ESTUDIO 30
CʼAY 36 Laʼ laj cʌntan lac pusicʼal
¿Chuqui mi laj cʌn tiʼ tojlel jiñi reyob ti Israel?
«Mi caj laʼ ñaʼtan mach lajalic miʼ yujtel jini toj bʌ yicʼot jini mach bʌ tojic [ . . . ,] jini muʼ bʌ i melben i yeʼtel Dios [yicʼot] jini mach bʌ anic miʼ mel» (MAL. 3:18).
TEMA
Cheʼ mi lac chʼʌmben i sujm chuqui tsiʼ qʼuele Jehová tiʼ tojlel jiñi reyob ti Israel mi caj i coltañonla lac ñaʼtan chuqui yom mi lac mel jaʼel ili ora chaʼan Dios utsʼat miʼ qʼuelonla.
1, 2. ¿Chuqui miʼ yʌl jiñi Biblia tiʼ tojlel chaʼtiqui uxtiquil reyob ti Israel?
JIÑI Biblia miʼ taj ti tʼan ñumen ti 40 reyob ti Israel i miʼ jamʌ al chuqui tac tsiʼ meleyob chaʼtiqui uxtiquilob.a An tsaʼ bʌ i meleyob chuqui wen bʌ, pero cheʼ jaʼel tsiʼ meleyob mach bʌ weñic, bajcheʼ David. La cujil chaʼan juntiquilʌch wem bʌ rey, come Jehová tsiʼ yʌlʌ tiʼ tojlel: «David tsiʼ tsajcayon ti pejtelel i pusicʼal. Tsiʼ chaʼle chuqui toj tic wut» (1 R. 14:8). Pero tsiʼ piʼle juntiquil xʼixic ñujpuñem bʌ i tsiʼ yʌcʼʌ ti tsʌnsʌntel i ñoxiʼal jiñi xʼixic (2 S. 11:4, 14, 15).
2 Cheʼ jaʼel, an reyob jontoloʼ bʌ (mañajoʼ bʌ) tsaʼ bʌ i meleyob chuqui wen, bajcheʼ Rehoboam. La cujil chaʼan Jehová mach utsʼatic tsiʼ qʼuele come «tsiʼ mele chuqui jontol» (2 Cr. 12:14). Pero, cheʼ bʌ Jehová tiʼ sube chaʼan maʼañic miʼ majlel ti guerra tiʼ tojlel jiñi 10 tribu chaʼan Israel i chaʼan miʼ cʌy chaʼan laʼ i bajñel yajcañob i rey, tsaʼʌch i jacʼʌ. Cheʼ jaʼel, tsiʼ colta jiñi tejclum tac chaʼan chajpʌbil miʼ yajñelob chaʼan miʼ mejlel i coltañob i bʌ tiʼ tojlel i contrajob (1 R. 12:21-24; 2 Cr. 11:5-12).
3. ¿Chuqui ti cʼajtiya miʼ mejlel ti loqʼuel, i chuqui mi caj laj qʼuel ti ili estudio?
3 Cheʼ bajcheʼ tsaʼix laj qʼuele, pejtelel jiñi reyob tsiʼ meleyob chuqui wem bʌ yicʼot mach bʌ weñic. Mi cheʼ bajcheʼ jiñi, ¿chucoch tsiʼ yʌlʌ Jehová chaʼan an xucʼuloʼ bʌ i an mach bʌ cheʼiqui? Cheʼ mi lac chʼʌmben i sujm iliyi, mi caj i coltañonla lac ñaʼtan chuqui yom mi lac mel chaʼan utsʼat miʼ qʼuelonla Jehová. Ti ili estudio mi caj laj qʼuel uxchajp tsaʼ bʌ i chʼʌmʌ ti ñuc Jehová chaʼan miʼ yʌl mi juntiquil rey xucʼul o mach xucʼulic: Mi mucʼʌch i cʼuxbin ti jumpʼejl i pusicʼal, mi mucʼʌch i chaʼ ñaʼtan i bʌ i mi mucʼʌch i chʼujutesan Jehová cheʼ bajcheʼ miʼ mulan.
TSIʼ CʼUXBIYOB JEHOVÁ TI JUMPʼEJLOB I PUSICʼAL
4. ¿Chuqui miʼ yʌl jiñi Biblia tiʼ tojlel jiñi reyob xucʼuloʼ bʌ tsaʼ qʼuejliyob yicʼot jiñi mach bʌ xucʼulobic?
4 Jiñi reyob tsaʼ bʌ i cʼuxbiyob Jehová ti jumpʼejlob i pusicʼalb xucʼul tsaʼ qʼuejliyob, bajcheʼ jiñi rey Jehosafat. Jiñi Biblia miʼ yʌl chaʼan tiʼ «tsajca lac Yum ti pejtelel i pusicʼal» (2 Cr. 22:9). Cheʼ jaʼel, jiñi Biblia miʼ yʌl tiʼ tojlel Josías: «Maʼanic yambʌ rey cheʼ bajcheʼ Josías tsaʼ bʌ i yʌcʼʌ i bʌ tiʼ wenta lac Yum ti pejtelel i pusicʼal» (2 R. 23:25). Pero ¿chuqui miʼ yʌjlel tiʼ tojlel Salomón, tsaʼ bʌ i wiʼil mele mach bʌ weñic? «Maʼanic tsiʼ ñopo lac Yum Dios» (1 R. 11:4). Cheʼ jaʼel, jiñi Biblia miʼ yʌl tiʼ tojlel Abiyam, yambʌ rey mach bʌ xucʼulic: «Maʼanic tsiʼ ñopo lac Yum Dios ti jumpʼejl i pusicʼal» (1 R. 15:3).
5. ¿Chuqui yom i yʌl cheʼ mi lac melben i yeʼtel Jehová ti jumpʼejl lac pusicʼal?
5 ¿Chuqui yom i yʌl cheʼ mi lac melben i yeʼtel Jehová ti jumpʼejl lac pusicʼal? Chaʼan mi lac chʼujutesan come mi lac wen cʼuxbin i mi lac wen qʼuel ti ñuc, mach chaʼañic an majqui woli (choncol) i xicʼonla o chaʼan jach mi lac ñaʼtan chaʼan cheʼ yom mi lac mel. I yom mi laj cʼuxbin tiʼ pejtelel ora.
6. ¿Chuqui miʼ mejlel lac mel chaʼan mi laj cʼuxbin Jehová ti jumpʼejl lac pusicʼal? (Proverbios 4:23; Mateo 5:29, 30).
6 ¿Chuqui miʼ mejlel lac mel chaʼan mi laj cʼuxbin Jehová ti jumpʼejl lac pusicʼal bajcheʼ jiñi reyob xucʼuloʼ bʌ? Mach yomic mi lac mel pejtelel muʼ bʌ mejlel i ñajtʼesañonla ti Jehová. Yom mi laj cʌntan lac bʌ ti lac ñusaqʼuin chaʼan maʼañic mi laj qʼuel o mi lac mel mach bʌ weñic. Cheʼ jaʼel, yom wen mi lac yajcan jiñi la camigojob chaʼan maʼañic mi lac tech lac ñaʼtan chaʼan jiñi taqʼuin jiñʌch ñuc bʌ i cʼʌjñibal. Mi tsaʼ laj qʼuele chaʼan añʌch chuqui woli (yʌquel) i tech i ñajtʼesañonla ti Jehová añʌch chuqui yom mi lac mel chaʼan mi lac tojʼesan (pejcan Proverbios 4:23; Mateo 5:29, 30).
7. ¿Chucoch yomʌch mi laj cʌntan lac bʌ?
7 Chaʼan maʼañic mi lac ñajtʼesan lac bʌ ti Jehová yomʌch tsajalonla, ame lac lotin lac bʌ i mi lac ñaʼtan chaʼan maʼañic chuqui mi caj lac chaʼlen come woli lac wen melben i yeʼtel (troñel) Jehová. Chaʼan mi lac ñumen chʼʌmben i sujm, ñaʼtancu chaʼan tsaʼ ujti a misun a wotot, pero miʼ tilel tsʌts bʌ icʼ, ¿chuqui mi caj a mel? ¿Jamʌl ba mi caj a cʌy jiñi a wotot i maʼ pijtan chaʼan miʼ chaʼ ochel tsʼubejn o basura? ¿Chuqui miʼ pʌsbeñonla iliyi? Chaʼan mi chʌn lʌcʼʌl la com ajñel la quicʼot Jehová, mach cojach yom mi lac wen melben i yeʼtel. Lajal bajcheʼ mi «lac ñupʼ jiñi puerta», yom mi laj cʌntan lac pusicʼal chaʼan maʼañic miʼ yochel muʼ bʌ i mejlel i cʼuñʼesañonla i miʼ ñajtʼesañonla ti Jehová (Efes. 2:2).
