtipig sa ginatuohang mao ang orihinal nga mga tradisyon o relihiyosong mga pagtulon-an sa usa ka kultura ug sa pagsupak sa gisabot ingong ang sekular nga espiritu sa kalibotan. Kana wala magpasabot nga ang mga pundamentalista supak sa tanan nga bag-o. Ang pipila nagagamit nga epektibo kaayo sa modernong komunikasyon sa pagpalambo sa ilang panghunahuna. Apan sila nakig-away batok sa sekularisasyon sa katilingban.b

Ang ubang mga pundamentalista determinado dili lamang sa pagtipig alang sa ilang kaugalingon sa usa ka tradisyonal nga katukoran sa mga doktrina o paagi sa kinabuhi kondili nagpugos niini sa uban, sa pag-usab sa sosyal nga mga katukoran aron sila mouyon sa mga pagtulon-an sa mga pundamentalista. Busa, dili ilimite sa Katolikong pundamentalista sa iyang kaugalingon ang pagsalikway sa aborsiyon. Siya lagmit magpit-os sa mga magbabalaod sa iyang nasod nga ipasiugda ang mga balaod nga magdili sa aborsiyon. Sa Polandia, sumala sa mantalaang La Repubblica, aron maaprobahan ang batok-aborsiyon nga balaod, ang Katolikong Simbahan mihimog “usa ka ‘pakigbugno’ nga niana gigamit niini ang tanan niyang gahom ug impluwensiya.” Sa pagbuhat niana, ang mga awtoridad sa simbahan milihok nga susama gayod sa mga pundamentalista. Ang Christian Coalition sa Protestante sa Tinipong Bansa nakigbugno sa susamang “mga pakigbugno.”

Ang mga pundamentalista mailhan labaw sa tanan pinaagi sa ilang lalom-pagkagamot nga relihiyosong mga pagtuo. Busa, ang usa ka pundamentalista nga Protestante mahimong usa ka kombinsidong tigpaluyo sa literal nga interpretasyon sa Bibliya, lagmit lakip sa pagtuo nga ang yuta gilalang sulod sa unom ka literal nga mga adlaw. Ang pundamentalista nga Katoliko walay pagduhaduha bahin sa pagkadili-masayop sa papa.

Nan, hisabtan kon nganong ang terminong “pundamentalismo” makapukaw sa hunahuna sa dili-makataronganong pagkapanatiko ug kon nganong kadtong dili mga pundamentalista mabalaka kon makita nilang nagakaylap ang pundamentalismo. Ingong mga indibiduwal, kita tingali di-mouyon sa mga pundamentalista ug makurat sa ilang politikanhong mga pagmaniobra ug usahay sa ilang mapintas nga mga buhat. Sa pagkatinuod, ang mga pundamentalista sa usa ka relihiyon mahimong mahadlok sa mga lihok niadtong sa laing relihiyon! Sa gihapon, daghang mahunahunaong mga tawo ang mabalak-on bahin sa mga butang nga nagpukaw sa pagkaylap sa pundamentalismo​—ang pag-uswag sa moral nga pagkaluag, pagkawala sa pagtuo, ug ang pagsalikway sa espirituwalidad diha sa modernong katilingban.

Ang pundamentalismo mao ba lamang ang tubag niining mga kilinga? Kon dili, unsa ang kapilian?

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 5]

Niadtong 1926 usa ka magasin sa Protestante naghubit sa pundamentalismo ingong “walay pulos ug artipisyal” ug “sa katibuk-an walay mga kalidad sa mapuslanong kahimoan o kalungtaran”