Nawahililile Chinji Hakuhana

NAPWILE ni miaka 12 muze namwene ngwami napwile ni chuma chilemu chize munguhasa kuhana kuli atu. Ha kukunguluka chimwe cha mbonge, umwe ndumbu yangwita nyi te nafupile kuya ni kwambujola sango jipema. Ami te kanda kuchambulula kama sango jipema, alioze yingutayiza. Yituya ni kwambujola, mba yangwaha mikanda ya Wanangana wa Zambi. Mba yamba ngwenyi: “Ena ambulwila lize Sali, ami nawa lino Sali.” Yingwivwa mwongo, alioze naputukile kwambujola ku zuwo ni zuwo. Nalikomokenene chinji hakuhwisa kuhana mikanda yize napwile nayo. Atu kazangile chinji yuma yize naahele.

Nasemukine mu Chatham, Kent, Inglaterra mu mwaka wa 1923. Ha miaka yacho, kukatuka lume ha Jita Yitangu ya Hashi Heswe, atu te kanafuliela ngwo yuma muyiwaha chinji. Alioze atu eswe yevwa kupiha muze yuma yahonene kuwaha. Yevwila kupiha ni tetekeli a mu Baptist waze te akufupa wika yihela yinene mu ying leja yo. Muze nahetele miaka livwa, mama yaputuka kuya ku zuwo lia Akwa-Kulilongesa Mbimbiliya, kuze apwile ni kulikungulwila Yela ja Yehova. Pangi umwe kapwile ni kulongesa etu twanuke malongeso a Mbimbiliya kukatuka mu Mbimbiliya ni mu mukanda A Harpa de Deus. Nazangile chinji yize napwile ni kulilongesa.

KULILONGESA KULI MAKULWANA

Ha ukweze wami, napwile ni kwivwa kuwaha kulongesa atu Liji lia Zambi. Kanji napwile ni kwambujola ku zuwo ni zuwo ukawami, alioze napwile ni kulilongesa yuma yinji hakukalakala ni akwetu. Chakutalilaho, tangwa limwe muze te tunayi ni kwambujola sango lipema, yituhiana umwe tetekeli wa yingeleja mba yingwamba ngwami, “Talenu auze pembe.” Ndumbu napwile nenyi yasunuka ha kinga, yitutwama ha umwe mungowa. Yamba ngwenyi: “Iya wakwaha chiyulo chakupatwila mutu ngwe kali pembe? Etu twatamba wika kulweka atu sango lipema ni kwecha Yehova mwene aapatwile.” Ha matangwa waze, namwene uwahililo uze wakukatuka hakuhana.—Mateu 25:31-33; Yilinga 20:35.

Ndumbu weka yangulongesa ngwenyi twatamba kulihumikiza hakuhana, mba tupwe ni uwahililo. Mukwo-pwo te hi Chela cha Yehova ko. Ha tangwa limwe yangwita hanga tuye ku zuwo lienyi ni kulia. Pwo lienyi yapihilila chinji mumu ngwenyi mukwo-lunga kayile ni kwambujola, chocho yaputuka kutwasa kasha ja sha. Shimbu amuvwile uli, aye yanda wika kasha jacho ni kusehejela. Muze mwapalikile miaka, ha uhumikizo wenyi, mukwo-pwo yamupapachisa ni kupwa Chela cha Yehova.

Mu Setembro 1939, muze te nguchili ni miaka 16, akwa-Grã-Bretanha yaputuka kuliasa jita ni akwa-Alemanha. Mu Março 1940, yangupapachisa hamwe ni mama mu mbonge ya Dover. Mu Junho 1940, yingumona maswalale anji kanapalika kulutwe lia zuwo lietu mu mashinyi anene. Awa e apulwile mu jita ya ku Dunquerque. Yingumona ngwami, kali ni woma nawa keshi ni kutalatala ni chimwe. Mba yingufupa kwalweza hakutwala ku Wanangana wa Zambi hanga apwe ni kutalatala cha kulutwe lia matangwa. Ku songo lia mwaka, akwa-Alemanha yaputuka kuholola mata a tenda-zundu mu Grã-Bretanha. Hita ufuku, mata ja akwa-Alemanha kapwile ni kutupalika helu lia zuwo lietu. Twapwile ni kwivwa woma muze mata jacho apwile ni kupiluka. Muze mukucha, twapwile ni kumona mazuwo waze apwile ni kupuzuka. Yuma yacho yangukwashile kumona pundu ngwami, Wanangana we wika muukapemesa yuma yeswe.

