UJTEM BɅ TIʼ TOJLEL
Jiñi j cʼuxbiya ti Jehová an i coltayon chaʼan mic chʌn chaʼlen wersa
TI OJLIL majlel jiñi jabil 1970 yaʼ añon ti jiñi Hospital General Valley Forge ti Phoenixville, Pensilvania (Estados Unidos). Come wen cʼamon tiʼ caj jumpʼejl tsʌts bʌ infección. Ti jimbʌ ora an jaxto 20 c jabilel i soldadojon. Juntiquil enfermero jujumucʼ miʼ cʼotel i qʼuelon come woliʼ wen jubel jiñi c presión. Come ñumen chʼitonto bajcheʼon i woli ti bʌqʼuen tsaʼ j qʼuele, tsaʼ j cʼajtibe: «Maʼañic baʼ qʼuele miʼ chʌmel juntiquil, ¿ñumach?». Ñumento tsaʼ bʌcʼñʌyi i tsiʼ jacʼʌ: «Maʼañic».
Ti jimbʌ ora wen wocolʌch, pero ¿chucoch tsaʼ cʼamʼayon i yaʼañon ti jiñi hospital? Laʼto c subeñetla.
MIC MAJLEL TI GUERRA
Tsaʼ cʼamʼayon ti jiñi guerra chaʼan Vietnam cheʼ bʌ woliyon ti eʼtel yaʼ ti quirófano. Com sujtel ti cirujano i mic wen mulan j coltan jiñi cʼamoʼ bʌ yicʼot jiñi lojweñoʼ bʌ. Tsaʼ cʼotiyon ti Vietnam ti julio chaʼan 1969. I tsiʼ cʌntesayoñob jumpʼejl semana chaʼan mic ñʌmʼan ti jiñi hora muʼ bʌ i cʼʌjñel yaʼi yicʼot ti jiñi ticwal.
Cheʼ jiñi, tsaʼ majliyon ti eʼtel yaʼ ti hospital am bʌ ti Dong Tam, am bʌ tiʼ tiʼ jiñi jaʼ Mekong. Mach jalic tsaʼ caji ti cʼotel cabʌl helicóptero cuchul bʌ i chaʼan cabʌl lojweñoʼ bʌ yicʼot chʌmeñobix bʌ. I come mic wen mulan j coltan c país ti orajach tsaʼ cajiyon ti eʼtel, cheʼ bʌ mi cujtel lon c tsʼʌcan jiñi lojweñoʼ bʌ ti orajach mi lon cotsañob ti jumpʼejl alʌ cuarto muʼ bʌ i cʼʌjñel bajcheʼ jumpʼejl quirófano. Anquese wen chʼoʼchʼoc yaʼ baqui añob jiñi cirujano, jiñi anestesista yicʼot jiñi chaʼtiquil enfermerojob miʼ chaʼleñob wersa chaʼan miʼ coltañob jiñi lojweñoʼ bʌ. Pero tsaʼ j qʼuele chaʼan yaʼ ti helicóptero tac an iʼicʼ bolsa tac maʼañic bʌ miʼ juʼsʌntel. I tiʼ subeyoñob chaʼan yaʼʌch butʼul i bʌcʼtal jiñi soldadojob yaʼ bʌ tsaʼ tsʌnsʌntiyob ti jiñi guerra. Jiñʌch tsaʼ bʌ cʼoti c taj yaʼi.
TSAʼ CAJI C SɅCLAN DIOS
Xcolelonto cheʼ bʌ tsaʼ j cʌñʌ i sujmlel
Cheʼ bʌ maxto majliyon ti jiñi guerra, tsaʼ j cʌñʌyob jiñi i testigojob Jehová. Jiñi c mamá tsiʼ chaʼle estudio, pero maʼañic tsiʼ chaʼle chʼʌmjaʼ. Cheʼ bʌ miʼ cʼotel ti aqʼuentel estudio jiñi c mamá, mic buchtʌl c ñʌchʼtan chuqui miʼ subentel, come mic wen mulan. Ti jumpʼejl bʌ qʼuin tsaʼ ñumiyon quicʼot c padrastro tiʼ tojel i Yotlel Tempa bʌ, i tsaʼ cʼajtibe: «¿Chuqui jiñi?». Pero tsiʼ jacʼbeyon: «¡Machme a ñiqʼui ñochtan jiñi Testigojob!». Come mic wen cʼuxbin yicʼot mic ñopben i tʼan, tsaʼʌch c jacʼʌ.