TSIʼ CHAʼ ÑAʼTAYOB I BɅ
8, 9. ¿Chuqui tsiʼ meleyob jiñi rey David yicʼot Ezequías cheʼ bʌ tsaʼ tijqʼuiyob? (Qʼuele jiñi dibujo).
8 Cheʼ bajcheʼ tsaʼix laj qʼuele, jiñi rey David tsiʼ chaʼle tsʌts bʌ mulil. Pero cheʼ bʌ Natán tsaʼ majli i suben jiñi tsaʼ bʌ i mele, David tsiʼ pʌsʌ i pecʼlel i tsiʼ chaʼ ñaʼta i bʌ (2 S. 12:13). David mach tsaʼic jach i pʌsʌ chaʼan poj chʼijyem chaʼan Natán maʼañic chuqui miʼ suben yicʼot chaʼan maʼañic chuqui miʼ tumbentel. Jiñi tsaʼ bʌ i tsʼijbu yaʼ ti Salmo 51 miʼ pʌs chaʼan tsaʼʌch i chaʼ ñaʼta i bʌ ti jumpʼejl i pusicʼal (Sal. 51:3, 4, 17, encabezamiento).
9 Jiñi rey Ezequías tsiʼ chaʼle mulil tiʼ contra Jehová. Jiñi Biblia miʼ yʌl: «Tsaʼ jach caji i chañʼesan i bʌ. Jini chaʼan lac Yum tsiʼ michʼle Ezequías yicʼot Judá yicʼot Jerusalén» (2 Cr. 32:25). ¿Chucoch tsaʼ caji i chanʼesan i bʌ? Tajol chaʼan cabʌl i chubʌʼan, tsiʼ mʌlbe jiñi asiriojob yicʼot tsaʼ lajmesʌbenti i cʼamʌjel. Come tsaʼ caji i qʼuel i bʌ ti ñuc, tajol jin chaʼan tsaʼ caji i pʌsben jiñi babiloniojob chuqui tac an i chaʼan. Jin chaʼan, jiñi xʼaltʼan Isaías tsiʼ tiqʼui (2 R. 20:12-18). I cheʼ bajcheʼ David, Ezequías tsiʼ pʌsʌ i pecʼlel i tsiʼ chaʼ ñaʼta i bʌ (2 Cr. 32:26). Cheʼ bʌ Jehová tsiʼ qʼuele pejtelel tsaʼ bʌ i mele jiñi rey Ezequías tsaʼ cʼoti i qʼuel bajcheʼ juntiquil xucʼul bʌ rey. Jiñi Biblia miʼ yʌl tiʼ tojlel: «Utsʼat chuqui tsiʼ mele tiʼ wut lac Yum» (2 R. 18:3).
David yicʼot jiñi rey Ezequías tsiʼ pʌsʌyob i pecʼlel i tsaʼʌch i chaʼ ñaʼtayob i bʌ cheʼ tsaʼ tijqʼuiyob. (Qʼuele jiñi párrafo 8 yicʼot 9).
10. ¿Chuqui tsiʼ mele jiñi rey Amasías cheʼ bʌ tsaʼ tijqʼui?
10 Jiñi rey Amasías mach cheʼic tsiʼ mele, tsaʼʌch i mele chuqui wen, pero «mach ti jumpʼejlic i pusicʼal» (2 Cr. 25:2). ¿Chuqui tsiʼ mele? Cheʼ bʌ Jehová tsiʼ colta chaʼan miʼ mʌlben jiñi edomitajob, Amasías tsaʼ caji i chʼujutesan i diosob jiñi tejclum.c Ti wiʼil, juntiquil xʼaltʼan i chaʼan Jehová tsaʼ majli i ticʼ jiñi rey, pero maʼañic tsiʼ ñʌchʼta (2 Cr. 25:14-16).
11. Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl 2 Corintios 7:9, 11, ¿chuqui yom mi lac mel chaʼan Jehová miʼ ñusʌbeñonla lac mul? (Qʼuele jaʼel jiñi foto tac).
11 ¿Chuqui mi laj cʌn? Chaʼan yom mi lac chaʼ ñaʼtan lac bʌ mi tsaʼ lac mele tsʌts bʌ mulil i mi lac chaʼlen wersa chaʼan maʼañic mi lac chaʼ mel. ¿Ixcu mi jiñi ancianojob miʼ ticʼoñobla chaʼan tsaʼ lac mele mach bʌ mulilic mi lac ñaʼtan? Mach yomic mi lac ñaʼtan chaʼan Jehová mach utsʼatix woliʼ qʼuelonla o chaʼan jiñi ancianojob mach yomobic i qʼuelonla. Cʼajtesan, jinto jaʼel jiñi wem bʌ reyob tsaʼ tijqʼuiyob (Heb. 12:6). Jin chaʼan, mi tsaʼ tijqʼuiyonla, ¿chuqui yom mi lac mel? 1) Yom mi lac pʌs lac pecʼlel, 2) mi an chuqui yom mi lac tojʼesan laʼ lac mel, 3) laʼ lac bej melben i yeʼtel Jehová ti jumpʼejl lac pusicʼal. Mi mucʼʌch lac chaʼ ñaʼtan lac bʌ, Jehová mi caj i ñusʌbeñonla (pejcan 2 Corintios 7:9, 11).
Mi an majqui miʼ ticʼonla: 1) Yom mi lac pʌs lac pecʼlel, 2) mi an chuqui yom mi lac tojʼesan laʼ lac mel, 3) laʼ lac bej melben i yeʼtel Jehová ti jumpʼejl lac pusicʼal. (Qʼuele jiñi párrafo 11).f
TSIʼ CHʼUJUTESAYOB JEHOVÁ CHEʼ BAJCHEʼ MIʼ MULAN
12. ¿Chuqui ñumen tsiquil bʌ tsaʼ qʼuejli tiʼ tojlel jiñi reyob xucʼuloʼ bʌ?
12 Jiñi reyob xucʼul bʌ tsaʼ qʼuejliyob tsiʼ chʼujutesayob Jehová cheʼʌch bajcheʼ yom i tsiʼ coltayob yañoʼ bʌ chaʼan cheʼʌch miʼ melob jaʼel. I sujmʌch chaʼan an i tajol tsiʼ meleyob mach bʌ weñic. Pero jin jach tsiʼ chʼujutesayob Jehová i tsiʼ chaʼleyob wersa chaʼan miʼ jisañob jiñi dios tac mach bʌ i sujmic am bʌ yaʼ ti tejclum.d
13. ¿Chucoch mach xucʼulic tsaʼ qʼuejli Acab?
13 La cujil chaʼan an reyob tsaʼixto i bʌ i meleyob chuqui wem bʌ, pero mach xucʼulic tsaʼ qʼuejliyob. Laʼcu lac ñaʼtan tiʼ tojlel Acab, cheʼ bʌ tsaʼ subenti chaʼan tiʼ mul tsaʼ tsʌnsʌnti Nabot tsiʼ pʌsʌ i pecʼlel i tsiʼ yubi i chʼijyemlel (1 R. 21:27-29). Cheʼ jaʼel, tsiʼ mele tejclum tac yicʼot tsiʼ colta jiñi tejclum Israel chaʼan miʼ mʌlben i contrajob (1 R. 20:21, 29; 22:39). Pero añʌch chuqui mach bʌ junyaj weñic tsiʼ mele i maʼañic tsiʼ chaʼ ñaʼta i bʌ: Come jiñi i yijñam miʼ chʼujutesan jiñi dios tac mach bʌ i sujmic, cheʼʌch tsiʼ mele jaʼel, i tsaʼto i yʌcʼʌ chaʼan cheʼ miʼ mel jaʼel jiñi tejclum (1 R. 21:25, 26).