KUPUTUKA MWONO WAKUYA NI KUHANA

Ha 1941, yinguputuka mulimo wa shimbu lieswe, uze unangukwasa ngupwe ni uwahililo ku mwono wami. Ami te nakukalakala mu Royal Dockyard mu Chatham, muze nalilongesele kutunga ma ulungu a jita. Atu kazangile chinji mulimo wacho mumu te ukwete mbongo jinji. Alioze tuvumbi twa Yehova te hananyingika kulu ngwo akwa-Kristu katambile kulimika ni akwa-yifuchi yikwo. Kuheta ha mwaka 1941, yitunyingika ngwetu kutwatambile kukalakala milimo ya kutunga mata. (Yoano 18:36) Milimo te nakukalakala yapwile yakutunga mata a tenda-zundu a mu kalunga-lwiji, kashika yingwecha mulimo wacho ni kuputuka mulimo wa shimbu lieswe. Chitangu yangutuma ku mbonge yipema chinji ya mu Inglaterra yize avuluka ngwo Cirencester.

Muze napwile ni miaka 18, yingulinga tukweji 9 mu zuwo lia ususu ha mukunda wakulituna kunjila uswalale. Nevwile kupiha chinji muze angwajililile mu chipatulo cha zuwo lia ususu. Alioze ha shimbu likehe, akwa-kukalakala ku zuwo liacho yaputuka kunguhula hayize angukashilile, mba yingwalumbunwina ufulielo wami.

Muze natuhukile mu zuwo lia ususu, yingulichinga ni Leonard Smith,a mba yitwambulwila mu mbonge jinji ja mu chifuchi chetu cha Kent kuze nasemukinyine. Ndeke ja akwa-Nazi japwile ni kupalika helu lia Kent hanga aholwele mata jo mu Londres. Kukatuka ha mwaka 1944, mata a tenda-zundu anji aholokelele mu Kent. Mata jacho kapwile ndeke jikehe-jikehe jize te kujishi mutu muchima. Nyi twevwa ndeke jacho mujiputuka kuvuma, kwaha, yitunyingika ngwetu kwasala hakehe hanga jipiluke. Atu eswe te woma akwivwa. Ha shimbu liacho te nakulongesa Mbimbiliya umwe usoko wa atu atanu. Mashimbu amwe twapwile ni kuswama kushi lia mesa ya utale hanga tulikinde nyi te zuwo mulipuzuka. Hakupalika cha mashimbu asoko eswe yaapapachisa.

KWAMBUJOLA SANGO LIPEMA MU YIFUCHI YEKA

Muze jita yahwile, nalingile upionelu mu Irlanda ya Sul ha miaka yaali. Yituya ku zuwo ni zuwo ni kwamba ngwetu tuli ma mishionaliu, tunafupu zuwo lia kutwamamo. Twapwile ni kuhana atu tuposhi mutapalo. Chifuchi cha Irlanda te chalisa chinji ni Inglaterra. Atu anji yanyonga ngwo wapwile uhepuke kunyonga ngwetu atu mahasa kwivwa sango jetu mu chifuchi cha akwa-Katolika. Muze mutu umwe afupile kutulamba, yingumwambulula kuli pulisha, alioze yangwamba ngwenyi, “Mba, ena ngwe kuchi te malinga?” Yitunyingika ngwetu kuma mangana a yingeleja mu Irlanda te kakwete ndundo jinji hali atu. Nawa, atu te mahasa kwachiza ha milimo nyi te matambula mikanda yetu. Mba, yatuhanga ku zuwo kuze twapwile ni kutwama.

Muze twahetele ku chihela chaha, yitunyingika ngwetu ndo tupwe ni kwambulwila ku yihela kuze te mangana a yingeleja mahona kutunyingika. Kashika, twapwile ni kwambulwila kusuku ni kuze twapwile ni kutwama ni kumenejeka chitangu atu kuyihela yacho. Hanyima, mba yituputuka kwambulwila enyembo jetu. Mu Kilkenny, napwile ni kulilongesa ni umwe mukweze katatu ha poso chipwe ngwe atu kapwile ni kutuvwisa woma. Mba hakuzanga chinji kulongesa atu Mbimbiliya, yinguzanga kuya ku shikola ya umishionaliu. Kashika, yingulisonekesa ku Shikola ya Ngiliate.

Muze hitwahwisa shikola hanyima ya tukweji atano mu Nova Iorque, etu awana yatutuma ku matungu a Mar do Caribe. Mu Novembro 1948, yitukatuka ku mbonge ya Nova Iorque ha ka wato kakehe avuluka ngwo Sibia. Nevwile kuwaha chinji mumu te kanda nguchenda kama mu wato. Ndumbu Gust Maki, yoze twapwile nenyi te mukwa-kuzaula mato. Yatulongesa mwakuzawila mato kulita ni kuze tunayi ni kuze kuneza fuji. Ndumbu Gust watuzawile ha matangwa 30 muze te tunapalika mu fuji yipi ndo muze twahetele ku Bahamas.

‘AMBULULENU MUKACHI LIA MATUNGU’

Muze hitwambujola ha amwe tukweji akehe mu tungu lia Bahamas, yituya ku tungu lia Sotavento ni Barlavento. Kukatuka ku tungu lia Virgens ndo ha Trinidad hali 800 ja tando. Ha miaka yitano, yitwambujola mu matungu jacho kuze te kukushi Yela ja Yehova. Ha poso jinji, te kutushi kutuma hanji kutambula sango ha mikanda. Chipwe chocho, twapwile ni kuwahilila ha kwambujola hakutwala kuli Yehova “mukachi lia matungu”!—Jeremia. 31:10.

Muze twahetele ku chau, atu kevwile kuwaha chinji, yeza ku wato ni kututala. Amwe te kanda achimona kama wato ngwe wa yetu hanji yindele. Atu jacho kapwile ni mbunge yipema, nawa kanyingikine kanawa Mbimbiliya. Kanji kapwile ni kutwaha yishi awisu, ambakate ni katapi. Chipwe ngwe wato wetu wapwile ukehe chinji, alioze twahashile kuteleka, kupomba ni kukosa mazalo jetu.

Twapwile ni kuya kutunda ni kwambulwila atu, ni kwalweza ngwetu, musono mukupwa pande ja Mbimbiliya. Chocho, chingoloshi yitwimba ngezo ya ha wato wetu. Cho kuwaha twapwile ni kwivwa ha kumona atu kaneza. Ndeya jo japwile ni kusoloka ngwe matongonoshi waze anaholoka kukatuka mwilu. Ha mashimbu amwe atu kulakaji apwile ni kulikungulula ni kutuhula yihula ndo hakachi ka ufuku. Kapwile ni kwivwa kuwaha kwimba miaso, kashika yitwaluliekela miaso ya Wanangana. Etu awana twapwile ni kulikolweza hanga twimbe kanawa. Mba o matawiza ni maliji apema chinji. Cho kuwaha twapwile ni kwivwa!

Muze hitwahwisa kulilongesa, alongi jami amwe kapwile ni kuya ni yetu ku zuwo likwo hanga apwe kulongeso likwo mutulinga. Muze hitwalinga poso jimwe mu chimwe chihela, yituya ku chihela chikwo. Twapwile ni kulweza atu waze azangile chinji kulilongesa hanga apwe ni kulongesa akwo ndo muze mutufuna. Cho kuwaha twevwile hakumona chize anase tachi hanga alinge mulimo twahele.

Ha matangwa wano, atu anji anendela matungu jacho, alioze ku miaka yakunyima te yihela yacho yahola. Nawa te yikwete mitondo yinji ya mingaji ni yisekeseke ni yitende yize te akusemena mbachi. Kanji-kanji twapwile ni kukatuka tungu limwe kuya ku tungu likwo. Yishi avuluka ngwo golfinhos kapwile ni kutukaula muze tunayi, mba chuma twapwile ni kwivwa wika shina zungo lia meya waze apwile ni kulilamba ku wato. Mweji wapwile ni kusoloka ha meya ngwe tapalo.

Muze hitwambujola miaka 5 ha matungu, yituya ku Porto Rico tukalande wato waha, uze wapwile ni makina. Muze twaheteleko, yinguzanga chinji mishionaliu mupema, pangi Maxine Boyd. Aye kaputukile kwambujola sango lipema muze te uchili kanuke mukehe. Hanyima, yapwa mishionaliu mu República Dominicana ndo ku mwaka wa 1950, muze amuhumine kuli unguvulu wa Katolika. Ami yangutayiza kutwama mu Porto Rico kakweji umuwika mumu te nakukwasa akwa-kwendesa ulungu. Hanyima, yinguya ku matungu kuze te mungutwama yimwe miaka hanga ngwambujoleko. Mba yingunyonga ngwami, ‘Ronald, nyi unazange awu pwo, ndo ulinge yimwe haliapwila.’ Muze kwapalikile poso jitatu, yingumwita tulimbate. Hakupalika cha poso jisambano, yitulimbata. Mba ami ni Maxine yatutuma mu umishionaliu ku Porto Rico, kashika, chahashile nawa kwendela mu wato waha.

Mu 1956, yituputuka mulimo wakumeneka yikungulwila. Twazangile chinji kwendela mandumbu. Anji te yiswale. Chakutalilaho, muchihunda cha Potala Pastillo, mwapwile yisaka yaali ya Yela yize yapwile ni twanuke anji, mba napwile ni kwembila ndembo. Yingwita kanuke wa pwo, Hilda, hanga tuye ni kwambujola nenyi. Aye yamba ngwenyi: “Ngunazange, alioze chichi kuhasa. Sapato chishi najo.” Yitumulanjila sapato, mba yituya ni kwambujola nenyi. Hakupalika cha miaka, muze ami ni Maxine twayile ni kumeneka Brooklyn mu 1972, pangi yoze te unakatuka ku Shikola ya Ngiliate yeza ni kutuhanjikisa. Te hi maya ku Equador kuze amutumine, mba yatuhula ngwenyi: “Kota, kunwangwiwulukile? Yami kanuke wa pwo nwawanyine ku Pastillo yoze te keshi ni sapato.” Kapwile Hilda! Yitulila ha mukunda wa chiseke twevwile.

Mu 1960, yituputuka kukalakalila ku mutango wa Porto Rico uze wapwile wika ka zuwo kakehe mu Santurce, San Juan. Hakulianga, ami ni Lennart Johnson e twapwile ni kulinga milimo yeswe. Iye ni mukwo-pwo e apwile Yela atangu mu República Dominicana, mba mu 1957 yeza ku Porto Rico. Hakupalika cha matangwa, Maxine mwe te wakutuma tuposhi kuli atu waze alisonekesele. Kapwile ni kutuma tuposhi kuhiana kanunu ha poso. Kawahililile chinji ni mulimo wenyi hakunyonga hali atu eswe apwile ni kulilongesa hakutwala kuli Yehova.

Ngunawahilila chinji kukalakala ha Mbetele mumu nguli ni uhashi wakuzachisa tachi jami mu mulimo wa Yehova. Alioze hichashiko. Chakutalilaho, ha kukunguluka chitangu cha yifuchi yinji chapwile mu Porto Rico mu 1967, nahongele chinji ni milimo yize natambile kululieka. Ndumbu Nathan Knorr, yoze wapwile ni kusongwela milimo ya Yela ja Yehova, yeza ku Porto Rico. Yanyonga ngwenyi hanji chaluliekele mashinyi ja ma mishionaliu waze ejile ni kutumeneka, kuma ka. Hanyima, yanguhanjikila ngwenyi natambile kulilulieka kanawa, yamba nawa ngwenyi namuvwishile sonyi. Chazangile kukokojola nenyi, alioze nevwile ngwami te katambile kungwamba chocho, mba yingwivwa uli. Nihindu, muliachako, ami ni Maxine yitupwa hamwe ni Ndumbu Knorr. Katusanyikine mu chipatulo chenyi ni kututelekela kulia.

Kanji-kanji te twakuya ni kumeneka usoko wami mu Inglaterra. Tata yalituna kulilongesa umwenemwene muze ami ni mama twapwile ni kulilongesa. Alioze muze mandumbu a ku Mbetele apwile ni kwiza ku chihela chetu, mama kapwile ni kwatambula ku zuwo lietu. Tata yamona ngwenyi tulayi a ku Mbetele kapwile atu akulipalumwisa. Kapwile alisa ni mangana aku mayingeleja waze te akumuvwisa kupiha ha miaka yinji. Mba mu 1962, neye yamupapachisa yapwa Chela cha Yehova.

Pwo liami, Maxine, kafwile mu 2011. Ngunashimbwila ngukamumone nawa ha uhindukilo. Nakwivwa kuwaha nyi nanyonga chocho. Ha miaka 58 yize twapwile chimuwika, twamwene chize Yela ja Yehova okele mu Porto Rico kukatuka ha 650 kuheta ku 26,000! Mu 2013, mutango wa Porto Rico yauchinga ni mutango wa Estados Unidos, mba yangutuma kuya ni kukalakala ku Wallkill, Nova Iorque. Hanyima ya miaka 60 yize napwile ha tungu liacho, napwile ni kwivwa ngwami nguli ngwe chula-cha-mbwota wa ku Porto Rico, coquí, yoze te wa kupwa ku mitondo ni kwimba ngwenyi ko-kee, ko-kee muze hikwatoka. Nawahililile chinji kupwa ku Porto Rico, alioze liapwile shimbu liakunungunukina kweka.

“ZAMBI KAKUZANGA CHIHANYI WA KUSEHEJELA”

Ni haliapwila nguchili ni kukalakala mu Mbetele. Hinahianyisa miaka 90, kashika, mulimo wami uli wakukolweza akwa-chisaka cha Mbetele. Chize haze nejilile ku Wallkill, hinameneka mandumbu ni mapangi kuhiana ha 600. Amwe te akwiza kuli yami, kakwiza ni ukalu wo ene hanji wa usoko wo. Eka kakufupa ukwaso ha chize mahasa kununga ni mulimo wo wa ha Mbetele. Akwo kakufupa ukwaso mumu haliapwila alimbata hanji kwatuma mu mulimo wa upionelu. Nakupanjika mweswawo meza kuli yami, mba nyi chinalite nakwalweka ngwami: “Zambi kakuzanga chihanyi wa kusehejela. Kashika, wahililenu ni mulimo wenu, mumu uli mulimo wa Yehova.”—2 A-Korindu 9:7.

Nyi mufupa kuwahilila ha Mbetele hanji mu mulimo weswawo uli nawo, pwako ni kunyonga ha ulemu wa mulimo uze unalingi. Yeswe twakulinga mu Mbetele yili mulimo usandu. Twakukwasa “ndungo wamwenemwene, wa kukanyama” muze anahana kulia cha ku spiritu kuli mandumbu jetu hashi heswe. (Mateu 24:45) Tuli ni uhashi wakuchichimieka Yehova, kweswako mutumulingila mulimo wenyi. Tuvwilenu chiseke milimo yeswe twakumulingila mumu “Zambi kakuzanga chihanyi wa kusehejela.”