Ɔtɔblö

Kwa ˗bha ꞊klaŋwo waa kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗nu ˗wo ˗gban Biblö ˗ta. ˈˈKɛɛ mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa ˈˈwɩ kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ ˗bha, ˈyö ˗tɔ ˗yö ˗an ˈgü ˗bhaasü. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, pë ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo˗ man, ˈyaa ˈnën ˈkwa˗ pö ˗an ˗dhɛ. ˈMën ˗dho kwa ˗takun kö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˈya ˗dho ˈdho ˈˈshia˗? Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗pö kletiɛn ˗nu ˈwo kun Wlɔmö ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ «˗zʋ ˗yö [˗Zlan] ˗dhɛ ˗sü bha˗ ˗gɛn ˗yö ˗go ˗a ˗dhiang ˈö mɛ ˗ya ma bha ꞊në˗ ˈgü, ˈsa˗ dhiang ˈö ˈˈdhʋ̈ bha yö ˗mü Klisi ˗wʋ ꞊në˗ ˈka.» (Wlɔ. 10:17) ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ Biblö draansü ˈnën kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗gban, ˈwlaan˗ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈö ˈwaa ˗gban ˗sü ˈka ˗Zlan ˗Wo ˗ta, ˗an kë ˗sü ˈyaa ˗mü. Kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗gban gagade ˗nu ˈwo ˗Zlan ˗Wo ˈgü ˗an ˗ta, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ «mɛ ˈbha ˈˈdhia ˈyaa ꞊mɔɔ˗ ˗bha kö ˗yö ˈma [˗Zlan] ˈgü ˈˈwɛɛwɛɛ, kö ˗zʋ ˗yö ˗a ˗dhɛ ˗sü ˈyaa˗ ˗mɛ ˗gɔ.» (Ebl. 11:1, 6) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈkwa ˗dho kwa ˈˈɲan ˈto kö ˗Zlan ˗yö ˗dhidha ˈbha kë, kö ˈkwa ꞊kun ˗a ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈkwa gagade ꞊slɔɔ. Biblö draansü ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗bha ˗dɔ ˈdudhö ˗sü ꞊gban ˗ɲën, ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa gagade ˈgü. w21.05 4-5 § 11-12.

ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊va ˗kun bɔmɛn Pɔdhö ˗bha. ˗A ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗wa ˗man, ˈö ˈwo˗ ˗zuö ˗nu wo ˗gwö ˈka. ˗Wa ˗da ˗kasho ˈgü, ˈö ˈwo kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗ʒiaanwo ˈwo˗ zë. (2 Ko. 11:23-25) Pɔdhö ˗ya ˗pö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ö ˈko ˗zë ˗zotadhe yaa ˗nu ˈka. (Wlɔ. 7:18, 19, 24) ˈˈYua ˈbha ˗kun ˗a ꞊sëëbho ˗ni ˈgü ˈpö, ˈö kun ꞊dhɛ ‹ˈˈglɛnga ˈdhö ˗a kwi ˈgü›. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo kö ˗Zlan ˗ya bho ö ˗bha. (2 Ko. 12:7, 8) Zoova ˗yö ꞊faan ˗nu Pɔdhö ˗dhɛ ˗a ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈpɛpɛ ˈgü, kö ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗zlanwopösü ˈka. Yö ˈö Pɔdhö ˗ya ˗kë, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. Kö ˗yö ˗kasho ˈgü ˈkɔ ˈbha ˈgü Wlɔmö, ˗ya ˈdho bɔ ˈˈsɛgɔmɛn ˗nu ˗kuu ˈˈdhiʋ̈, ˗yö ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗wɔn ˗blɛɛ ö ꞊faan ˈka. (Këw. 28:17; Fdh. 4:21, 22) ˗Yö ˗zlanwo ˗pö ˈzü ˈˈɲan ˗to ˗gbludë ˗bha ˈkɔ ˗bha ˗mɛn ˗nu waa mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo nu ˗wo ˗a ˗dhɛ, ˗an ˗dhɛ. (Këw. 28:30, 31; Fdh. 1:13) ˈˈTʋ̈ŋ do ˈö bhë ˗a ˈgü, ˗Zlan ˗yö ꞊faan ˗nu Pɔdhö ˗dhɛ ˈyö ˈsëëdhɛ ˗nu ˗bɛnzë. ˈSëëdhɛ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗wo kletiɛn ꞊dede ˗nu ꞊faanmën ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˈgü, ˈö ˈwo kwa ꞊faanmën ˗ni ˈgü ˈpö ꞊dɛɛ. w21.05 21 § 4-5.

˗Desüva ˗ya ˗kë ˈö Zuda ˗bha ˗gblüdë Oziasö ˈyii ö ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗bha, ˈö ˈpë ˈyaa kun˗ dua ˈka, ˗a ˗kë. Oziasö ˈgü ˗kun ˈˈgbɩɩ˗ ˗dedewo. ˗Gblü ˗nu ˗wo ˗dhi ˗a ˗gɔ, ˈö ˈˈkwipö ˗nu dɔ. ˈBhlaadhɛ ꞊va ˗kun ˗a ˗gɔ. «˗Zlan ꞊dede ˗ya ˗kë ˈö ˗kë ꞊bhɔmɛn ˈka.» (2 Chron. 26:3-7, 10) ˈˈKɛɛ Biblö ˗ya ˗pö «˗dhɛ ˈö Oziasö ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗, ˗desüva ˗yö ˗da ˗a ˈgü ˈö ˈwɔn yaa ˗kë.» Zoova kë˗ ˗pö ꞊dhɛ ˈˈsaabhomɛn ˗nu dosɛnŋ ꞊nën ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo ansansö ˈˈgʋ̈ ö ˗dhɔkëgükɔ ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗gblüdë Oziasö ˗zë, ˗yö ˗da ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ ˈgü ˈö ansansö ˗gö. Zoova ˗yö ö ˗naan ˗yö ˗a ˗bha ˗a ˗bha ˗desüva ˗wɔn ˈgü, ˈö ꞊weeyua ˗ya ˗a ˗bha. (2 Chron. 26:16-21) ˗Desüva suu ˈö ˗da Oziasö ˈgü bhë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗da kwa ˈgü ˈpö ˗ee? ꞊Ii. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈkwa kwa ˗zota kwa dosɛnŋ kwa ˗de ˗wɔn ˈgü ˈgbɛ, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈. ˗Yö ˗së kö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗kɔmɔnwɔnbhasü waa yö ˈˈpɛpɛ ˈö ˈwo ˗an dɔ kwa ˗kɔ ˈka ˗zlanwokɔdhi ˈgü bhë, Zoova ꞊nën ˗an nu kwa ˗dhɛ. (1 Ko. 4:7) ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈkwa kwa ˗de ˈsü ꞊va, Zoova ˈyii ˈdho bɔ kwa ˗ta ˈö yökë. w21.06 16 § 7-8.

Yesu ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së suu ˈö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wa ꞊slɔɔ ˗zlanwopödhɛ ˈgü bhë, yö ˈti ˗dho kë ˈˈdhʋ̈ yi ꞊gban ˈka. ˗A ˗de ˗ʒiaan mɛn ˗nu ˈwo wo ˈˈtʋ to ˗an ˗bha yi bhë˗ ˈka, ˗a mɛn ˈwo ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈwo kë Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˈka, ˈkwaa ˗an ˈˈdhi dɔ. ˗A ˗dhɛ ˗kun ˗a ˗bha kö ˗a bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗bha wo ˈˈtʋ ˗to ˗an ˗bha ˗sü dosɛnŋ ˈyaa ˈnën˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö kë ˗an ˗bha zuʋ̈gblüdhi ˗gɛngodhɛ ˈka. Pë ꞊dede ˈö dho ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˈyö ˗tɔ ˗a ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ wo ˗bha ˈgüdɔgbɩɩsü ˗yö Zoova ˗dhɛ ˗së. ˈKwa kwa ˗kɔ ˗klu ˗zlanwopösü ˗bha, kwa ˗dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ˗. Kwa kwa ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˗zlanwopö, ˈkwa mɛn ˗nu ꞊klaŋ kë gagade ˈka, kö ˈkwa ‹˗tosɛa kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗ya ˗zɔn ˈka› ˗a ˈdhö. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗dho yö kë kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü. Zoova ˗ya ˗pö ˈkö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˈti mɛn ˈbha ˗takun kö ˗yö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, kwa «ˈgü ˈyii ga» ˗zlanwopösü ˈka, kwa ˗dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ˗.—Ga. 6:7-9. w21.10 26 § 8-9.

˗Dhɛkpaɔyi do ˈka kö Yesu waa ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wa ˗zlanwo pö ꞊dedewo ˗an ˈgü ˗ya ga, ˗wo ˗kun ˗dhɛ ˈbha mɛɛnˈˈ ˗ni ˈgü kö ˈwo wo ˈˈtɛɛpa, ˈyö mɛn kpö ꞊va ˗yö nu ˗an ˈˈpiʋ̈. ˗An ˗wëë ˗yö Yesu ˗kë, ˈyö ˗an ꞊klaŋ ˗kë «ˈwɔn ˈgbɛ» ˈka. Yesu ˗yö ö ˗de ˗yö mɛn ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗duɛɛ ˈgü. ˗Ya ˗yö ꞊dhɛ ˗wo saanˈˈ ˈsü ˗ni ˈgü, ˈö ˗an ˗bhawɔn ˈdhö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˗bha. Mɛn ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˗wo ˈwɔn suu do ˈö bhë, ˗a ˈgü. ˈKwa ˗an ˗ga, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˗yö ˗së, ˈˈkɛɛ ˈyaa ˈˈdhʋ̈. ˗Wo ꞊dhɛ ˈˈbhlaa ˗nu ˈö ˗an ˗maankëmɛn ˈyaa ˈdhö, ˈö ˗wa ꞊dhɛŋ ˗an ˈdhö. Bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ˗an ˗zɔn mɛn ˗nu ˈö ˈwaa ˗Zlan dɔ, ɛɛnˈˈ ˈö ˗an ˗bha ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈyaa ˈdhö, ˗an ˈka. (Efɛ. 2:12) ˈKwa kwa ˗zota mɛn ˗nu ˈwo kwa ˗bha ˗zlanwopödhɛ ˈgü ˗an ˗wɔn ˈgü, ˗dhɔ waa ö ˗de ˗yö ˗an ˗duɛɛ ˈgü ˗sü ˗dho kwa ˗blü ˈkwa ˗an ꞊klaŋ ˗kë Biblö ˈka. w21.07 5 § 8.

Mɛn ˈö ö ˗de sü ˈkpii˗, ˗yö ö ˗de ˈgü ˈˈgɔɔgɔ, ˈö ö ˗zota yöö dosɛnŋ ö ˗de ˗wɔn ˈgü. Mɛn ˈö ꞊druɛɛ ˗sü, ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈö ö ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˗gɔ ˗yö kë ö ˗gɔ, ˈˈkɛɛ kö ˗an ˗bha ˈö ˗an ˗gɔ bhë, ˗yö shiʋ̈ˈˈ. Mɛn ˈö mɛn ˗nu ˗san ˗ya ˗kë, ˈyö ꞊druɛɛ ˗kë. ˗De ˗sü ˈkpii˗ ˗sü waa ꞊druɛɛ ˗wo ꞊dhɛ ˗pɛn ˈö ˗ya ˈˈdhü ˗bha, ˗a ˈdhö. ˗A ˗bha ˗ya ˈˈdhü ˗bha ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë mɛn ˗nu ˈtii ˈka, ˈö˗ ˈˈdhü ˗yö ˗ya shiʋ̈ˈˈ ˗sü ˗bha. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö Zoova ˗dhɔkë ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ꞊dhɛ ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü waa ꞊druɛɛ ˗wa kë ˗a ˈgü, ˗yö ˗dho ˗pö. (Prov. 16:18) ˗Yö ˗dho ˈˈkan Zoova ˗dhɔkësü ˗bha, ˈö pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë ö ˗de ˈka, ˈö˗ ˗kë ˈpö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka. ˗Dhioo ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya dɔ bhë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈkozë ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü ˈka. ˗Ya ˗pö: «Kö ˈwɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn ˈka dho˗ kë, kö ˈka ˈdho˗ ˈbha kë ꞊drɔ ˈka, ˈˈɛɛn ˗dɩ ˗sü ˈkpii˗ ˗sü ˈö˗ ˗zundhiʋ̈bhlɔɔ ˈyaa ˈdhö bha˗ ˈka. ˈˈKɛɛ kö ˈka ka ˗gɔ ˈdho ˈˈsia˗ ka ˈko ˗dhɛ, kö ˈka mɛ ˈˈwɛɛ ˗nu fië˗ bho ka ˗dɩ ˗bha!»—Fdh. 2:3. w21.07 15-16 § 6-8.

Mɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗ga ꞊dhɛ ˗zlanwo ꞊dede dua ˗mü kö ˗yö dhɛɛˈˈ ˈˈpɛpɛ ˗yɔ bɔ, ˈkö ˗kë ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ ˗a dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwaa ˗gban ˗sü ˈka Biblö ˗ta. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë ˈˈdhʋ̈ ˗ee? ˗Kwa bɔmɛn Pɔdhö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Yö ö ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën kö ˗wo ‹ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˗ga ˗së ˈka.› ˈˈKɛɛ ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˈpö ꞊dhɛ ˈwɔn ꞊vadhɛ ˗wo ˗dhö ˈö ˈyaa˗ ˗an ˈgüman. (1 Tes. 5:21) ˗Yo ˈsëëdhɛ ˗bɔ ˗an ˗dhɛ ˈö˗ pö: «˗Zlan ˗wodhiʋ̈losü waa˗ ˈwɔn ˗bhokoodɔsü bhë ˗a ˈˈpian ˈnën ˈbha ꞊nën ˈkwa˗ dɔ. ˈWɔn ˗dhɛ ˈkö kwa ˈˈɲan ˈdhö ˗da ˗ni ˗a ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö˗ ˈgü ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha bhë, ˗yö ˗kë ꞊dhɛ ˈpë ˈkwa ˗dhɛ ˗ga ˗ni ˈgü ˗dhuaŋdhe ˈˈluulu ˈgü ˗a ˈdhö.» (1 Ko. 13:9, 12, NWT) Pɔdhö ˈyaa kun ˈwɔn ꞊gban ˈgüman ˗ni ˈgü, ˗yö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö kwa ꞊dede kwa ˈka. ˈˈKɛɛ gagade ˈö ˗gban Zoova ˗zopiʋ̈wɔn ˗bha Pɔdhö ˗ya ˗dɔ. ˈWɔn ˗nu ˈö ˗an dɔ ˈˈdhʋ̈, ˗wa ˗zo ˗gban ꞊dhɛ ˗yö gagade ˗ʒian ˗ta. Pë ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗an kë kö ˗yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈkwa gagade ꞊slɔɔ ˗a do ˈnën ˗tɔ ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ ˈö Yesu ˗ya ˗zɔn waa˗ ˗dhɛ ˈö Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈdho ˗a kë ˗ni ˈgü ꞊dɛɛ, ˗an ˗dan ˈkwëë˗ ˗sü. w21.10 18-19 § 2-4.

Yi ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈka kë zii, ka ˗kë ˗Zlan ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗yö ˈgü ɛɛnˈˈ ˈkaa˗ ˈgü, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Ka ka ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗bɛ ˈwɔn ˈdhɛ ka ˗ta ˗a ˗bha. ˗Ka yö ˗dɛɛ ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗ya ka ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˗Ka ka ˈˈɲan ˗klu pë ˈdhɛ ˈka ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˗a ˗bha, ˈka ka ˗zo bho ˗a ˈdhɛ ˈkaa ˗mɔn ˗an ˗bha ˗an ˈˈpiʋ̈. ˗Gblüdë Davi ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo kö ˈö Zoova ˗bha ˈkɔ dɔ. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Zoova ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗a gbö Sadhomɔn ˈnën ˗dho ˈkɔ bhë ˗a dɔ, Davi ˗yö ˗wɩ pë ˈö Zoova ˗ya pö ˗a ˗bha. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya ˗kë kö ˈö ö gbö ˗takun yö ˈö bhë ˗a ˗bha. (1 Chron. 17:4; 22:5) Davi ˈti˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ Sadhomɔn ˗yö ꞊kun wlüünën ˈka ˈyaa pë ˈbha dɔ, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈö ˈkɔ bhë ˗a dɔ. (1 Chron. 29:1) ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ yö ˈö bhë ˗a ˗bha ˗kë ˗së ˗sü ˈyii ˗dho ˈsü ˗kwɛ ɛɛnˈˈ mɛn ˈö dho ˈˈdhiʋ̈sü ˗a ˈka ˗a ˗bha, ˗yö ˗dho ˈsü Zoova ˗bha ˈdhuëë˗ ˗bha. ꞊Dhɛ Davi ˈdhö, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii ꞊dɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗an ˗bha yö ˗yö ˗go ˈˈgblʋʋ, ˗an ˗kɔ ˗yö ˗to Zoova ˗bha yö ˈgü ˗kplawo. ˗Wa ˈwɔn ˗dɔ ˈpö ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˈwo yö ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an kë ˗ni ˈgü, Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ˈkpɔ ˗an ˗bha. w21.09 9 § 4; 10 § 5, 8.

ˈKwa Zoova ˗bha yö ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, kwa ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˗së. ˈˈKɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈö kwa ˗kɔ ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˈnën ˈkwa ˗dho ˗a ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. Kö ˈkwa˗ pö ˈkwa˗ kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˈdhö, kwa ˈgü ˗dho ga, ˈö ˈkwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ˈya˗. (Dhu. 14:28) ˗Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ü Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈka, ü ˗a ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˈö ˗wɔn ˈdhö˗ ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗a ˈka. Mɛn ˈbha ˈö ˗dho kë ꞊dhɛ ü ˈdhö, ˈyaa ˈdhö. Kë ˈyaa ˈnën ˈü˗ wo ˗tiaandhö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha, ˈyö Zoova ˗yö ü ˗gan ö ˗bha. ˗Yö ˗dhɛ ˗ga ü zuʋ̈ga ˈgü, ˈyö˗ yö ꞊dhɛ ˗dekëtɩɩmɛn ˗mü ü ˈka, ˈö ˈü˗ ˈˈpiʋ̈ ˈü ˗gleŋ ˈsü ˗a ˗bha kö ˈü ü ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. ˗Yö kë ü ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈbha ü ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈü˗ ˗dhɔkë, ˗ya zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ꞊dedewo. Ü ˗bha zuʋ̈saadhɛ waa ˗klu ˗a ˗bha ˗sü ˗ya ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ ü ˗wɩ ˗zlanwo «˗bha zuëˈˈ ˗së ˈka.» (Dhu. 8:15) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, pë ˗dhɛ ˈü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗bhö ˗a kë Zoova ˗dhɛ ˗kplawo. ˈBha˗ kë ˈˈdhʋ̈, ü zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi ‹ü ˗de këwɔn ˗nu ˈgü.›—Ga. 6:4. w21.07 24 § 15; 25 § 20.

ˈWɔn ˈbha ˈö ˈyaa kwa ˈgü kpɛnŋdhö ˗yö kë ˗ni ˈgü, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: Mɛn zii ˗nu ꞊waa˗ yö ꞊dhɛ ˗zlanwokɔdhigümɛn do ˗ya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, ˗an dua ˗mü kö ˗wo «ˈˈyaaki ˈdhɛ ˈkö go ˗Zlan ˈˈpiʋ̈» ˗a ˗dhɛ ˗a ˗gɔ, kö ˗wa ˈˈɲan bhɔ ˗kɔ dɔ. (Zak. 3:17) Pë ˈwo ˗dho ˗a ˗ya ˈwo zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ˗a ˗mɛn ˗takun ˗sü kö ˗yö ˗da ˈzü ˗Zlan ˗bha ʒiaan ˗ta. (Zak. 5:19, 20) ˗An dua ˗mü ˗wo pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˗wo ˗zlanwokɔdhi ˗takpa, kö mɛn ˗nu ˈö ˈwɔn yaa ˗yö ˗kë ˗an ˈka, ˗wo ˗an ˗zo ˗gban. (2 Ko. 1:3, 4) Mɛn zii ˗nu ˗wo ˈwɔn ˈbha ˈˈɲan bhɔ ˗ni ˈgü, ˗wo ˈwɔn bhë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗pɔn ˗së ˈka. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va sü. ˗Wo ˗bhɛɛ ˗Zlan ˗dhɛ ˈyö ˗dhioo ˗nu ˈwo ˗gban Biblö ˗ta waa ˈwɔn ˗bho ˗a ˗mɛn ˈgü ˗kɔ «ˈö dan ˗a ˈka», ˈwo˗ ˗wɔ ˗a ˗ta. (Jér. 30:11) Mɛn zii ˗nu dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ˈwɔn ˗nu ˈˈɲan bhɔ ˗bia ˗ta. ˗Wa ˈto Zoova ˗bha ˗dhioo ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗dho ˗a ꞊trɔɔn ˗së ꞊slɔɔ˗. w21.08 11 § 12-13.

Din ˈö ˗da Izraɛdhö ˗a ˗wɔn ˈgü, Noemi waa ö ꞊gɔɔn, waa wo ˗bha ˈnën ˗nu ꞊plɛ ˗wo ˗dho ˈwo ˗ya Moabö ˗sɛ ˈgü. ˗Dhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, ˈyö Noemi ꞊gɔɔn ˗wɔn ˗yö ˗kë. ˗An gbö ˗nu ꞊plɛ ˈwo bhë ˗wo dhe ˗sü, ˈˈkɛɛ ˈdhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗ʒiö ˈyö wo ˗de ˈpö ˗an ˗wɔn ˗yö ˗kë. (Ruth 1:3-5) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗wɔn ˈgü, Noemi ˈgü ˗yö ˗ga ꞊dedewo. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˈdhɛ ꞊ɲɔɔn mü, kö ˗ya pö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˈwɔn kë ˗ni ˈgü ö ˈka bhë. ˗Ya ˗pö: «Zoova ˗ya pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë n ˈka.» «˗Zlan ˈˈPiigbɩɩsü ˗ya ˗tosɛta din ˗shiö n ˈˈdhi.» ˈYö go mü ˈzü ˈö˗ pö: «Zoova yöö ꞊dede ˗ya yö n ˗gɔ ʒiaan˗, ˗Zlan ˈˈPiigbɩɩsü ˗ya ˈwɔn yaa kë n ˈka.» (Ruth 1:13, 20, 21) Zoova ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ «mɛn ˈö ꞊kpɔɔsü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ꞊gbɔɔn ˗a ˗ta, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ ˈˈblɔɔnmɛn ˈdhö.» (Eccl. 7:7) ˗Yö Dhutö ˗blü kö ˗yö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn Noemi ˗dhɛ. Dhutö ˗wɩ ˗a ˗bha ˈö ö ꞊da ˗takun kö ˗a ˈgü ˈya ˗dho ga, ˈgo mü kö ˗ya yö ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë ˗kplawo. w21.11 9 § 9; 10 § 10, 13.

꞊Waa˗ pö ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu yö ˈdhɛ kwa ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ yö ˗a ˈgü ˗a ˗bha, kö ˗wa ˗pö ˈkwa ˈˈkan kwa ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈ ˗sü ˗bha ˗ee? ˗Abin! Pë ˗nu ˈwo ˗dho ˗a kë kö ˈkwa kë ˗zlanwopömɛn ˗tiaandhö ˗nu ˈka, kö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa kë ˈzü ˈgbɛ, kwa dua ˗mü ˈkwa ˗an ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˈKwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ꞊kpɔɔdhɛ waa ˗de ˗naan dɔ ˗sü ˈka, ˗ya ʒiö ˗a ˈka kwa ˗de ˗wɔn ˗ta, kwa ˗dho ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha. (Prov. 11:2; Këw. 20:35) ˗Mën ˗wɔn ˗nu ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an kë ˗sü ˗ya ka ˗zo ˈˈpiʋ̈? ˗Ka ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ kö pë ˗nu ˈö ˈka ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha, ˈka ˗an dɔ. (Prov. 16:3) Yö ˗nu ˈö˗ ˈbhaa ˗nu ˗kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗yödhiʋ̈dhɛ ɛɛnˈˈ ˗yödhiʋ̈ ˗kɔ ꞊löö ˗dhɛ ˈka, ɛɛnˈˈ ˈzü yökë Betɛdhö ˗sü waa ˈkɔ dɔ ˗yö ˗nu ˈka bhë, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an kë ˗sü ˗ya ka ˗zo ˈˈpiʋ̈. Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈka ˗wo ˈˈwɛɛ ꞊draan kö ˈka ˈdho ˗ya ˗dhɛ ˗nu ˈgü ˈka ˗zlanwopö. w21.08 23 § 14-15.

˗Dhɔ ꞊dede ˗kë mɛn ˗nu ˈka ˗sü ˗yö Zoova ˗dhɛ ˗së. (Osée 6:6) ˗Yö ˗bɔ ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Mishe ˗ta ˈö ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊faanmën kö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗sü «˗dhɔ ˗yö ˗an kë.» (Mich. 6:8, ztw.) ˈˈKɛɛ ˈˈsanni ˈkwa ˗mɔn ˗a ˗zɔn ˗sü ˗bha, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈpë ˈwo˗ ˗dhɛ ˗dhɔ ꞊dede ˈkwa˗ dɔ. ˈMën ˗tɔ ˗dhɔ ꞊dede? ˗Wo kpö ˈö ˗kë «˗dhɔ ꞊dede» ˈka bhë, ˗yö Traduction du monde nouveau ˈgü ˈö ˗ʒiö ˗gɛn ˗ɲaan 200 ˗ta. ˈMën ˈwo˗ ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈? ˈMɛn ˗dhɔ ꞊dede ˈdhö˗ ˈgü mɛn ˈbha ˗dhɔ ꞊yaa˗ kë, ˗yö ˗klu ˗a ˗mɛn ˗bha, ˈö to ˗a ˈˈsuee ˗kplawo. ˗Dhɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ꞊waa˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ, pë ˗blɛɛsü ˈö ˗gban ˗a ˗bha ˈyö ˗tɔ ˗dhɔ ˈö ˗Zlan ˗ya ˗kë mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈka. ˈˈKɛɛ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈö ˗gban ˗dhɔ ˈö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ꞊zinŋgü ˗a ˗bha. ꞊Waa˗ pö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗sü kö ˗wo ˗wɩ Zoova ˈka. Yö ˈnën˗ ˗wɔn ˈgü ˈö ˗gblüdë Davi ˗ya pö: «ˈAa Zoova, ü ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗gɔ ˗ta ˗ya yö dhaŋ˗ ˗nu ˗bha. [...] ˈAa ˗Zlan, ü ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗Dhɛ ˈö ü gban ꞊wlöö ˈyö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wa ˗kë wo ˗binŋdhɛ ˈka.» (Ps. 36:5, 7) ꞊Dhɛ Davi ˈdhö, Zoova ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗yö kwa ˗dhɛ ꞊bhlëësü ˗ee? w21.11 2 § 1-2; 3 § 4.

Yesu ˈö Zoova ˗bha ‹ˈnën ˗blɛɛsü› ˈka waa˗ bha ˈˈkiö ꞊va ꞊dede ˗wa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈka. (Kodh. 1:15; Ps. 103:20) Kö Yesu ꞊kun ˈˈsɛ ˗ta, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo Zoova ˗dhɛ wo Dë. ˗Ya ˗pö ö ˗bha gwëëzë ˗nu ˗dhɛ Zoova ˗yö ‹ö Dë ˈka, ˈö ˗an Dë ˈka ˈpö.› (Zan 20:17) ˈDhɛ ˈkwa kwa ˗de nu Zoova ˗dhɛ ˈkwa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, ˈyö ˈkwa ˗kë ˈkɔdhi ˈkpii˗ ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo˗ ˈgü kwa ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë bhë, ˗a ˈgümɛn ˗nu ˈka. (Mak. 10:29, 30) Kwa Dë ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë yö ˗mü Zoova ˈka. Yesu ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa Zoova yö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ yö ˗a ˈka ˗a ˈdhö. ˈYaa˗ ˈsü ꞊dhɛ zuʋ̈yaamɛn ˈö˗ ˗bha yö ˗kë ˈtɔŋ˗ ˗dɔ mɛn ˗ta ˗sü ˈka dosɛnŋ, ˗a ˈdhö. ˗Ya ˗zɔn ꞊ʒiaan ꞊dhɛ ˈnëndë ˈö ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɔ ˗ya ˗kë, yö ˗mü. Bhɛɛˈˈ ˗kɔ ˈö˗ ˗zɔn ö ˗bha gwëëzë ˗nu ˗dhɛ bhë, ˗a zü ˗yö ˗dɔ ˗wo kpö ˈö ˗kë «Yi Dë» ˈka bhë ˗a ˗ta. Yesu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö˗ pö ˈkwa Zoova ˗dhɛ «ˈˈpiigbɩɩ˗ ꞊va Dë,» «yi ˗Damɛn,» ɛɛnˈˈ «˗Toepö ˗Gblüdë,» ˈö sü ꞊dhɛ ˗wa ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈpö Biblö ˈgü. (ˈWun. 49:25; Is. 40:28; 1 Tim. 1:17) ˈˈKɛɛ Yesu ˗ya ˗pö ˈkwa˗ ˗dhɛ kwa «Dë.» w21.09 20 § 1, 3.

ˈDhɛ Zoova ˗yö bɔ ö ˗wodhiʋ̈lomɛn ˗nu ˗ta ˈö ˗gblüdë Manase ꞊kpɔɔ, ˗yö ˈti ö ˈˈtʋ ˈto ˗an ˗bha. ꞊Taabha «Zoova ˗ya ˗kë ˈö Asidhi ˗gblüdë ˗yö ö ˗bha ˈˈsɔdha ˗gɔmɛn ˗nu bɔ ˈwo Manase kun, ˈwo˗ ˗klu bhuʋ̈ʋ̈ˈˈ ˈka ˈwo dho ˗a ˈka Babidhɔnö.» Kö ˗yö ˗kasho ˈgü ˈdhɛ bhë ˗a ˈgü, ˗yö ö ˗zota ˗së ˈka ˈwɔn ˗nu ˈö ˗an ˗kë ˗an ˈgü. ˈYö «˗ya ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩsü ˗bha ö ˈˈbhɛman ˗nu ˗bha ˗Zlan wëëdhö.» ˗Yö ˈwɔn ˈbha ˗kë ˈzü. «˗Ya ˗pö Zoova ˗dhɛ ˗yö ö ˗takun.» Manase ˗kun «bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ˗kplawo [Zoova] ˗dhɛ».(2 Chron. 33:10-12) Zoova ˗yö ˗dho ˈö ˗gblüdë Manase ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daa ˗kë. ˈWɔn ˗nu ˈö Manase kun bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ˗an ˗wɔn ˈgü, ˗wa ˗kë ˈö Zoova ˗ya yö ꞊dhɛ ˗a ˈwɔn kë ˗kɔ ˗ya ˈgo ˈˈgbʋʋ. Zoova ˗ya ˗bhawɔn ˗to ