Tsaʼ j cʌñʌ bajcheʼ mi caj i tojʼan jiñi wocol tac
Ili tsiʼ yʌlʌ Ursula Menne
Cheʼ bajcheʼ cʼajal c chaʼan, an c mulaj chaʼan ti jumpʼejl bʌ qʼuin miʼ mejlel chuqui wen tiʼ tojlel pejtelel lac piʼʌlob. Tiʼ caj iliyi, jiñi comunistajob ti Alemania oriental tsiʼ yotsayoñob ti cárcel. Yaʼ ti cárcel tsaʼ j cʌñʌ bajcheʼ mi caj i tojʼan jiñi wocol tac. Mi caj c subeñetla.
TSAʼ quila pañimil ti 1922 ti Halle, jumpʼejl tejclum am bʌ ti Alemania, am bʌ cʌylem cheʼ bʌ 200 kilómetro tiʼ suroestejlel Berlín. Ili tejclum ñumeñix ti 1,200 jab tsaʼ tejchi, i yaʼʌch baqui tsaʼ caji ti pʼojlel jaʼel jiñi protestantejob. Jiñi quijtsʼin Käthe tsiʼ yila pañimil ti 1923, jiñi c papá soldado i jiñi c mamá miʼ chaʼlen cʼay ti teatro.
¿Baqui tsaʼ j cʌñʌ chaʼan mic wen mulan c tojʼesan jiñi wocol tac? Tic papá. Cheʼ bʌ tsaʼ loqʼui ti soldado tsiʼ yotsa i tienda. I muʼ bʌ i wen ajñelob ti mʌñoñel pʼumpʼuñob, jin chaʼan miʼ yʌqʼueñob ti bet. Pero tiʼ caj jiñi, tsaʼ jili jiñi i tienda. I wentʌlel jiñi tsaʼ bʌ ujti tiʼ tojlel tsiʼ pʌsbeyon chaʼan wocol ti tojʼesʌntel ili pañimil i chaʼan junlajal miʼ qʼuelob i bʌ jiñi lac piʼʌlob. Pero wocol chaʼan mi laj qʼuextʌbeñob i pensar jiñi xcolelob.
Joñon yicʼot Käthe tsaʼ lon j cʌñʌ jiñi música, jiñi cʼay yicʼot danza, come jiñi c mamá yujil. Wen tijicñayon quicʼot quijtsʼin cʼʌlʌl ti jiñi jabil 1939.
Tsaʼ tejchi jiñi wocol
Cheʼ bʌ tsaʼ ujtiyon ti clase, tsaʼ ochiyon ti escuela chaʼan ballet, tsaʼ j cʌñʌ jiñi danza expresionista (ti alemán, ausdruckstanz) cheʼ bajcheʼ Mary Wigman, tsaʼ bʌ i teche ili son. Jiñi muʼ bʌ i chaʼlen son miʼ luʼ ñijcan i bʌcʼtal. Cheʼ jaʼel, tsaʼ caji c bon dibujo tac. Cheʼ bajcheʼ maʼ qʼuel, cheʼ xcolelonto wen tijicña tsaʼ c ñusa i cabʌl chuqui tsaʼ j cʌñʌ. Pero ti jabil 1939, tsaʼ caji jiñi segunda guerra mundial. I cheʼ ti 1941, tsaʼ chʌmi c papá tiʼ caj jiñi tuberculosis, wen chʼijyem tsaʼ cubi c bʌ.
Jiñi guerra wen bʌbʌqʼuen jax tsaʼ ujti. An jaxto 17 c jabilel i tsaʼ caji j qʼuel chaʼan jiñi lac piʼʌlob tsaʼ cajiyob ti sojquel yilal. Cabʌl lac piʼʌlob tsaʼ caji i wen bʌcʼñañob jiñi nazijob. Mach librejoñic lojon, cabʌl lac piʼʌlob tsaʼ chʌmiyob, jiñi bomba cabʌl tsiʼ jisa ototʌl tac. Jiñi bomba tac tsiʼ jisa lon cotot i cabʌl lon c familia tsaʼ bʌ chʌmiyob.
Cheʼ ti 1945, cheʼ tsaʼ ujti jiñi guerra, jiñi c mamá, Käthe yicʼot joñon bej yaʼto añon lojon ti Halle. Ti jimbʌ ora, joñon tsaʼ ñujpuñiyon i añix juntiquil calʌl. Pero tsaʼ tejchi wocol ti c ñujpuñel, i tsaʼ j cʌyʌ lon c bʌ. C bajñel jach tsaʼ caji j cosan jiñi calʌl, jin chaʼan tsaʼ caji c bon cuadro tac yicʼot tsaʼ cajiyon ti son chaʼan mic taj taqʼuin.
Cheʼ bʌ tsaʼ ujti jiñi guerrra, Alemania tsaʼ tʼoxle ti chʌmpʼejl parte. Yaʼ baqui chumulon tsaʼ cʌyle tiʼ cʼʌb jiñi Unión Soviética, jiñi añoʼ bʌ i yeʼtel jiñobʌch jiñi comunistajob. Cheʼ ti 1949, yaʼ baqui chumulon lojon cʌmbil bajcheʼ Alemania oriental, pero tsaʼ sujti ti República Democrática Alemana.
Cheʼ bʌ woliʼ melob i yeʼtel jiñi comunistajob
Ti jimbʌ ora tsaʼ caji j cʌntan c mamá come tsaʼ cʼamʼa. Tsaʼ c taja queʼtel ti jumpʼejl oficina chaʼan yumʌlob. Cheʼ jiñi tsaʼ caji c ñochtan junmojt yambʌ xcolelob añoʼ bʌ tiʼ contra jiñi toʼol ticʼlʌntel. Jumpʼejl ejemplo, juntiquil xcolel maʼañic tsaʼ chʼʌjmi ti universidad come jiñi i papá tsiʼ colta jiñi nazijob. Joñon c wen cʌñʌ, mic tem chaʼlen lojon cʼay i mic ñijcan lon música, jin chaʼan mij cʼajtiben c bʌ: «¿Chucoch jin yom miʼ toj jiñi tsaʼ bʌ i mele i papá?». Tsaʼ caji c ñumen otsan c bʌ quicʼotob jiñi añoʼ bʌ tiʼ contra jiñi yumʌlob, tsaʼ loqʼuiyon ti marcha tac i tsaʼ c pʌcʼʌ jumpʼejl cartel ti jumpʼejl escalera am bʌ ti jumpʼejl tribunal.
Come secretariajon chaʼan jiñi Comité Regional de Paz, yom mic tsʼijbun carta tac mach bʌ weñic mi cubin chuqui tac miʼ yʌl. Ti jumpʼejl bʌ qʼuin, jiñi comité tiʼ subeyon chaʼan yom mic puc jumpʼejl jun tiʼ tojlel juntiquil wiñic am bʌ ti yambʌ Alemania chaʼan miʼ tejchel tʼan tiʼ contra. Pero maʼañic tsaʼ c mulaj c mel bajcheʼ jiñi, tsaʼ c mucu jiñi jun tac yaʼ ti oficina i maʼañic tsaʼ c choco majlel.
«Jiñi ñumen jontol bʌ xʼixic yaʼ ti cárcel» tsiʼ yʌqʼueyon c pijtaya
Cheʼ ti junio ti 1951, chaʼtiquil wiñicob tsaʼ ochiyob tic oficina i tiʼ subeyoñob: «Jatet mi caj a majlel ti cárcel». Tsiʼ pʌyʌyoñob majlel ti jumpʼejl cárcel cʌmbil bʌ bajcheʼ Roter Ochse (Buey Rojo), i ti jumpʼejl jab tsiʼ subeyoñob chaʼan woli c mel am bʌ tiʼ contra jiñi Estado. Juntiquil xcolel tiʼ sube jiñi policía secreta cʌmbil bajcheʼ Stasi, chaʼan tsaʼ c pʌcʼʌ jumpʼejl cartel ti Tribunal. Jiñi mel bʌ mach weñic tsaʼ ujti, maʼañic majqui tsiʼ chʼʌmʌ ti ñuc chuqui tsaʼ bʌ cʌlʌ, tsiʼ yotsayoñob 6 jab ti cárcel. Cheʼ bʌ yaʼañon ti cárcel, tsaʼ cʼamʼayon i tsaʼ chojquiyon majlel yaʼ baqui miʼ yajñel jiñi cʼamoʼ bʌ, yaʼ baqui an 40 xʼixicob. Wen chʼijiyemob jax i ñiʼ i wut, tsaʼ c wen bʌcʼña. Ti ajñel tsaʼ majliyon i tsaʼ c jatsʼʌ jiñi puerta tij cʼʌb.
¿Chuqui a wom? Tsiʼ cʼajtibeyon jiñi guardia.
¡Com loqʼuel ilayi! tsaʼ cʌlʌ ti cʼam bʌ tʼan. ¡Bajñel ñupʼuyonla mi la wom, pero mach comic ajñel ilayi! Pero bueno jiñi guardia maʼañic tsiʼ jacʼʌ c tʼan. Pero ti wiʼil tsaʼ j qʼuele juntiquil xʼixic wen qʼuexel bʌ cheʼ bajcheʼ yambʌlob. Tsaʼ j qʼuele tiʼ ñiʼ i wut chaʼan tijicña i tsaʼ majliyon ti buchtʌl yicʼot.
Jiñi xʼixic tiʼ subeyon: «Mi wʌʼ mi caj a buchtʌl a wicʼoton yom maʼ cʌntan a bʌ. Jiñi yambʌlob miʼ yʌlob chaʼan joñoñʌch jiñi ñumen jontolon bʌ come i testigojon Jehová».
Joñon mach cujilic mi jiñi i testigojob Jehová miʼ contrajiñob jiñi yumʌlob. Cujil jach bʌ jiñʌch cheʼ c papá tiʼ subeyon chaʼan jiñi Xpejcaya bibliajob añobʌch tiʼ sujmlel, come cheʼ chutonto jiñi c papá miʼ julaʼtʌntel.
Tsaʼ c chaʼle uqʼuel tic tijicñʌyel cheʼ tsaʼ j cʌñʌ juntiquil xʼixic i cʼabaʼ Berta Brüggemeier. Tsaʼ c sube: «¡A wocolic, subeñon chaʼan bʌ Jehová!». Tsaʼ caji c wen ñochtan i ti bele ora mi cʌl lojon chaʼan bʌ Biblia. Tsaʼ cʼoti j cʌn chaʼan Jehová jiñʌch i sujm bʌ Dios, yujil cʼuxbiya, toj chuqui miʼ mel yicʼot miʼ yʌcʼ ñʌchʼtʌlel. Cheʼ jaʼel tsaʼ j cʌñʌ chaʼan mi caj i tojʼesan jiñi wocol tac am bʌ i pʼoloyob jiñi lac piʼʌlob jontoloʼ bʌ. Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi Biblia ti Salmo 37:10, 11: «Mach jalix mi caj i jilel [...] jini xjontolil [...]. Jini utsoʼ bʌ i pusicʼal mi caj i yʌqʼuentelob i wenlel. Tijicña mi caj i yubiñob cheʼ ñʌchʼʌlob i pusicʼal».
Chaʼ librejoñix i tsaʼ putsʼiyon majlel ti Occidente
Ti 1956, tsaʼ loqʼuiyon ti cárcel, joʼpʼejl jab tsaʼ ajñiyon. Cheʼ bʌ tsaʼ loqʼuiyon, tsaʼ putsʼiyon majlel ti Alemania occidental. Ti jimbʌ ora añix chaʼtiquil quixicʼal, Hannelore yicʼot Sabine, tsaʼ bʌ majliyob quicʼot ti Alemania. Tsaʼ c chaʼle c bʌ ti divorciar quicʼot jiñi c ñoxiʼal i tsaʼ c chaʼ sʌcla jiñi i testigojob Jehová. Cheʼ bʌ woli j cʌn majlel muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia tsaʼ c chʼʌmbe i sujm chaʼan yom mic jacʼben i tʼan Dios yicʼot yom mij qʼuextan bajcheʼ chumulon. Tsaʼʌch c wen chaʼle wersa i tsaʼ c chʼʌmʌ jaʼ cheʼ ti 1958.
Tsaʼ chaʼ ñujpuñiyon pero yicʼotix juntiquil i testigo Jehová, Klaus Menne. Wen tijicña tsaʼ ajñiyon lojon i tsaʼ c taja lojon chaʼtiquil lon calobil: Benjamin yicʼot Tabia. Klaus añix 20 jab tsaʼ chʌmi ti jumpʼejl accidente, cʼʌlʌl ili ora c bajñel jach. Pero miʼ wen aqʼueñon c tijicñʌyel cheʼ cujil chaʼan jiñi chʌmeñoʼ bʌ mi caj i chaʼ chʼojyelob (Lucas 23:43; Hechos 24:15). Yambʌ muʼ bʌ i wen aqʼueñon c tijicñʌyel jiñʌch cheʼ tiʼ chʌnticlel jiñi calobilob miʼ melbeñob i yeʼtel Jehová.
Wʌle cujil chaʼan cojach Jehová mi caj i tojʼesan ili Pañimil. Miʼ chʼʌm ti ñuc bajcheʼ la quilal i chuqui ñusʌbil lac chaʼan, maʼañic mi juntiquilic wiñic muʼ bʌ i mel bajcheʼ iliyi. Cheʼ bʌ cujil iliyi miʼ yʌqʼueñon c tijicñʌyel, ñumento cheʼ mij qʼuel cheʼ miʼ ticʼlʌntel yambʌlob o joñon mic ticʼlʌntel. Eclesiastés 5:8 miʼ yʌl: «Mi tsaʼ qʼuele woliʼ ticʼlʌntelob pobrejob chaʼan jini wen chumuloʼ bʌ, mi mach tojic miʼ chaʼleñob meloñel, mach miʼ toj sajtel a pusicʼal. Come pejtel añoʼ bʌ i yeʼtel añob tiʼ wenta ñumen ñucoʼ bʌ i yeʼtel muʼ bʌ i jacʼbeñob i mandar yañoʼ bʌ. Jini ñumen ñucoʼ bʌ miʼ jacʼbeñob i mandar rey». Jiñi ñumen ñuc bʌ yeʼtel jiñʌch tsaʼ bʌ i Meleyonla, jiñi Biblia miʼ yʌl tiʼ tojlel: «Cʼajpan tsiquil pejtelel chuqui an i miʼ taj i qʼuel jiñi muʼ bʌ caj i chaʼlen meloñel chaʼan jiñi tsaʼ bʌ lac mele» (Hebreos 4:13).
Cheʼ mic ñaʼtan am bʌ c ñusa ti jiñi noventa jab
Ti bele ora miʼ cʼajtibeñoñob bajcheʼ yilal chumtʌl tiʼ yorajlel jiñi nazijob yicʼot jiñi comunistajob. I mic subeñob chaʼan «wen wocolʌch». Jiñi ñazijob, jiñi comunistajob yicʼot jiñi yambʌ yumʌlob muʼ bʌ i waʼchocoñob jiñi wiñicob an i pʌsʌyob chaʼan maʼañic miʼ mejlel i yumañob jiñi lac piʼʌlob. Jiñi Biblia miʼ yʌl chaʼan jiñi wiñicob miʼ «cʼʌñob i pʼʌtʌlel chaʼan miʼ jisañob i piʼʌlob» (Eclesiastés 8:9). ¡Wen i sujmʌch chuqui miʼ yʌl jiñi Biblia!
Cheʼ bʌ xcolelonto tsaʼ c ñaʼta chaʼan jiñi wiñicob miʼ mejlelob i tojʼesan jiñi wocol tac. ili ora cujil chaʼan jin jach jiñi tsaʼ bʌ i Meleyonla mi caj i mejlel i tojʼesan ili pañimil, i mi caj i mel cheʼ mi caj i jisan jiñi jontoloʼ bʌ yicʼot cheʼ mi caj i yʌqʼuen jiñi i Yalobil, Jesucristo, chaʼan miʼ yuman ili pañimil, tsaʼ bʌ i cʼuxbi jiñi lac piʼʌlob yicʼot tsiʼ coltayob. Jiñi Biblia miʼ yʌl tiʼ tojlel i Yalobil Dios: «Tsaʼ cʼuxbi chuqui toj i tsaʼ tsʼaʼle jiñi jontolil» (Hebreos 1:9). Mic wen aqʼuen wocolix i yʌlʌ Dios cheʼ tsaʼ j cʌñʌ jiñi ñumen wem bʌ Rey yicʼot toj bʌ muʼ bʌ caj i chaʼlen yumʌntel, i mic pijtan chumtʌl tiʼ pejtelel ora ti jiñi yumʌntel.
[Foto]
Quicʼot jiñi quixicʼal Hannelore yicʼot Sabine cheʼ bʌ tsaʼ cʼotiyon lojon ti Alemania occidental
[Foto]
Ili ora, quicʼot jiñi calobil Benjamin yicʼot yijñam, Sandra