Ewe Angangen Angasalo Wisen Jiowa
“Ewe Kot mi enlet i emon Kot mi angasakichelo seni malo.”—KÖLFEL 68:20.
1, 2. (a) Pwata sipwe tongeni apasa pwe Jiowa, I Popun ewe angangen amanau? (b) Ifa ussun kopwe awewei Proferp 21:31?
JIOWA i emon Chon Amanaua ekkewe aramas mi tongei. (Aisea 43:11) Ewe kingen Israel itan Tafit a silei ei mettoch seni kunaen manauan, iwe, seni letipan a eani ewe kol: “Ewe angangen angasalo, ina wisen Jiowa.” (Kol Fel 3:8) Ewe soufos Sona a aloni alon lon an iotek atun a nonnom lon lukun ewe ik mi watte.—Sona 2:9.
2 Noun Tafit we Salomon a pwal silei pwe Jiowa I ewe Popun ngaselo, pun a apasa: “Aramas ra tongeni ammolnata oris fan iten maun, nge win a feito seni Jiowa.” (Proferp 21:31) Lon ewe Middle East lom lom, emon karipau epwe weiti eu pisekin tu pwul, aramas repwe wawa ekkewe aas me repwe pwal uwei pisekin aramas kewe, iwe, aramas repwe kan nounou oris lon maun. Iwe nge, mwen an ekkewe chon Israel repwe tolong lon ewe fonuen Pwon, Kot a isetiu eu alluk pwe ewe King epwap nemeniir “esap achommongalo noun oris.” (Tuteronomi 17:16) Esap chuen wor lamoten ekkewe oris pun Jiowa epwe selani noun kewe aramas.
3. Ikkefa ekkewe kapas eis epwe murinno ach sipwe ekieki ussun?
3 Jiowa, ewe mi Unusen Tekia, I emon “Koten amanau.” (Kol Fel 68:20) Met ren ewe ekiek mi apochokkul! Nge, ikkefa ekkewe “angangen amanau” Jiowa a fen fori? Iwe, io kewe a selani?
Jiowa a Selani Ekkewe mi Pwung
4. Pwata sia silei pwe Jiowa a kan selani ekkewe aramas mi angang ngeni?
4 Ir meinisin mi aleni ewe alen pwung ren ar repwe noun Kot kewe chon angang mi fangelo manauer ngeni, repwe tongeni meefi kinamwe seni alon Piter kewe, a apasa: “Jiowa a silei ifa ussun epwe angasalo ekkewe aramas mi tuppwol seni ar kewe sossot, nge a pwal silei iseis ekkewe aramas mi ingau ngeni ninni tori ewe ranin apwung.” Ren an epwe annetata ei poraus, Piter a apasa pwe Kot “ese mwo lolileniesini ewe fonufanen lom, nge a amanaua fumon eti Noa, emon chon afalafal mi pwung, lupwen a tinalo ewe noter won ekkewe chon fonufan mi ngau.”—2 Piter 2:5, 9.
5. Noa a wiseni ewe wis “chon afalafala minne mi pwung” fan met sokkun lapalapen fonufan?
5 Pwisin anchangei om nonnom lon lapalapen ranin Noa we. Ekkewe timon mi inisini inisin aramas ra nonnom won fonufan. Noun ekkeei chonlang mi alleasolap ra kirikiringau ngeni aramas, iwe, ewe ‘fonufan a ur ren fofforun akkachofesa.’ (Keneses 6:1-12) Iwe nge, rese tongeni eriani Noa pwe epwe likitalo an angang ngeni Jiowa. Nge, i emon “chon afalafala minne mi pwung.” Ir me chon le imwan kewe ra aueta ewe waaimw, nge rese tipemwaramwar fan eu pwe ekkewe mi ngau repwe morelo lon fansoun manauer. Lukuen Noa a apwungu ena fonufanen aramas. (Ipru 11:7) Lapalapen fonufan ikenai a ussun chok lapalapen ranin Noa, iwe, a wewe ngeni pwe sia nonnom lon ewe ranin le sopoloon ei otot mi ngau. (Mattu 24:37-39; 2 Timoti 3:1-5) Ussun chok Noa, kopwe ita annetata pwe en emon chon afalafala minne mi pwung me angangfengen ren noun Kot kewe aramas atun kopwe witiwiti an Jiowa we angangen amanau?