14. a) ¿Chucoch Jehová mach xucʼulic tsiʼ qʼuele Rehoboam? b) ¿Chuqui tsiʼ meleyob lʌcʼʌ tiʼ pejtelel jiñi reyob mach bʌ xucʼulobic?
14 Laʼ la cʌl jaʼel tiʼ tojlel Rehoboam. Cheʼ bajcheʼ tsaʼ laj qʼuele ti párrafo 2, cabʌl chuqui wem bʌ tsiʼ mele. Pero cheʼ jumujqʼuix i cajel i mel i yeʼtel bajcheʼ rey, tsiʼ cʌyʌ i jacʼben i tʼan Jehová i tsaʼ caji i chʼujutesan yambʌ dios tac (2 Cr. 12:1). Cʼʌlʌl ti jimbʌ ora, miʼ jumucʼ chʼujutesan Jehová, pero cheʼ jaʼel miʼ chʼujutesan jiñi yambʌ dios tac (1 R. 14:21-24). Mach cojach Rehoboam yicʼot Acab tsiʼ cʌyʌ i chʼujutesañob Jehová cheʼ bajcheʼ miʼ mulan, lʌcʼʌ tiʼ pejtelel jiñi yambʌ reyob mach bʌ xucʼulobic tsiʼ chʼujutesayob jiñi mach bʌ i sujmic dios tac i tsiʼ yʌcʼʌyob chaʼan jiñi tejclum cheʼʌch miʼ melob jaʼel. Tsiquil chaʼan tsaʼ bʌ i wen chʼʌmʌ ti ñuc Jehová chaʼan miʼ yʌl mi juntiquil rey xucʼulʌch o mach xucʼulic, jin mi tsaʼʌch i chʼujutesayob cheʼ bajcheʼ yom.
15. ¿Chucoch wen ñuc i cʼʌjñibal cheʼ jiñi reyob miʼ chʼujutesañob Jehová cheʼ bajcheʼ miʼ mulan?
15 Jehová tsaʼʌch i wen chʼʌmʌ ti ñuc mi jiñi reyob cheʼʌch woliʼ chʼujutesañob cheʼ bajcheʼ miʼ mulan. ¿Chucoch? Come jiñobʌch añob tiʼ wenta chaʼan miʼ pʌsbeñob jiñi tejclum bajcheʼ yom miʼ chʼujutesañob Dios. Cheʼ jaʼel, cheʼ bʌ miʼ chʼujutesañob yambʌ dios tac muʼto i ñumen melob mach bʌ weñic (Os. 4:1, 2). Cheʼ jaʼel, jiñi reyob yicʼot jiñi israelitajob tsaʼix i yʌcʼʌyob i bʌ ti Jehová, jin chaʼan cheʼ bʌ miʼ chʼujutesañob yambʌ dios tac lajal bajcheʼ woliʼ chaʼleñob tsʼiʼlel (Jer. 3:8, 9). Cheʼ bʌ juntiquil ñujpuñem bʌ miʼ chaʼlen tsʼiʼlel, woliʼ chaʼlen mulil tiʼ contra jiñi i yijñam o i ñoxiʼal. I cheʼʌch miʼ yujtel jaʼel juntiquil tsaʼix bʌ i yʌcʼʌ i bʌ ti Jehová pero miʼ chaʼ chʼujutesan yambʌ dios tac, miʼ chaʼlen mulil tiʼ contra Jehová i miʼ wen lowben i pusicʼal (Dt. 4:23, 24).e
16. ¿Chuqui miʼ mel jiñi toj bʌ tiʼ wut Jehová?
16 ¿Chuqui mi laj cʌn? Chaʼan mach yomic mi lac wis otsan lac bʌ ti chaʼan tac bʌ jiñi mach bʌ i sujmic ñopbalʌl. I mach cojach jiñi, yom mi lac chʼujutesan Jehová cheʼ bajcheʼ miʼ mulan i maʼañic baʼ ora mi laj cʌy lac mel. Jiñi xʼaltʼan Malaquías tsiʼ jamʌ alʌ chuqui miʼ yʌcʼ ti cʌjñel jiñi toj bʌ yicʼot jiñi mach bʌ tojic. Tsiʼ yʌlʌ: «Mi caj laʼ ñaʼtan mach lajalic miʼ yujtel jini toj bʌ yicʼot jini mach bʌ tojic [ . . . ,] jini muʼ bʌ i melben i yeʼtel Dios [yicʼot] jini mach bʌ anic miʼ mel» (Mal. 3:18). Jin chaʼan, maʼañic chuqui yom miʼ mʌctañonla chaʼan mi lac bej melben i yeʼtel Jehová, mi jiñic jax mi tsaʼ laj taja lac sajtemal o mi tsaʼ lac mele mach bʌ weñic. Mi tsaʼ laj cʌyʌ lac chʼujutesan Jehová woli lac chaʼlen tsʌts bʌ mulil.
