Tercio-Matinumanong Sekretaryo ni Pablo
SI Tercio nag-atubang ug usa ka lisod nga tahas. Buot siyang gamiton ni apostol Pablo ingon nga iyang sekretaryo sa dihang nagsulat ug taas nga sulat ngadto sa kaubang mga Kristohanon sa Roma. Kadto maoy malisod nga buluhaton.
Nganong lisod kaayong mahimong sekretaryo sa unang siglo K.P.? Sa unsang paagi gibuhat ang maong buluhaton? Unsang mga kagamitan sa pagsulat ang gigamit niadtong panahona?
Karaang mga Sekretaryo
Sa karaang Grego-Romanong katilingban, dihay lainlaing matang sa mga sekretaryo. Ang pipila ka lalaki nag-alagad ingong mga sekretaryo sa estado—publikong mga opisyal sa gobyerno nga nagtrabaho sa mga kansilyeriya. Diha usab ing mga sekretaryo sa katilingban nga nagtanyag sa ilang mga serbisyo ngadto sa mga molupyo diha sa taboan. Ang pribadong mga sekretaryo (kasagaran mga ulipon) gihuptan sa mga adunahan. Unya, anaa usab ang andam nga mga higala nga malipayng mosulat alang sa uban. Sumala sa eskolar nga si E. Randolph Richards, ang mga katakos niining dili-opisyal nga mga sekretaryo “maglakip sa diyutayng kahibalo sa pinulongan ug/o sa hanas kaayong paagi sa pagsulat nga magpatungha ug tukma, husto, ug makapahimuot nga sulat.”
Kinsay mogamit ug mga sekretaryo? Una sa tanan, kadtong dili makamaong mobasa ug mosulat. Daghang karaang mga kontrata ug mga sulat sa negosyo ang gitapos pagsulat nga may mga nota diin ang sekretaryo nagpamatuod nga siya nagsulat ug dokumento tungod sa pagkadili-makamao sa tawo nga nagsalig sa buluhaton kaniya. Ang ikaduhang katarongan sa pagsuhol ug sekretaryo giilustrar sa karaang sulat gikan sa Thebes, Ehipto. Gisulat alang sa usa ka Asklepiades, kini nanghinapos: “Si Eumelus, anak lalaki ni Herma, nagsulat alang kaniya . . . kay medyo hinay siyang mosulat.”
Apan, ang pagkahibalong mobasa ug mosulat daw dili mao ang nagatinong hinungdan sa paggamit ug usa ka sekretaryo. Sumala sa usa ka komentarista sa Bibliya nga si John L. McKenzie, “lagmit dili gani ang kabalaka kon mabasa ba ang sinulat, kondili ang kabalaka sa kanindot sa agi, o labing menos sa kahapsay” ang nag-aghat sa mga tawo nga mogamit sa mga serbisyo sa usa ka sekretaryo. Bisan alang sa mga edukado, kapoy ang pagsulat, ilabina kon nalangkit ang detalyadong mga teksto. Ang eskolar nga si J. A. Eschlimann nag-ingon nga si bisan kinsang makahimo niana “gustong molikay sa pagsulat, nga nagsalig niana sa mga ulipon, mga propesyonal nga mga eskriba.” Dugang pa, sayon sabton kon nganong ang mga tawo dili gustong mosulat sa ilang kaugalingong mga sulat sa dihang konsiderahon ang mga materyales nga gigamit ug ang mga kahimtang sa pagsulat.
Ang sulatanan nga komon nga gigamit sa unang siglo K.P. mao ang papiro. Ang nipis nga mga gihay kuhaon gikan niining tanoma pinaagi sa pagpikas sa subokon nga uyok sa mga punoan niini. Ang usa ka lut-od sa mga gihay ihapnig. Ang laing lut-od ibutang nga magpormag anggulong tanos sa unang han-ay. Ang duha ipilit pinaagi sa pagpiit, nga magpatungha ug usa ka palid nga “papel.”
Dili sayon sulatan kadtong papela. Sapnot kadto ug lanoton. Sumala sa eskolar nga si Angelo Penna, “ang samag-espongha nga mga lanot sa papiro nakaamot sa pagkanap sa tinta, ilabina ubay sa gagmayng mga kanalkanal nga nagpabilin tali sa nipis nga mga gihay.” Ang sekretaryo mahimong magtrabaho nga magyaka sa yuta nga nagbanday ang usa ka bitiis sa lain ug ang usa ka kamot nagpaod sa usa ka palid nga papiro diha sa usa ka tabla. Kon kulang siyag kasinatian o ang materyales dili maayog kalidad, ang iyang dagang, o pluma nga hinimo sa tigbaw, makagasgas sa papiro, ang palid mahimong magisi, o ang sinulat dili mabasa.
