LAKIS
Usa ka siyudad sa Juda diha sa Sepela. (Jos 15:21, 33, 39) Ang Lakis gituohan nga mao ang Tell ed-Duweir (Tel Lakhish), usa ka bungdo nga gilibotan sa mga walog ug nahimutang mga 24 km (15 mi) sa K sa Hebron. Kining dapita kanhi nag-okupar ug usa ka estratehikong posisyon diha sa pangunang dalan nga nagkonektar sa Jerusalem ug Ehipto. Kanhi ang siyudad mikobre ug luna nga mga 8 ekt (20 akre) ug tingali adunay populasyon nga tali sa 6,000 ug 7,500 ka tawo.
Sa panahon nga gisakop sa Israel ang Canaan, si Japia nga hari sa Lakis miduyog sa lain pang upat ka hari sa pagpakiggubat sa Gabaon, usa ka siyudad nga nakigdait kang Josue. (Jos 10:1-5) Agig sanong sa pagpakitabang sa Gabaon, ang kasundalohan sa Israel mimartsa sa tibuok gabii gikan sa Gilgal. Uban sa tabang ni Jehova, ilang napildi ang Canaanhong alyansa, nagtanggong sa mga hari diha sa usa ka langob, ug human niana nagpatay kanila. (Jos 10:6-27; 12:11) Sa ulahi, ang siyudad sa Lakis nailog nga wala ray duha ka adlaw nga pakiggubat ug gipamatay ang mga molupyo niini. Dugang pa, si Horam nga hari sa Gezer, kinsa mitabang sa Lakis, nakaagom ug kapildihan.—Jos 10:31-35.
Gituohan sa pipila ka arkeologo nga ang usa ka baga nga lut-od sa abo nga nakubkoban didto sa Tell ed-Duweir nalangkit sa pagpakiggubat sa Israel batok sa Lakis, nga lakip sa ubang mga butang nga nakaplagan diha niana mao ang usa ka scarab (larawan sa usa ka bakukang nga gihimong anting-anting) ni Ramses. Apan ang Bibliya wala maghisgot nga ang siyudad gisunog, sama sa gihimo ngadto sa Jerico (Jos 6:24, 25), Ai (Jos 8:28), ug Hazor (Jos 11:11). Hinunoa, mopatim-aw nga ang Josue 11:13 nagpakita nga ang mga Israelinhon talagsa rang magsunog ug ‘mga siyudad nga nahimutang ibabaw sa ilang kaugalingong mga bungdo.’ Busa walay Kasulatanhong basehanan nga isipong nahitabo sa panahon ni Josue ang kalaglagan nga maoy nakaingon sa lut-od sa abo ug dayon isipong gisakop sa Israel ang Canaan sa samang panahon usab. Angay usab matikdan nga ang Ramses nga tag-iya sa scarab dili mapiho. Dihay usa ka arkeologo nga miingong ang scarab maoy iya ni Ramses III ug misugyot nga ang Lakis gilaglag sa mga Filistehanon sa ika-12 nga siglo W.K.P.
Panahon sa paghari ni Rehoboam (997-981 W.K.P.) gipalig-on ang Lakis sa militaryong paagi. (2Cr 11:5-12) Sa ulahi, niadtong mga 830 W.K.P., si Haring Amazias mikalagiw ngadto sa Lakis aron makaikyas sa mga nanagkunsabo apan siya gigukod ug gipatay didto.—2Ha 14:19; 2Cr 25:27.