6. Ifa ussun 2 Piter 2:7, 8 a annetata pwe Jiowa a selani ekkewe chon pwung?
6 Piter a awora pwal ekkoch pisekin pwarata pwe Jiowa a selani ekkewe mi pwung. Ewe aposel a apasa: “[Kot] a angasalo Lot, atewe mi pwung, mi lolilen ren angolsan ir mi fori ingau—pun atewe mi pwung a kuna riaffou lon ngunun we mi pwung ren ar kewe foffor mi ingau a kuna o rong, ran me ran, lupwen a nonnom leir.” (2 Piter 2:7, 8; Keneses 19:1-29) Lon ekkeei ranin le sopolon, fitu million aramas ra manaueni manau mi limengau. Ussun chok Lot, en mi meefi ‘riaffou ren an chommong aramas fofforun sikepwach’ ikenai? Ika a ina ussum, me en emon chon fofforoch, eni kopwe nonnom lein ir kewe Jiowa epwe selani lupwen epwe muchulo ei otot mi ngau.
Jiowa a Selani Noun kewe AramasSeni Ekkewe Chon U Ngeni
7. Ifa ussun fofforun Jiowa ngeni ekkewe chon Israel lon Isip a annetata pwe a angasalo aramas seni riaffou?
7 Atun epwe chuen nonnom ei otot mi ngau, noun Jiowa kewe chon angang repwe kuna riaffou me oput seni ekkewe chon u ngeni ar angang. Nge repwe tongeni luku pwe Jiowa epwe angaserelo, pun a fen selani noun kewe aramas mi kuna riafou me lom. Anchangei pwe en emon chon Israel mi kuna riaffou fan poun ekkewe chon Isip lon ranin Moses kewe. (Ekistos 1:1-12; 6:8) Kot a efisi ekkewe riaffou won Isip. (Ekistos 8:5–10:29) Lupwen ewe aengolun riaffou a nielo mwanichien ekkewe chon Isip, Farao a mut ngeni ekkewe chon Israel ar repwe feilo, nge ir me noun kewe sounfiu ra chei. Iwe nge, muttir chok ir me noun kewe sounfiu ra ninnilo lon ewe Setipar. (Ekistos 14:23-28) En mi fiti Moses me ekkewe chon Israel meinisin lon ei kol: “Jiowa emon soumaun, itan Jiowa. A aturalong leset noun Farao woken me oris, pwal noun mwicheichen sounfiu. Noun meilapen sounfiu mi lipwakoch ra mop lon ewe Setipar. Iwe, lollon lon a pwolurelo, ra kokkotiu epin ewe sat ussun efou fau.” (Ekistos 15:3-5) Kiteter epwe pwal fis ngeni meinisin ekkewe chon u ngeni noun Kot kewe aramas lon ekkeei ranin le sopolon.
8, 9. Seni ewe puken Soukapwung, eani eu kapas awewei mi annetata pwe Jiowa a selani noun kewe aramas seni ekkewe chon u ngenir.
8 Ren fitu ier mwirin an ekkewe chon Israel tolong lon ewe Fonuen Pwon, ekkewe soukapwung ra foffori ekkewe angangen apwung leir. Fan ekkoch ekkewe aramas ra kuna riaffou seni ekkewe chon oputer, nge Kot a nounou ekkewe soukapwng mi tuppwol le angaserelo. Inaamwo ika sipwe pwal ‘sio pokiten ekkewe chon u ngenikich me ekkewe chon kirikiringau ngenikich,’ nge Jiowa epwe pwal selanikich ika sipwe noun kewe chon angang mi tuppwol. (Soukapwung 2:16-18; 3:9, 15) Iwe, ewe puken Paipel itan Soukapwung a ngenikich ewe kapasen achifoua pwe epwe fis ei mettoch me pwal ewe angangen amanau mi lapalap seni Kot epwe awora me ren noun we soukapwung, Jises Kraist.
9 Iwe, sipwe liwiniiti ranin ewe Soukapwung itan Parak. Pokiten ewe fel mi chofona me ewe songen Kot, ren 20 ier ekkewe chon Israel ra kuna riaffou fan nemenien King Jabin, emon chon Keinaan. Sisera, emon meilapen ekkewe sounfiun Kanan mi chommong. Nge, ‘ese wor eu tittin maun ika siles lein ekkewe faik ngerou lon Israel,’ inaamwo ika chon ewe muu repwe orun ruanu million. (Soukapwung 5:6-8) Lon ar aier ekkewe chon Israel ra koko ngeni Jiowa. Ussun Jiowa a apasa me ren ewe finesamol Tepora, Parak a amwichafengenni 10,000 mwan won ewe Chuuk Tapor, me Jiowa a luki ekkewe chon u ngenir lon eu lemolun chuuk fan Tapor ewe chuuk mi tekia. Noun Sisera kewe sounfiu me 900 sein maun ra saato won ewe fonu poon me ewe chanpupu Kison mi pwasapwas. Nge a fis eu molumol watte me ewe chanpupu Kison a pupummong. Atun Parak me noun kewe sounfiu ra fetaletiu seni won ewe Chuuk Tapor, nge ewe molumol a aopar, ra kuna ewe fitikoko a fis seni an Jiowa we molumol. Iwe, Parak me noun kewe mwan ra nielo ekkewe chon Kanaan mi sotun su fan ar niuokus watte, nge esor emon a su. Met ren ewe kapasen ourour ngeni ekkewe chon u ngenikich, ir kewe mi ekiekin maun ngeni Kot!—Soukapwung 4:3-16; 5:19-22.
10. Pwata sipwe tongeni luku pwe Kot epwe selani noun kewe chon angang ikenai seni ekkewe chon oputar meinisin?
10 Jiowa epwe selani noun kewe chon angang lon ei fansoun seni ekkewe chon oputar, ussun chok a selani ekkewe chon Israel mi niuokusiiti i lon ekkewe fansoun efeiengau. (Aisea 43:3; Jeremaia 14:8) Kot a angasalo Tafit “seni chokewe meinisin mi oput.” (2 Samuel 22:1-3) Iwe, ika sipwe pwal mwo nge kuna osukosuk are riaffou pokiten kich noun Jiowa kewe aramas, sipwe pwora, pun noun we King epwe angasakichelo seni ekkewe osukosuk. Ewer, “a pwal selani manauen ekkewe aramas mi osupwang.” (Kol Fel 72:13, 14) A wesewesen kanoto efisien ena angang.
Kot A Selani Ir Kewe mi Eani Lukuluk Won I
11. Ifa ussun ewe at Tafit a awora eu leenien appiru ussun an emon eani lukuluk won Jiowa?
11 Ika Jiowa epwe angasakichelo, epwe lamot ach sipwe pwora lon ach eani lukuluk won i. Tafit a pwarata pwora me an lukuluk won Jiowa atun a feilo fiu ngeni ewe mwan watte itan Koliat. Anchangei ena chon Filistia mi fokkun watte mi uta mwen ewe at Tafit, iwe, a koko: “En ka feito rei fan efoch ketilas, efoch fisika me efoch siles. Nge ngang ua feilo reom fan iten Jiowa, ewe Kot an ewe mwichen sounfiun Israel en ka apolua. Ikenai Jiowa epwe atolongok lepei, nge ngang upwe niikelo o pokuelo uom. Upwe pwal ngeni ekkewe machang me ekkewe manmocho soman ekkewe sounfiun Filistia. Mwirin, aramasen fonufan meinisin repwe silei pwe mi wor emon Kot lon Israel. Nge chokeei meinisin mi nom ekkeei repwe silei pwe Jiowa a amanaua noun aramas sap ren ketilas me siles. Pun ewe maun an Jiowa.” Mwirin ekis chok fansoun Koliat a pelo, me ekkewe chon Filistia ra suu. A ffat pwe Jiowa a selani noun kewe aramas.—1 Samuel 17:45-54.