17. Mi juntiquil woliʼ ñaʼtan ñujpuñel, ¿chucoch yom miʼ wen ñaʼtan majqui mi caj i ñujpuñel yicʼot?
17 ¿Woli baʼ ñaʼtan ñujpuñel? Jiñi tsaʼ bʌ i yʌlʌ Malaquías miʼ mejlel i coltañet chaʼan wen maʼ yajcan. Ñaʼtancu iliyi: Tajol maʼ qʼuel chaʼan juntiquil utsʼatax i melbal, pero maʼañic miʼ melben i yeʼtel Jehová. ¿Toj ba mi caj i qʼuel Jehová maʼ wʌl chaʼan jach utsʼat i melbal (chaʼlibal)? (2 Cor. 6:14). Laʼcu lac ñaʼtan chaʼan miʼ ñujpuñel a wicʼot, ¿muʼ ba caj i coltañet chaʼan maʼ bej lʌcʼtesan a bʌ ti Jehová? Cʼajtesan tsaʼ bʌ ujti tiʼ tojlel Salomón, tajol jiñi i yijñamob an utsʼatax bʌ i melbalob, pero maʼañic miʼ chʼujutesañob Jehová. Xucʼu xucʼul, tsiʼ ñijcʌbeyob i pusicʼal Salomón chaʼan miʼ chʼujutesan yambʌ dios tac (1 R. 11:1, 4).
18. ¿Chuqui yom miʼ pʌsbeñob i yalobilob jiñi tatʌlob?
18 Tatʌlob, miʼ mejlel laʼ cʼʌn jiñi ejemplo tac chaʼan jiñi reyob i mi laʼ coltan laʼ walobilob chaʼan miʼ mulañob i melben i yeʼtel Jehová. Yom miʼ chʼʌmbeñob i sujm chaʼan Jehová cojach utsʼat tsiʼ qʼuele jiñi reyob tsaʼʌch bʌ i chʼujutesayob cheʼ bajcheʼ miʼ mulan. Aqʼueñobla i qʼuel chaʼan jiñi ñumen ñuc bʌ i cʼʌjñibal jiñʌch cheʼ miʼ melob muʼ tac bʌ i mejlel i coltañob chaʼan wen lʌcʼʌl añob yicʼot Jehová, bajcheʼ i pejcʌntel jiñi Biblia, jiñi tempa bʌ tac yicʼot jiñi subtʼan (Mat. 6:33). Mi maʼañiqui, tajol mucʼʌch caj i melbeñob i yeʼtel Jehová, pero chaʼan jach testigojob jiñi i papá i mamá. Ti wiʼil, maʼañix mi caj i wen qʼuelob ti ñuc cheʼ miʼ melbeñob i yeʼtel Jehová o tajol miʼ cʌyob jiñi i sujmlel.
19. Mi juntiquil tsaʼix i cʌyʌ i melben i yeʼtel Jehová, ¿maʼañix ba miʼ mejlel ti chaʼ sujtel tiʼ yamigo? (Qʼuele jaʼel jiñi recuadro «Mucʼʌch a mejlel ti chaʼ sujtel ti Jehová»).
19 Ixcu mi juntiquil tsaʼix i cʌyʌ i melben i yeʼtel Jehová, ¿maʼañix ba miʼ mejlel ti chaʼ sujtel tiʼ yamigo? Mucʼʌch, come miʼ mejlel i chaʼ ñaʼtan i bʌ. Pero chaʼan miʼ mel iliyi yomʌch miʼ pʌs i pecʼlel yicʼot miʼ cʼajtin i coltʌntel ti ancianojob (Sant. 5:14). Anquese tajol wocolʌch miʼ yubin chaʼan miʼ mel, jiñʌch ñumen wem bʌ come utsʼat mi caj i chaʼ ajñel yicʼot Jehová.