Gilikosan ni Senakerib. Ang Lakis gilikosan sa Asiryanhon nga si Haring Senakerib niadtong 732 W.K.P. Gikan didto iyang gipadala si Rabsake, Tartan, ug Rabsaris uban ang dakong puwersa sa kasundalohan ngadto sa Jerusalem sa paningkamot nga pasurenderon si Haring Ezequias. Pinaagi sa iyang pangunang tigpamaba nga si Rabsake, si Senakerib nagtamay kang Jehova ug sa ulahi nagpadalag mga mensahero ngadto sa Jerusalem nga may mga sulat nga padayong nagbiaybiay ug naghulga aron mosurender si Ezequias. Sa kataposan, tungod niini nga pagtamay kang Jehova nga Diyos, gipatay sa manulonda sa Diyos ang 185,000 ka Asiryanhong mga manggugubat sa usa lang ka gabii.—2Ha 18:14, 17-35; 19:8-13, 32-35; Isa 36:1-20; 37:8-13, 33-36.
Ang usa ka larawan sa paglikos sa Lakis, gikan sa palasyo ni Senakerib didto sa Nineve, nagpakitang ang siyudad gilibotan sa dobleng mga paril nga may mga torre nga parehog distansiya sa usag usa ug nga daghan ang mga palma, ubas, ug mga igos diha sa naglibot nga kabungtoran. Ang hulagway nga nagpakita kang Senakerib nga nagdawat ug mga inagaw gikan sa Lakis giubanan sa mosunod nga inskripsiyon: “Si Senakerib, hari sa kalibotan, hari sa Asirya, milingkod sa usa ka nimedu nga trono ug nagsusi sa mga inilog sa gubat (nga gikuha) gikan sa Lakis (La-ki-su).”—Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. B. Pritchard, 1974, p. 288.
Nailog sa mga Babilonyanhon. Sa dihang ang mga Babilonyanhon ilalom ni Nabucodonosor nagpildi sa Juda (609-607 W.K.P.), ang Lakis ug Azeka mao ang kataposang duha ka kinutaang mga siyudad nga napukan una pa mailog ang Jerusalem. (Jer 34:6, 7) Ang nailhang Mga Sulat sa Lakis (gisulat diha sa mga bika, diin 18 niini ang nakaplagan sa Tell ed-Duweir niadtong 1935 ug 3 pa niadtong 1938) mopatim-aw nga mosibo niining yugtoa. Usa niining mga sulata, dayag nga naggikan sa usa ka kampo sa mga sundalo alang sa komandante sa Lakis, sa bahin mabasa: “Among gibantayan ang mga senyas sa Lakis, sumala sa tanang timailhan nga gihatag sa akong ginoo, kay dili namo makita ang Azeka.” Kini nga mensahe nagsugyot nga ang Azeka nailog na busa walay mga senyas nga nadawat gikan didto. Makapainteres usab nga halos tanan sa mabasang Mga Sulat sa Lakis naundan sa mga pulong sama sa “Hinaot si יהוה [Yahweh o Jehova] magpahinabo sa akong ginoo nga makadungog ug maayong mga balita niining adlawa mismo!” (Ostracon IV sa Lakis) Kini nagpakita nga ang ngalan sa Diyos komon nga gigamit kaniadto.—Ancient Near Eastern Texts, p. 322.
Human ang Juda ug Jerusalem maawaaw sulod sa 70 ka tuig, ang Lakis gipuy-an pag-usab sa namalik nga Hudiyong mga destiyero.—Neh 11:25, 30.
Matagnaong Paghisgot. Sa Miqueas 1:13, ang Lakis matagnaon nga gihisgotan: “Itaod ang karo ngadto sa matulin nga mga kabayo, Oh babayeng molupyo sa Lakis. Siya mao ang sinugdanan sa sala sa anak nga babaye sa Zion, kay diha kanimo nakaplagan ang mga kalapasan sa Israel.” Kining mga pulonga maoy bahin sa usa ka hulagway sa kapildihan ug mopatim-awng nag-agda nga mangandam ang Lakis sa pagkalagiw. Ang “sala” sa Lakis wala hisgoti diha sa Kasulatan. Tingali ang usa ka matang sa idolatriya nga gihimo sa Jerusalem naggikan sa Lakis. O, ang sala lagmit nga naglangkit sa pagsalig sa Juda sa mga kabayo ug mga karo, nga tingali ilang nadawat didto sa Lakis gikan sa Ehipto.