12. Pwata epwe alisikich ach sipwe chechemeni noun Tafit we meilap itan Eliasar?
12 Eni lupwen sipwe nom mwen mesen ekkewe chon u ngenikich, epwe lamot pwe sipwe alapalo ach “pwora” me eani lukuluk won Kot. (Aisea 46:8-13; Än Salomon Fos 3:5, 6) Ekieki mwo minne a fis lon ewe leeni itan Pas-dammim. Ekkewe chon Israel ra fen su mwen mesen ekkewe sounfiun Filistia. Nge ese niuokus Eliesar, emon lein ulumon meilapen Tafit. A pwisin nielo ekkewe chon Filistia lon ewe leeni itan masiesen wit. Iwe, ‘Jiowa a selani Israel ren eu win mi lapalap.’ (2 Kronika 11:12-14; 2 Samuel 23:9, 10) Esor emon epwe kutta senikich ach sipwe pwisin pworacho ngeni eu mwichen sounfiu. Nge, eni fan ekkoch sipwe alaemon chok me kuna osukosuk seni ekkewe chon u ngenikich. Sipwe iotek me eani lukuluk won Jiowa, ewe Kot mi eani ekkewe angangen amanau? Sipwe kutta an alillis pwe sisap amam chienach kewe chon luku ngeni ekkewe chon eriaffoukich?
Jiowa A Selani Ekkewe mi Tuppwol
13. Pwata a weires an ekkewe aramas akkamwochu tuppwol ngeni Kot lon ewe engol einangen muun Israel?
13 Ika sipwe kuna ngasangas seni Jiowa, epwe lamot ach sipwe akkamwochu ach tuppwol ngeni, nge ese lifilifil met epwe fis ngenikich. Noun Kot kewe aramas lom lom ra kuna ekkewe sossot mi sokkopat. Ekieki mwo met kopwe tongeni kuna lon manauom ika ka fen manau lon ekkewe engol einangen muun Israel. An Rehopoam kirikiringau a amwokutu ekkewe engon einang ar resap chuen nom fan nemenian, nge ra efisi ennefenin muun Israel. (2 Kronika 10:16, 17; 11:13, 14) Jehu a murinno seni ekkewe ekkoch king meinisin, iwe nge, pwal mwo nge i ‘ese fetal lon an Jiowa alluk ren unusen letipan.’ (2 King 10:30, 31) Iwe nge, mei wor ekkoch chon tuppwol lein ewe engon einangen muu. (1 King 19;18) Ra anganga ar luku won Kot, iwe, a nonnom rer. Inaamwo ika kopwe kuna sossotun om luku, nge en mi kan akkamwochu om tuppwol ngeni Jiowa?
14. Ifa ewe angang amanau Jiowa a fori ln ranin King Hesikaia, me ifa ewe mettoch a emmwen ngeni an Papilon akkufu Juta?
14 An chommong aramas tunalo an Kot Alluk a emmwen ngeni kiteterin ewe muun Israel. Lupwen ekkewe chon Asiria ra akkufur lon 740 B.C.E., ese mwaal ekkoch seni ekkewe engon einang ra su ngeni ewe ruu einangen muun Juta, ikkewe repwe tongeni fel ngeni Jiowa lon an we imwen fel ie. Fomon lein noun Juta kewe 19 king lon tettelin Tafit we—Asa, Jehosafat, Hesikaia, Josia—ra wesewesen tuppwol ngeni Kot. Lon ranin Hesikaia, ekkewe chon Asiria ra feito maun ngeni Juta ren eu mwichen sounfiu mi lapalap. Lon an Kot polueni an Hesekaia iotekin tingor, a nounou emon chok chonlang pwe epwe nielo 185,000 chon Asiria lon chok eu pwin, iwe, a selani noun kewe chon fel! (Aisea 37:36-38) Mwirin och fansoun, rese chuen alleasochisi ewe Alluk me auseling ngeni ekkewe kapasen ourour seni noun Kot kewe soufos, iwe, a emmwen ngeni an Papilon pworacho ngeni Juta me kiteterin ewe iolap, Jerusalem, me ewe imwenfel lon 607 B.C.E.
