ARTE, KABATID

Ang arte o kabatid, kon kini nagtumong sa pagdibuho, eskultora, ug disenyo, gihatagan lamang ug diyutayng pagtagad diha sa Bibliya. Bisan pa niana ang kinabuhi sa tawo nagsugod, dili sa usa ka umaw nga yuta, kondili sa usa ka tanaman, sa usa ka paraiso nga adunay mga kahoy nga dili lamang “maayong kan-on” kondili usab “tilinguhaon sa panan-aw.” (Gen 2:9) Gilalang ang tawo nga may katakos nga moapresyar sa katahom, ug ang dili-hitupngan nga katahom, kaartistikanhon, ug disenyo nga makita diha sa kalalangan​—kabulakan, kakahoyan, kabukiran, kawalogan, mga lanaw, mga busay, kalanggaman, kahayopan, maingon man sa porma sa tawo mismo​—makapukaw kaniya sa pagdayeg sa iyang Maglalalang. (Sal 139:14; Ecc 3:11; Aw 2:1-3, 9, 13, 14; 4:1-5, 12-15; 5:11-15; Rom 1:20) Ang arte o kabatid, ingon sa paghisgot dinhi, sa panguna nagpasabot sa larawan sa maong mga butang pinaagi sa paggamit ug nagkadaiyang mga materyales ug sa paggamit sa nagkalainlaing mga porma ug ekspresyon.

Bisan sa panahon ni Abraham ang Bibliya naghisgot na ug mga gasa nga “bulawan nga singsing sa ilong,” bulawan nga mga pulseras, ug ubang mga butang nga plata ug bulawan, nga gihatag ngadto kang Rebeca. (Gen 24:​22, 53) Ang Harianong mga Lubnganan sa Ur, ang siyudad nga gipuy-an kanhi ni Abraham, adunay daghang maanindot nga mga dayandayan nga artistikanhon kaayo ang pagkagama. Ugaling, daghan sa artistikanhong mga butang nga nakaplagan pinaagi sa arkeolohikanhong mga pagpanuhid sa mga kayutaan sa Iraq, Israel, Ehipto, ug sa kasikbit nga mga rehiyon adunay pipila ka kalangkitan sa idolatroso nga paganong mga relihiyon o sa mapahitas-on nga politikanhong mga magmamando, sa ingon nagpaila sa sayong paggamit sa arte o kabatid diha sa sayop nga paagi.

Nagkadaiyang mga Materyales. Ang bildo mopatim-awng gigama na sukad pa sa ikaduhang milenyo W.K.P. sa mga Ehiptohanon ug tingali sa mga Fenicianhon. Bisan pa niana, kini dayag nga naggikan sa Mesopotamia, diin didto nakaplagan ang mga piraso sa maayong pagkagama nga bildo, nga gituohang sukad pa sa ikatulong milenyo W.K.P. Gihisgotan ni Job (mga 1600 W.K.P.) ang bildo ingong bililhon kaayo. (Job 28:17) Bisan tuod dili sihag, gigamit kini sa paghimog mga pigurin nga mga hayop, mga kahon sa pahumot, mga kulentas, ug uban pang mga alahas. Ang mga Romano maoy lakip sa unang migamag sihag nga bildo.​—Itandi ang Pin 4:6; tan-awa ang BILDO.

Ang mga batid sa arte kanhi migamit ug nagkadaiyang mga materyales, lakip sa yutang-kulonon, terra-cotta, kahoy, bronse o tumbaga, puthaw, bulawan, plata, bililhon ug dili kaayo mahalon nga mga bato, bildo, garing, anapog, ug marmol.​—Tan-awa ang TIMBRE.

Hebreohanong Arte. Diyutay lamang ang nahibiling materyal nga ebidensiya aron tin-aw nga ihulagway ang Hebreohanong arte, bisan pa niana ang ilang pagpabili sa arte maoy dayag diha sa rekord sa Bibliya. Sa paggula sa Ehipto, ang katawhan nagdalag mga butang nga bulawan ug plata nga ilang nakuha gikan sa mga Ehiptohanon. (Ex 12:35) Malipayon nilang giamot kini sa pagdayandayan sa tabernakulo didto sa kamingawan. (Ex 35:21-24) Ang buluhaton sa paggama sa tabernakulo uban sa mga dayandayan ug mga kasangkapan niini nagpadayag sa ilang artistikanhong abilidad sa pagpamanday, pagsalsal sa metal, sa pagborda, ug sa paggamag mga pahiyas, diin si Bezalel ug Oholiab mao ang ilabinang nanguna ug nagtudlo. Bisan pa niana, ang pasidungog tungod sa ilang artistikanhong abilidad gihatag ngadto kang Jehova.​—Ex 35:30-35; 36:​1, 2.