20. ¿Bajcheʼ yilal mi caj i qʼuelonla Jehová mi mucʼʌch lac lajiñob jiñi xucʼul bʌ reyob?
20 ¿Chuqui mi laj cʌn tiʼ tojlel jiñi reyob ti Israel? Chaʼan Jehová xucʼul mi caj i qʼuelonla bajcheʼ jiñi xucʼul bʌ reyob mi mucʼʌch laj cʼuxbin ti jumpʼejl lac pusicʼal. Mi tsaʼ lac mele mach bʌ weñic, laʼ lac chaʼ ñaʼtan lac bʌ yicʼot mi lac tojʼesan baqui yom. Cheʼ jaʼel, ñuc i cʼʌjñibal cheʼ mi laj cʼajtesan chaʼan jin jach yom mi lac chʼujutesan Jehová i mi lac mel cheʼ bajcheʼ yom. Mi xucʼul maʼ wajñel tiʼ tojlel Jehová, mi caj i yʌl chaʼan tojetʌch jaʼel.
CʼAY 45 Muʼ bʌ c ñaʼtan tic pusicʼal
a Cheʼ bʌ miʼ yʌjlel jiñi reyob ti Israel jiñʌch woliʼ tajtʌlob ti tʼan jiñi tsaʼ bʌ i chaʼleyob yumʌntel tiʼ tejclum Jehová. An tsaʼ bʌ i chaʼleyob yumʌntel ti Judá i yambʌ ti Israel, i an tsaʼ bʌ i chaʼleyob yumʌntel tiʼ pejtelel jiñi 12 tribu.
b YOM BɅ MIʼ ÑAʼTɅNTEL: Cheʼ bʌ miʼ tilel jiñi tʼan pusicʼal yaʼ ti Biblia an i tajol woliʼ taj ti tʼan mero majquiyonla tiʼ sujm, chuqui mi lac ñaʼtan, chuqui la com o mi lac mulan, i cheʼ bʌ an chuqui mi lac mel chucoch mi la c mel.
c Jiñi reyob chaʼan yambʌ tejclum tac ñʌmʌl i chʼujutesañob i diosob jiñi tejclum muʼ bʌ i mʌlbeñob ti guerra.
d Jiñi rey Asá tsiʼ chaʼle mulil, pero jiñi Biblia miʼ yʌl chaʼan tsiʼ mele chuqui wen tiʼ wut Jehová (2 Cr. 16:7, 10). Ti ñaxan, cheʼ bʌ tsaʼ tijqʼui machʌch añic tsiʼ jacʼʌ, pero tajol ti wiʼil tsaʼʌch i chaʼ ñaʼta i bʌ. Jin chaʼan, Jehová jiñʌch tsiʼ ñumen qʼuele ti ñuc jiñi wen tac bʌ i melbal i mach jiñic mach bʌ weñic tsiʼ mele. Asá jin jach tsiʼ chʼujutesa Jehová i tsiʼ chaʼle wersa i jisan jiñi dios tac mach bʌ i sujmic yaʼ ti tejclum (1 R. 15:11-13; 2 Cr. 14:2-5).
e Jiñi ñaxam bʌ chaʼpʼejl Mandar miʼ yʌl chaʼan maʼañic chuqui o maʼañic majqui yambʌ yom miʼ chʼujutesʌntel. Ili tsiquil miʼ pʌs chaʼan Jehová tsiʼ wen qʼuele ti ñuc cheʼ jin jach miʼ chʼujutesʌntel (Éx. 20:1-6).
f MUʼ BɅ I PɅS JIÑI FOTO TAC : Juntiquil anciano xcolelto bʌ woliʼ suben jiñi yambʌ hermano chaʼan miʼ tsʼitaʼ pensarin come wolix i wen ñʌmʼan i jap lembal. Jiñi yambʌ hermano miʼ pʌs i pecʼlel, miʼ chʼʌm ti ñuc tsaʼ bʌ subenti, miʼ tojʼesan i melbal i miʼ bej melben i yeʼtel Jehová.