15. Pwata a lamot ngeni ekkewe chon Jus ewe mettoch likiitu atun ra nonnom lon Papilon, me ifa ussun Jiowa a angaserelo mwirin och fansoun?
15 A lamot ngeni ekkewe chon Jus ewe mettoch likiitu fan iten ar repwe akkamwochu ar tuppwol ngeni Kot atun ra nonnom lon Papilon ren 70 ier mi alolilen. (Kol Fel 137:1-6) Ewe soufos Taniel, i emon chon tuppwol mi murinno. (Taniel 1:1-7; 9:1-3) Anchangei mwo an pwapwa lupwen a poputa pwonuetaan allukun ewe Kingen Persia itan Sirus lon 537 B.C.E., ewe a mut ngeni ekkewe chon Jus ar repwe liwin le ausefallita ewe imwenfel! (Esra 1:1-4) Taniel me ekkewe ekkoch ra fen likiitu ren fitu ier, nge iei ra kuna tatiuen Papilon me ngasaloon noun Jiowa kewe aramas. Ei poraus epwe alisikich pwe sipwe likiitu atun sipwe witiwiti kiteterin “Papilon mi Lapalap,” ekkewe lamalam chofona meinisin won unusen fonufan.—Pwarata 18:1-5.
Jiowa A Selani Noun Kewe Aramas Iteiten Fansoun Meinisin
16. Ifa ewe angangen amanau Kot a fori lon ranin Kiwin Ester we?
16 Iteiten fansoun meinisin Jiowa a selani noun kewe aramas lupwen ra tuppwol ngeni itan we. (1 Samuel 12:22; Aisea 43:10-12) Ekieki mwo ranin Kiwin Ester—ewe animuen senturi B.C.E. King Ahasuerus (Xerxes I) a seikata Haman pwe epwe emon meilap (prime minister). Fan an song watte pokiten an emon chon Jus itan Mortekai ese chapetiu ngeni, Haman a rauangau pwe epwe nielo i me ekkewe chon Jus meinisin lon ewe fonuen Persia. Pokiten a apasa pwe ekkewe chon Jus ir chon atai alluk, me a pwal era pwe epwe ngeni ewe King moni, iwe, a mumuta ngeni an epwe aea an ewe King ring pwe epwe impangei taropween ewe alluk pwe epwe ninnilo ekkewe chon Jus. Fan pwora Ester a pwarata ngeni ewe King pwe i emon chon Jus me pwal pwarata rauangauen Haman. Muttir chok, Haman a forusi won ewe chok ira a ammolnata ren nniniilon Mortekai. Mortekai a wiseni ewe wis prime minister ren an pochokkul pwe epwe mut ngeni ekkewe chon Jus ar repwe pwisin fiu pwe resap malo. A fokkun lapalap ar win won ekkewe chon oputar. (Ester 3:1–9:19) Ei poraus epwe apochokkulata ach luku pwe Jiowa epwe eani ekkewe angangen amanau fan iten noun kewe chon angang mi alleasochis ikenai.
17. Ifa lamoten ewe mettoch alleasochis ren ngaseloon ekkewe Chon Kraist chon Jus mi nonnom lon Jutia lon ewe aeuin senturi?
17 Iei pwal eu popun Kot a selani noun kewe aramas, pun ra alleasochisi I me Noun we. Anchangei ika pwe en emon noun Jises kewe chon kaeo lon ewe aeuin senturi. A erenir: “Nge are oupwe kuna ekkewe mwichen sounfiu ra pwellifeili Jerusalem, iwe, oupwe silei pwe an we tatakkis a arapoto. Lon ewe fansoun, ir mi nonnom Jutia repwe suta won chukuchukuta.” (Luk 21:20-22) Fitu ier ra lo, iwe, ka ekieki inet epwe pwonueta ekkeei kapas. Iwe, a fis an ekkewe chon Jus u ngeni ewe muun Rom lon 66 C.E. Ekkewe sounfiun Rom fan Cestius Gallus ra pwelli Jerusalem me tori tittin ewe imwenfel. Nge, ita ese wor popun nge ekkewe sounfiun Rom ra su. Met ekkewe Chon Kraist chon Jus repwe fori? Lon an we Ecclesiastical History (Puk III, sopwun V, 3), Eusebius a apasa pwe ra su seni Jerusalem me Jutia. Ra ngaselo pun ra alleasochisi ewe kapasen ourour lon an Jises oesini. En mi pwal muttir apwonueta ekkewe kapasen emmwen seni Paipel mi kawor ren “ewe chon angang mi tuppwol” mi seikata won “pisekin” Jises kewe meinisin?—Luke 12:42-44.