Cheʼ bʌ tsaʼ chaʼ sujtiyon majlel ti cotot tsaʼ cubi chaʼan com c lʌcʼtesan c bʌ ti Dios, come an cabʌl i chʼijyemlel c pusicʼal tsaʼ cʌleʼ. I lajal bajcheʼ maʼañic majqui miʼ mejlel i wen chʼʌmben i sujm chuqui woliʼ yujtel yaʼ ti Vietnam. Tsaʼ caji cubin woliʼ yʌjlel chaʼan jiñi soldadojob i chaʼan Estados Unidos woliʼ toʼol tsʌnsañob jiñi alobob ti Vietnam, i tsaʼ caji ti ajlel chaʼan xtsʌnsa alʌlob.
Come com c wen cʌn Dios, tsaʼ cajiyon ti majlel ti cabʌl iglesia. Pero maʼañic tsaʼ c mulaj chuqui tac tsaʼ j qʼuele. Ti wiʼil tsaʼ cʼotiyon tiʼ yotlel i tempa bʌ jiñi i testigojob Jehová am bʌ ti Delray Beach (Florida). Cʼajal c chaʼan chaʼan domingo cheʼ ti febrero ti 1971.
Cheʼ bʌ tsaʼ cʼotiyon wolix i yujtel jiñi discurso, cojax tsaʼ c taja jiñi estudio chaʼan Lac Tsictesʌbentel. Maʼañix cʼajal c chaʼan chuqui tsaʼ ajli, pero wen cʼajalʌch c chaʼan chaʼan jiñi alobob woliʼ sʌclañob tiʼ Biblia jiñi texto tac woli bʌ i yʌjlel. Tsaʼ toj sajti c pusicʼal. Joñon tsaʼ jach caji c ñʌchʼtan yicʼot j qʼuelob. Cheʼ bʌ sujtelix mij cajel, juntiquil hermano i cʼabaʼ Jim Gardner am bʌ 80 i jabilel tsaʼ tili baʼañon. I chucul i chaʼan jiñi libro La verdad que lleva a vida eterna i tiʼ subeyon: «¿A wom baʼ chʼʌm ili libro?». Yaʼi tsaʼ lon cʌlʌ chaʼan ti jueves cheʼ ti sʌcʼan mi caj lon c chaʼlen estudio.
Mic chaʼlen eʼtel ti jumpʼej clínica am bʌ ti Boca Ratón (Florida), i ti jiñi domingo cheʼ bʌ tsajñiyon ti tempa bʌ tsaʼ c taja eʼtel ti acʼʌlel. Mic tech ti las once cheʼ ti acʼʌlel i mic loqʼuel ti las siete ti sʌcʼan. Come mach wen cabʌlic eʼtel, tsaʼ caji c pejcan jiñi libro tsaʼ bʌ aqʼuentiyon. Pero tsaʼ tili juntiquil enfermera i tsiʼ chilbeyon jiñi libro, tsiʼ qʼuele i tiʼ subeyon ti cʼam bʌ tʼan: «¿Mi caj a wochel ti Testigo?». Tsaʼ c chilbe jiñi libro i tsaʼ c sube: «Mmm, maxto ujti c pejcan ili libro, pero mi cʌl mucʼʌch». Jiñi xʼixic tsaʼ majli, ti jin jach bʌ acʼʌlel tsaʼ ujti c pejcan jiñi libro.