Sa wala pa himoa ang tabernakulo, gigamit ni Aaron sa sayop nga paagi ang iyang artistikanhong abilidad pinaagi sa paggamit ug igkukulit aron himoon ang usa ka inumol nga larawan sa usa ka nating baka alang sa pagsimba. (Ex 32:​3, 4) Gipakita usab ni Moises (o sa usa nga iyang gitudlo) ang maong abilidad, apan sa hustong paagi, sa dihang gihimo ang halas nga tumbaga sa ulahi. (Num 21:9) Apan, ang mga probisyon diha sa Balaod nga nagdili sa paghimog mga larawan alang sa pagsimba, bisan tuod wala magdili sa tanang larawan nga buhat sa kabatid, sa walay duhaduha nakapugong sa mga Hebreohanon sa pagdibuho o sa pagkulit. (Ex 20:​4, 5) Tungod sa grabeng idolatriya nga komon kaayo sa tanang kanasoran ug sa kaylap nga paggamit sa arte aron sa pagpalambo sa maong idolatriya, dayag nga ang mga dibuho o kinulit nga mga larawan, sa tawo man o sa hayop, mahimong dudahan ingong idolatriya niadtong nagtuman sa mga probisyon sa Balaod ug niadtong gitugyanan sa pagpatuman niini. (Deu 4:15-19; 7:​25, 26) Bisan ang mga kerubin sa tabernakulo gitabonan ug panapton sa dihang ibalhin ug busa natago gikan sa panan-aw sa katawhan (Num 4:​5, 6, 19, 20), samtang kadtong didto sa templo nga gitukod sa ulahi makita lamang sa hataas nga saserdote sa usa ka adlaw sulod sa usa ka tuig. (1Ha 6:23-28; Heb 9:​6, 7) Dugang pa, human sa ilang pagsulod ug pagpuyo sa Yutang Saad, ang pangunang agrikultural nga kinabuhi sa mga Israelinhon talagsa rang mohatag ug ekstrang panahon ug kahinguhaan nga gikinahanglan alang sa makuti nga mga buhat sa arte.

Sa panahon sa mga Maghuhukom ang bugtong gipaila nga buhat sa arte nalangkit sa apostatang relihiyosong mga buhat.​—Huk 2:13; 6:25; 8:24-27; 17:3-6; 18:14.

Buhat sa arte ilalom sa monarkiya. Bisan tuod ang karaang nasod sa Israel wala mailado karon nga batid sa buhat sa arte, ang ebidensiya nagpakita nga, kon gikinahanglan, sila makagamag buhat sa arte nga may artistikanhong kalidad nga gibantog ug gidayeg pag-ayo. Ang manalagnang si Ezequiel naghulagway sa paagi nga si Jehova nagdayandayan ug nagpatahom sa Jerusalem mao nga “‘ang usa ka ngalan nabaniog taliwala sa kanasoran tungod sa imong kaanyag, kay kini hingpit man tungod sa akong kahalangdon nga akong gihatag kanimo,’ mao ang giingon sa Soberanong Ginoong Jehova.” (Eze 16:8-14) Hinunoa, ang misunod nga mga bersikulo (15-18, 25) nagpakita nga ang maong kaanyag gigamit sa sayop nga paagi, sanglit ang Jerusalem namampam uban sa politikanhong mga nasod diha sa ilang palibot. Si Jeremias naghubit usab niadtong nagatan-aw sa Jerusalem human sa iyang pagkapukan sa Babilonya nga nag-ingon: “Mao ba kini ang siyudad nga ilang ginaingon, ‘Kini ang kahingpitan sa kaanyag, usa ka kasadya alang sa tibuok yuta’?” (Lam 2:15; itandi ang Sal 48:2; 50:2; Isa 52:1.) Ang templo nga gitukod ni Solomon dayag nga usa gayod ka artistikanhong buhat nga hilabihan ang katahom ug gitawag nga usa ka “balay sa pagkabalaan ug katahom.”​—Isa 64:11; 60:13.

Sa paghisgot sa pagtukod sa templo sa panahon ni Haring Solomon, adunay daghang komento ang reperensiyang mga basahon mahitungod sa gituohang kakulang sa artistikanhong kabatid sa mga Israelinhon, hangtod sa punto nga gihatag ang tanang pasidungog ngadto sa mga Fenicianhon. Apan, ang rekord nagpakita nga si Solomon mihangyog usa lamang ka Fenicianhong artesano, gawas sa mga magtatablon nga gipatrabaho ni Haring Hiram sa iyang kaugalingong kalasangan sa Lebanon ug sa mga tigpangubkob ug bato. (1Ha 5:​6, 18; 2Cr 2:7-10) Kini nga artesano, nga ginganlan usab ug Hiram, maoy usa ka Israelinhon-Fenicianhon nga batid sa pagbuhat ginamit ang bililhong mga metal, sa paghablon, ug sa pagkulit. Bisan pa niana, ang rekord naghisgot sa kaugalingong batid nga mga tawo ni Solomon, ug si Haring Hiram naghisgot usab labot kanila ug sa batid nga mga tawo ni David nga amahan ni Solomon. (2Cr 2:​13, 14) Ang plano sa arkitektura sa templo ug sa tanang mga bahin niini gihatag ni David kang Solomon, nga naghatag ug “hait nga salabotan alang sa tanang butang nga sinulat gikan sa kamot ni Jehova . . . , bisan sa tanang buluhaton sa plano sa arkitektura.” (1Cr 28:11-19) Sa kasukwahi, ang dili-matinumanon nga si Haring Ahaz nahaylo pag-ayo sa paganong halaran didto sa Damasco ug gipadala “ang disenyo sa halaran ug ang sumbanan niini” ngadto sa saserdote nga si Uriyas aron kini kopyahon.​—2Ha 16:1-12.

Si Haring Solomon naghimo usab ug usa ka dakong trono nga garing, hinaklapan ug bulawan, nga talagsaon ang disenyo, nga may mga leyon nga nagbarog tupad sa mga patongan sa bukton ug naglinya diha sa unom ka ang-ang paingon sa trono. (1Ha 10:18-20) Ang kaylap nga paggamit sa garing diha sa harianong palasyo gihisgotan sa Salmo 45:8. Sa amihanang gingharian sa Israel, uban sa kaulohan niini nga Samaria, ang pagkulit ug garing diha sa mga muwebles, sa mga palid, ug sa artistikanhong mga butang dayag nga popular sa mga adlaw ni Haring Ahab ug human niana. (1Ha 22:39; Am 3:​12, 15; 6:4) Ang arkeolohikanhong mga pagpangubkob nakakaplag ug daghan kaayong piraso, plake, ug mga palid nga garing diha sa gituohang dapit nga nahimutangan sa palasyo. Ang mga hinaklap nga bulawan, lapis lazuli, ug bildo makita diha sa pipila ka piraso. Sa Megido mga 400 ka piraso sa garing ang nakaplagan, lakip ang matahom nga pagkakulit nga mga palid, hinaklapan ug garing nga mga kahon, ug samag-damahan nga mga papan, nga gibanabanang sukad pa sa mga ika-12 nga siglo W.K.P.

Diha sa usa ka panan-awon, nakita ni Ezequiel ang kinulit nga mga larawan sa mga reptilya, mga hayop, ug mga idolo diha sa paril sa dapit sa templo sa apostatang Jerusalem (Eze 8:10), ug ang simbolikong si Oholiba (nga naghawas sa dili-matinumanong Jerusalem) gihisgotan ingong nakakitag mga larawan sa mga Caldeanhon nga gikulit diha sa bungbong ug gipintalan ug mapula.​—Eze 23:14; itandi ang Jer 22:14.

Kalangkitan Niini sa Kristiyanidad. Si Pablo nakakita sa artistikanhong kahalangdon sa Atenas, nga naugmad tungod sa pagsimba sa Gregong mga diyos ug mga diyosa, ug iyang gipakita sa mga mamiminaw didto kon nganong dili makataronganon nga ang mga tawo, nga utang nila sa matuod nga Diyos ug Maglalalang ang ilang kinabuhi ug paglungtad, maghunahuna nga “ang Mao nga Diyos maoy sama ug bulawan o plata o bato, samag butang nga kinulit sa kabatid ug pagkamamugnaon sa tawo.” (Buh 17:29) Sa ingon iyang gipasundayag pag-usab nga ang artistikanhong katahom, bisan pa sa pagkatalagsaon o pagkamadanihon niini, dili maghimo sa bisan unsang relihiyon ingong matuod nga pagsimba.​—Itandi ang Ju 4:​23, 24.

Walay rekord o naglungtad nga ebidensiya sa mga buhat sa arte taliwala sa mga Kristohanon sa unang siglo K.P. Sulod lamang sa ikaduha ug ikatulong siglo K.P. nga ang pipila ka dibuho ug mga eskultora makita diha sa mga lubnganan nga gituohang iya sa nag-angkong mga Kristohanon. Apan, human sa panaghiusa sa Simbahan ug Estado sa ikaupat nga siglo, ang arte gihatagan na usab ug importansiya nga sa ngadtongadto katumbas na nianang sa paganong mga relihiyon ug sagad nga gilangkit o direktang gisundog sa maong mga relihiyon, diha sa mga simbolismo niini ug sa mga porma niini. Si Louis Réau, kinsa nahimong tsirman sa Kasaysayan sa Arte sa Edad Medya didto sa Unibersidad sa Sorbonne sa Pransiya, nagpasundayag diha sa iyang basahon nga Iconographie de l’art chrétien (Paris, 1955, Tomo I, p. 10) nga ang maong paganong impluwensiya dugay nang giila sa mga historyador sa arte ug ang may tulubagon niini dili lamang ang mga batid sa arte kondili usab ang mga polisa nga gisunod sa simbahan mismo. Siya mipunting (p. 50) nga imbes bug-os nga kabigon ang mga pagano gikan sa ilang karaang mga batasan ug mga porma sa pagsimba, ang simbahan mipalabi sa pagtahod “sa mga kostumbre sa katigulangan ug gipadayon kini ubos sa lain nga ngalan.”

Busa, dili ikatingala nga makakita ug mga simbolo sa zodiac, nga ilado kaayo sa karaang Babilonya, nga gidispley diha sa mga katedral sama nianang sa Notre Dame sa Paris, diin kini makita diha sa walang ganghaan ug naglibot kang Maria diha sa dakong rosas nga bentana nga nahimutang sa tunga. (Itandi ang Isa 47:12-15.) Sa susama, ang usa ka giyang basahon sa katedral sa Auxerre, usab sa Pransiya, nag-ingon nga sa tungang ganghaan paingon sa katedral, “gilakip sa eskultor didto ang pipila ka paganong mga bayani: usa ka Eros [Gregong diyos sa gugma] nga hubo ug natulog . . . usa ka Hercules ug usa ka Satyr [usa sa mestisong mga tawo nga samag-diyos sa mga Grego]! Diha sa ubos sa tuong bahin niana nga ganghaan adunay kinulit nga naglarawan sa sambingay sa Anak nga Mausikon.”

Sa susama diha sa ganghaan sa Saint Peter’s Cathedral sa Roma makita dili lamang ang larawan ni Kristo ug sa “Birhen” kondili makita usab ang larawan ni Ganymede nga “gidagit sa agila” aron mahimong magtitiing ni Zeus, ang hari sa mga diyos, ug “ni Leda [nga nanganak kang Castor ug Pollux] nga gipertilisar sa sisne” nga si Zeus. Dugang nagkomento sa maong paganong impluwensiya, si Réau misukna: “Apan unsay ikasulti sa usa ka tawo bahin sa Kataposang Paghukom diha sa Kapilyang Sistine, ang pangunang kapilya sa Batikano, diin didto iyang makita ang hubo nga Kristo ni Michelangelo nga nagbangkaw ug kilat sama sa nagdahunog nga si Jupiter [ang Romanong amahan sa mga diyos] ug sa Tinunglo nga mitabok sa Styx [ang suba nga gituohan sa mga Grego nga gitabok ang mga patay] pinaagi sa sakayan ni Charon?” Sumala sa iyang giingon: “Ang usa ka sumbanan nga naggikan sa kinatas-an [nga mao, giuyonan sa papado] sa walay pakyas pagasundon.”

Ingon sa nahisgotan na, ang arte wala hatagig dakong pagtagad sa unodnong Israel ug halos dili makita diha sa rekord sa unang kongregasyon sa espirituwal nga Israel sa unang siglo K.P. Hinunoa, sila milabaw sa tanang ubang katawhan diha sa natad sa literatura, nga gigamit sa Diyos sa pagpatungha sa usa ka sinulat nga talagsaon kaayo ang katahom, dili lamang sa pagkasulat kondili ilabina sa kaundan niini: ang Bibliya. Ang ilang inspiradong mga sinulat maoy “sama sa mansanas nga bulawan diha sa linilok nga plata,” uban sa mga kamatuoran nga samag-kristal katin-aw nga tungod sa kadan-ag makaindig sa kinamaayohang mga mutya, ug sa mahulagwayong mga pulong nga naglarawan sa mga panan-awon ug mga esena sa kahalangdon ug katahom nga dili arang ikalarawan sa mga tawong batid sa arte.​—Pr 25:11; 3:13-15; 4:7-9; 8:​9, 10.