Ewe Angangen Amanau ngeni Manau Esemuch
18, 19. (a) Ifa ewe angangen amanau maloon Jises a atufichi, iwe, a efeiochu io kewe? (b) Ifa ewe mettoch ewe aposel Paul a ekiekin foffori?
18 Alleasochis ngeni an Jises kapasen ourour a atoto amanau ngeni ekkewe chon Jus Chon Kraist lon Jutia. Nge maloon Jises a atufichi ewe angangen amanau ngeni manau esemuch fan iten “aramas meinisin.” (1 Timoti 4:10) Lupwen Atam a tipis, a lamot an epwe kawor eu moon kepich fan iten aramas, iwe, Atam a poutalo pwisin an apilukulukun manau esemuch, a pwal anomu aramas fan nemenien tipis me malo. (Rom 5:12-19) Ekkewe asorun man fan ewe Allukun Moses rese tongeni unusen pwoluelo ekkewe tipis, iwe, ir chok lios. (Ipru 10:1-4) Pokiten sap minne wesewesen semen Jises emon aramas me an Kot we ngun mi fel a ‘tuttumunu’ Meri seni fansoun an pwopwo tori uputiuen Jises, Jises ese alemwiri tipis are apwangapwangen inis. (Luk 1:34; Jon 1:29; 1 Piter 1:18, 19) Lupwen Jises a malo emon chon tuppwol mi unusoch, a fangelo pwisin manauan mi unusoch fan iten an epwe monisefalli me angasalo aramas. (Ipru 2:14, 15) Iwe, Kraist a “fangelo pwisin manauan pwe ussun chok penmanauen aramas meinisin.” (1 Timoti 2:5, 6) Sap minne aramas meinisin repwe mochen angei ei angangen amanau, nge Kot a ekiekin awora an kewe feioch ngeni ir kewe mi nguuri lon luku.
19 Ren an mwei ngeni Kot lon lang liwinin an we asorun moon kepich, Kraist a monisefalli noun Atam we. (Ipru 9:24) Ina minne, Jises a angei emon Fin Apupulu, weween, noun kewe 144,000 chon kaeo mi manaueta lon lang. (Efisus 5:25-27; Pwarata 14:3, 4; 21:9) A pwal wiliti emon “Sam mi nom tori feilfeilo chok” ngeni ir kewe mi nguuri an we asor me kuna manau esemuch won fonufan. (Aisea 9:6, 7; 1 Jon 2:1, 2) Ina eu kokkot mi tong! A pwapwalo an Paul aucheani ena mettoch lon noun we oruuen taropwe ngeni ekkewe Chon Kraist lon Korint, ussun ewe lesen mwirin ei epwe aiti ngenikich. Iwe, Paul esap mut ngeni och mettoch an epwe pinei seni an epwe alisi aramas pwe repwe pwisin kuna amwararen minne Jiowa a awora fan iten ar amanau ngeni manau esemuch.
Ifa Ussun Kopwe Polueni?
◻ Ifa ewe pisekin annet seni Paipel pwe Kot a kan selani noun kewe aramas mi pwung?
◻ Pwata sia silei pwe Jiowa epwe selani ir kewe mi eani lukuluk won I me akkamwochu ar tuppwol?
◻ Met Kot a awora fan iten ewe angangen amanau ngeni manau esemuch?
[Sasing lón pekin taropwe 24]
Tafit a eani lukuluk won Jiowa, ewe “Kot mi eani ekkewe angangen amanau.” Nge en?
[Sasing lón pekin taropwe 26]
Jiowa a selani noun kewe aramas iteiten fansoun meinisin, ussun an a annetata lon ranin Kiwin Ester