Tsiʼ yʌqʼueyon estudio Jim Gardner, juntiquil yajcʌbil chaʼan miʼ majlel ti panchan tsaʼ bʌ i cʌñʌ jiñi hermano Russell
Tsaʼ bʌ c ñaxan cʼajtibe jiñi hermano Gardner cheʼ bʌ tsaʼ cʼoti i yʌqʼueñon estudio ti jueves jiñʌch: «¿Chuqui mi caj laj qʼuel?». I tiʼ subeyon: «Jiñi libro tsaʼ bʌ cʌqʼuet». I joñon tsaʼ c sube: «Pero tsaʼix c laj pejca». Cheʼ jiñi tiʼ subeyon: «Bueno, laʼ jach laj qʼuel jiñi ñaxam bʌ capítulo». Cheʼ bʌ tsaʼ j qʼuele chaʼan cabʌlto chuqui maʼañic tsaʼ c ñaʼta, tsaʼ toj sajti c pusicʼal. Jiñi hermano tiʼ subeyon c sʌclan cabʌl texto tic Biblia, ti jiñi Versión del Rey Jacobo. Tsaʼix cʼoti j cʌn majqui jiñi i sujm bʌ Dios, Jehová. Ti jimbʌ qʼuin uxpʼejl capítulo tsaʼ lon c chaʼle ti estudiar quicʼot Jim (cheʼʌch mic suben jiñi hermano Gardner). Ti jujumpʼejl jueves uxpʼejl capítulo mic chaʼlen lon ti estudiar jiñi libro. ¡Tsaʼ c wen ñusa c bʌ! I wen tijicña mi cubin cheʼ tsiʼ yʌqʼueyon estudio juntiquil yajcʌbil bʌ chaʼan miʼ majlel ti panchan tsaʼ bʌ i cʌñʌ jiñi hermano Russell.
Maʼañic jaypʼejl semana tsaʼ ñumi i tsaʼ cajiyon ti subtʼan quicʼot jiñi congregación. Jim tsaʼʌch i wen coltayon, come ti ñaxan mic wen chaʼlen bʌqʼuen cheʼ bʌ majlel mucʼon lon ti subtʼan ti jujumpʼejl otot (Hech. 20:20). Pero tsaʼʌch bej loqʼuiyon ti subtʼan quicʼot i wen tijicña tsaʼ c ñusa. Cʼʌlʌl ili ora mic ñaʼtan chaʼan maʼañic yambʌ eʼtel ñumen ñuc bʌ bajcheʼ jiñi subtʼan, come woli lac chaʼlen comol eʼtel la quicʼot Dios (1 Cor. 3:9).
JIÑI J CʼUXBIYA TI JEHOVÁ
Wʌle mi caj c subeñetla cheʼ bʌ tsaʼ cʼoti j cʼuxbin Jehová (Apoc. 2:4). Jiñi cʼuxbiya tsiʼ coltayon chaʼan mij cuch jiñi wocol tac tsaʼ bʌ c ñusa ti jiñi guerra yicʼot pejtelel chuqui biʼiltic jax bʌ tsaʼ j qʼuele yaʼi (Is. 65:17).
Jiñi j cʼuxbiya ti Jehová tsiʼ coltayon chaʼan mij cuch jiñi wocol tac tsaʼ bʌ c ñusa ti jiñi guerra yicʼot pejtelel chuqui biʼiltic jax bʌ tsaʼ j qʼuele yaʼi
Tsaʼ c chʼʌmʌ jaʼ ti julio chaʼan 1971, ti jiñi uxpʼejl bʌ qʼuin colem tempa bʌ «Nombre Divino», ti Estadio chaʼan Yankees
An junchajp muʼ bʌ c wen ñaʼtan tiʼ tijicñʌyel c pusicʼal, tsaʼ bʌ ujti ti 1971. Jiñi c padrastro tsiʼ chocoyon loqʼuel tiʼ yotot, come mach yomic i qʼuel cheʼ yaʼ chumul yicʼot juntiquil Testigo. Mach wen cabʌlic c taqʼuin. Yaʼ ti queʼtel chaʼchaʼpʼejl semana mic chʼʌm c tojol, i jiñi cojix bʌ c tojol tsaʼ ujti j cʼʌn chaʼan mic mʌn wen tac bʌ c pislel chaʼan subtʼan come com chaʼan wen chuqui miʼ yʌjlel tiʼ tojlel Jehová. Anquese tsʼitaʼ lotolʌch c taqʼuin, pero an ti jumpʼejl banco ti Michigan, yaʼ baqui tsaʼ coliyon. Come maʼañic bajcheʼ yom mic mel, tsaʼ jumucʼ chumleyon tij carro. Mi an chuqui com c mel mij cʼʌn jiñi baño am bʌ ti gasolinera tac.