Ang tinta hinimo sa sinagol nga anuos ug tagok sa kahoy. Gibaligya nga binareta, kinahanglan kining sambogan ug tubig diha sa usa ka sudlanan ug tinta sa dili pa kini gamiton sa pagsulat. Lakip sa ubang mga instrumento nga lagmit nabatonan sa usa ka sekretaryo nga sama kang Tercio mao ang usa ka kutsilyo nga itahal sa pluma nga hinimo sa tigbaw ug usa ka basa nga espongha aron ipapas sa iyang mga sayop. Ang matag letra kinahanglang mainampingong isulat. Busa hinay ang pagsulat ug lisod pa.
‘Ako, si Tercio, Nangomosta Kaninyo’
Apil sa mga pangomosta nga gilakip sa kataposan sa sulat ngadto sa mga taga-Roma mao ang iya sa sekretaryo ni Pablo, kinsa misulat: “Ako, si Tercio, nga maoy misulat niining sulata, nangomosta kaninyo diha sa Ginoo.” (Roma 16:22) Mao lamang kini ang okasyon diha sa mga sinulat ni Pablo diin gihimo ang dayag nga paghisgot sa usa sa iyang mga sekretaryo.
Diyutay lang ang atong nahibaloan bahin kang Tercio. Gikan sa iyang pangomosta “diha sa Ginoo,” kita makahinapos nga siya maoy usa ka matinumanong Kristohanon. Lagmit membro siya sa kongregasyon sa Corinto ug nakaila tingali sa daghang Kristohanon sa Roma. Ang eskolar sa Bibliya nga si Giuseppe Barbaglio misugyot nga si Tercio maoy usa ka ulipon o usa ka tawo nga gipagawas gikan sa pagkaulipon. Ngano? Una, tungod kay “ang mga eskriba kasagarang nasakop niining maong hut-ong; unya, tungod kay ang iyang Latin nga ngalan . . . komon kaayo taliwala sa mga ulipon ug mga tawong gipagawas sa pagkaulipon.” “Busa,” matod ni Barbaglio, “dili siya usa ka ‘neyutral’ nga propesyonal nga magsusulat, siya maoy kaubang magbubuhat nga niining paagiha nagtabang kang Pablo sa pagtigom sa iyang kinatas-an ug labing tin-aw nga sinulat: usa ka bililhong pag-alagad, nga nakapaarang kang Pablo sa pagdaginot sa panahon ug kusog.”
Kining sinulat ni Tercio bililhon gayod. Si Baruch naghimo sa samang buluhaton alang kang Jeremias, maingon sa gibuhat ni Silvano alang kang Pedro. (Jeremias 36:4; 1 Pedro 5:12) Pagkadakong pribilehiyo ang nabatonan nianang mga kaubang magbubuhat!
Pagsulat Ngadto sa mga Taga-Roma
Ang sulat ngadto sa mga taga-Roma gisulat samtang si Pablo bisita ni Gayo, lagmit sa Corinto. Kadto maoy mga 56 K.P., panahon sa ikatulong misyonaryong panaw sa apostol. (Roma 16:23) Bisan tuod segurado kita nga gigamit ni Pablo si Tercio ingong iyang sekretaryo sa pagsulat niining sulat, wala gayod kita mahibalo sa tukma kon sa unsang paagi gigamit niya siya. Bisan unsa pa man ang paagi nga gigamit, ang buluhaton dili gayod sayon nga buhaton. Apan makaseguro kita niini: Sama sa ubang bahin sa Bibliya, ang sulat ni Pablo ngadto sa mga taga-Roma “inspirado sa Diyos.”—2 Timoteo 3:16, 17.
Sa dihang natapos kining sulata, si Tercio ug Pablo nakasulat na ug linibong pulong, ginamit ang daghang palid sa papiro. Human ipilit sa usag usa ubay sa daplin, kining maong mga palid magpormag linukot nga basahon, tingali mga 3-4 ka metros ang gitas-on. Ang sulat mainampingong gilukot ug gitak-opan. Unya morag gisalig kana ni Pablo ngadto kang Febe, usa ka igsoong babaye nga taga-Cencrea, nga hapit nang mosugod pagbiyahe sa Roma.—Roma 16:1, 2.
Sukad sa unang siglo, ang mga paagi nga gigamit sa pagpatungha ug sinulat nga materyal nausab pag-ayo. Apan latas sa kasiglohan, ang sulat ngadto sa mga Kristohanon sa Roma gitipigan sa Diyos. Pagkamapasalamaton nato niining maong bahin sa Pulong ni Jehova, nga gisulat sa tabang sa matinumanon ug kugihang sekretaryo ni Pablo nga si Tercio!