Ti jumpʼejl bʌ qʼuin seb tsaʼ cʼotiyon tiʼ Yotlel Tempa bʌ chaʼan jiñi subtʼan, cheʼ bʌ maxto añic majqui cʼotem. Loqʼuel mucʼon ti queʼtel, i tsaʼ j cotchoco jiñi j carro baqui maʼañic majqui miʼ taj i qʼuel. Yaʼi tsaʼ caji c chaʼ ñaʼtan pejtelel tsaʼ bʌ j qʼuele ti Vietnam, i yujtsʼil jiñi lac piʼʌlob woli bʌ i pulelob, i yujtsʼil jiñi chʼichʼ, i tsaʼ caji cubin yicʼot j qʼuel jiñi soldadojob woli bʌ i cʼajtibeñoñob ti wocol tʼan: «¡A wocolic coltañon! ¿Mach comic chʌmel?». Cujil chaʼan mi caj i chʌmelob, pero tsaʼ jach c subeyob chaʼan maʼañic chuqui mi caj i chaʼleñob, maʼañic tsaʼ c pʌsbeyob c chʼijyemlel chaʼan maʼañic chuqui miʼ ñaʼtañob. Tsaʼ cajiyon ti uqʼuel.
An c chaʼle wersa chaʼan maʼañic mic sʌt jiñi j cʼuxbiya ti Jehová, ñumento cheʼ bʌ mij qʼuelbentel c pusicʼal o cheʼ mic ñusan wocol
Woliyon ti uqʼuel tsaʼ caji c mel oración (Sal. 56:8). I tsaʼ caji c wen ñaʼtan jiñi chaʼ chʼojyel. Ti ora tsaʼ c ñaʼta chaʼan Jehová mi caj i cʼʌn jiñi chaʼ chʼojyel chaʼan miʼ jisan pejtelel jiñi tsaʼ bʌ ujti yicʼot chaʼan miʼ jisʌben i chʼijyemlel jiñi lac piʼʌlob tsaʼ bʌ i ñusayob jiñi wocol tac. Dios mi caj i chaʼ cuxtesan pejtelel tsaʼ bʌ chʌmiyob ti jiñi guerra i mi caj i mejlel i cʌñob (Hech. 24:15). Tsaʼ cubi chaʼan jiñi c pusicʼal tsaʼ bujtʼi ti cʼuxbiya ti Jehová. Jimbʌ qʼuin wen cʼajal c chaʼan. Cʼʌlʌl ti jimbʌ ora an c chaʼle wersa chaʼan maʼañic mic sʌt jiñi j cʼuxbiya ti Jehová, ñumento cheʼ bʌ mij qʼuelbentel c pusicʼal o cheʼ mic ñusan wocol.
JEHOVÁ AN I WEN PɅSBEYON I YUTSLEL
Cheʼ miʼ yujtel guerra, jiñi lac piʼʌlob miʼ wen melob mach bʌ weñic, i joñon tsaʼʌch c mele jaʼel. Pero am bʌ i coltayon chaʼan maʼañic miʼ chʌn ticʼlañon pejtelel jiñi c mul jiñʌch cheʼ mic wen ñaʼtan jiñi chaʼpʼejl texto muʼ bʌ c wen mulan. Jiñi ñaxam bʌ jiñʌch Apocalipsis 12:10, 11, baʼ miʼ yʌl chaʼan jiñi Diablo tsaʼix lac mʌlbe, mach cojach chaʼan jiñi tʼan muʼ bʌ lac sub yicʼotʌch jaʼel chaʼan jiñi i chʼichʼel jiñi Tiñʌmeʼ. Yambʌ jiñʌch Gálatas 2:20. Ili miʼ pʌsbeñon chaʼan Jesús «tsiʼ yʌcʼʌ i bʌ tic tojlel». Wocolix i yʌlʌ jiñi i cuxtʌlel Jesús, Jehová tsaʼix i ñusʌbeyon c mul. Iliyi an i coltayon chaʼan sʌc miʼ yajñel jiñi j conciencia, miʼ ñijcan c pusicʼal chaʼan mic chaʼlen wersa j coltan yambʌ lac piʼʌlob chaʼan miʼ cʌñob jiñi Dios yujil bʌ pʼuntaya (Heb. 9:14).
Cheʼ bʌ mij cʼajtesan pejtelel tsaʼ bʌ c ñusa, mij qʼuel chaʼan Jehová añʌch i wen cʌntayon. Jumpʼejl ejemplo, ti jin jach bʌ qʼuin cheʼ bʌ Jim tsiʼ yubi chaʼan yaʼ woli j cʌytʌl tij carro, tsiʼ yʌqʼueyon c pejcan juntiquil hermana muʼ bʌ i yʌcʼ ti renta cuarto tac. Wen cujil chaʼan Jehová tsiʼ ñijcʌbe i pusicʼal Jim yicʼot jiñi hermana chaʼan miʼ yʌqʼueñoñob jumpʼejl otot baqui mij cʌytʌl. ¡Jehová wen utsʼat bajcheʼ miʼ cʌntan i wiñicob!
TSAʼ J CɅÑɅ BAJCHEʼ YOM MIC CHAʼLEN TʼAN
Ti mayo ti 1971 an chuqui yom miʼ majlel j qʼuel ti Michigan. Cheʼ bʌ muʼto caj c majlel, tsaʼ c butʼu jiñi i cajuelalel j carro ti libro yicʼot revista tac. Tsaʼ loqʼuiyon ti Florida i tsaʼ majliyon ti jiñi carretera interestatal 75. Maxto añoñic ti ojlil bij, pero jiñi i cajuelalel j carro tsaʼix jochtʌyi, baqui jach mic waʼtʌl ti subtʼan. Tsaʼ c chaʼle subtʼan ti cabʌl cárcel i tsaʼto j cʌybeyob tratado jiñi wiñicob muʼ bʌ c tajob ti baño tac. An i tajol mij cʼajtiben c bʌ mi an tsaʼʌch bʌ i lʌcʼtesayob i bʌ ti Jehová ti jiñi tsaʼ bʌ c pejcayob (1 Cor. 3:6, 7).
Pero tiʼ sujm mi cʌl chaʼan cheʼ bʌ wolito j cʌn i sujmlel, bajcheʼ jaxto mic chaʼlen tʼan, ñumento yicʼotob jiñi c familia. Come mic wen cʼuxbin Jehová, cheʼ bʌ mic pejcañob, mic chaʼlen tʼan yicʼot c chʼejlel pero cheʼ jaʼel ti tsʌts bʌ tʼan. I come mic wen cʼuxbin jiñi queran John yicʼot Ron, tsaʼ c ñopo c wersa xicʼob. Ti wiʼil tsaʼʌch j cʼajtibeyob chaʼan miʼ ñusʌbeñoñob cheʼ bajcheʼ tsaʼ c pejcayob. Maʼañic mij cʌy j cʼajtiben Jehová chaʼan ti jumpʼejl bʌ qʼuin jiñi querañob miʼ yochelob tiʼ sujmlel. Cʼʌlʌl ti jimbʌ ora, Jehová an i coltayon yicʼot an j cʌñʌ chaʼan wen jach bajcheʼ yom mic chaʼlen tʼan cheʼ mic chaʼlen subtʼan yicʼot cʌntesa (Col. 4:6).
MUʼ BɅ C WEN CʼUXBIÑOB JAʼEL
Tiʼ pejtelel ora mic wen cʼuxbin Jehová, pero añʌch yambʌ majqui mij cʼuxbin jaʼel. Jiñʌch jiñi quijñam Susan. Cheʼ bʌ c bajñelto tsaʼ c ñaʼta ñujpuñel quicʼot juntiquil muʼ bʌ i coltañon c melben i yeʼtel Dios, i Susan cheʼʌch bajcheʼ jiñi. Wen an i chʼejlel yicʼot miʼ cʼuxbin Dios. Wen cʼajal c chaʼan cheʼ bʌ c novio lon c bʌ tsajñi c julaʼtan tiʼ yotot yaʼ ti Cranston (Rhode Island). Cheʼ bʌ tsaʼ cʼotiyon, yaʼan tiʼ corredorlel jiñi i yotot i woliʼ pejcan jiñi Lac Tsictesʌbentel. Tsaʼ bʌ c wen mulaj jin cheʼ tsaʼ j qʼuele chaʼan, anquese baqui jach bʌ tema woliʼ pejcan, woliʼ laj sʌclan jiñi texto muʼ bʌ i tilel yaʼi. Jin chaʼan tsaʼ cʌlʌ: «¡Ili hermana mucʼʌch i wen cʼuxbin Jehová!». Tsaʼ ñujpuñiyon lojon ti 1971 cheʼ ti diciembre, i cʼʌlʌl ti jimbʌ ora an i wen coltayon. Mic wen mulan cheʼ mucʼʌch i wen cʼuxbiñon, pero ñumento miʼ cʼuxbin Jehová.
Joñon quicʼot Susan, Paul yicʼot Jesse
Tsaʼ tili chaʼtiquil lon calobilob, Jehová an i wen coltayob cʼʌlʌl bajcheʼ tsaʼ coliyob (1 S. 3:19). An i pʌsʌyob chaʼan wem bʌ tatʌlon lojon, come tsaʼ cʼoti i cʼuxbiñob jiñi i sujmlel. Cʼʌlʌl ili ora xucʼul woliʼ melbeñob i yeʼtel Jehová cʼʌlʌl bajcheʼ tsaʼ cajiyob yicʼot tsaʼ cʼoti i cʼuxbiñob. Ñumeñix ti 20 jab i cajel i cʼʌñob i cuxtʌlel chaʼan miʼ melbeñob i yeʼtel Jehová. I wen tijicñayon cheʼ tsaʼ ñujpuñiyob yicʼot chaʼtiquil xʼixicob muʼ bʌ i wen cʼuxbiñob Jehová jaʼel, Stephanie yicʼot Racquel, lajalob bajcheʼ quixicʼal (Efes. 6:6).
Tsaʼ c wen ñusa lon c bʌ ti subtʼan yaʼ baqui yomto xsubtʼañob
Cheʼ bʌ tsaʼ c chʼʌmʌ jaʼ, tsaʼ c chaʼle coltaya dieciséis jab yaʼ ti estado chaʼan Rhode Island. Yaʼi tsaʼ c taja cabʌl camigojob. Wen cʼajal c chaʼan cheʼ bʌ tsaʼ c chaʼle eʼtel yicʼot cabʌl ancianojob wen yujiloʼ bʌ eʼtel. I mic wen aqʼuen wocolix i yʌlʌ jiñi viajantejob tsaʼ bʌ i julaʼtayon lojon, come cabʌl chuqui wen bʌ tsaʼ j cʌñʌ tiʼ tojlelob. Jumpʼejlʌch ñuc bʌ majtan cheʼ tsaʼ c chaʼle eʼtel yicʼot wiñicob muʼ bʌ i chʌn cʼuxbiñob Jehová. Ti 1987 tsaʼ majliyon lojon ti Carolina del Norte chaʼan mij coltan lojon jiñi hermanojob ti subtʼan, i yaʼi tsaʼ c chaʼ taja yambʌ lon camigojob.a
Ti jumpʼejl tempa bʌ chaʼan subtʼan cheʼ bʌ añon bajcheʼ superintendente
Ti 2002 cheʼ ti agosto, Susan yicʼot joñon tsaʼ pʌjyiyon lojon ti Betel ti Patterson (Estados Unidos). Joñon tsaʼ c chaʼle eʼtel ti Oficina chaʼan subtʼan, i Susan, ti lavandería. Miʼ wen mulan eʼtel yaʼi. Cheʼ jiñi, cheʼ ti agosto chaʼan 2005, tsaʼ otsʌntiyon ti jiñi Junmojt muʼ bʌ i pʌsob bij. Maʼañic majquiyon tsaʼ cubi chaʼan mic mel jiñi eʼtel. I jiñi quijñam tsiʼ bʌcʼña pejtelel jiñi eʼtel yicʼot viaje tac yom bʌ miʼ mejlel. Ti ñaxan maʼañic miʼ mulan xʌmbal ti avión, pero wʌle mach yomix jubel. Susan miʼ yʌl chaʼan tsaʼ bʌ i wen colta jiñʌch jiñi i yijñamob jiñi yambʌ hermanojob ochemoʼ bʌ ti jiñi Junmojt muʼ bʌ i pʌsob bij. Mic mejlel cʌl chaʼan añʌch i wen coltayon, jin chaʼan mic wen cʼuxbin.
Yaʼ tic oficina an cabʌl foto wen ñuc bʌ i cʼʌjñibal chaʼañon. Miʼ cʼajtesʌbeñon pejtelel jiñi utsʼatax bʌ chuqui ñusʌbil c chaʼan. Jehová an i yʌqʼueyon cabʌl bendición, come maʼañic jilem jiñi j cʼuxbiya tiʼ tojlel.
Mic mulan ajñel quicʼot jiñi c familia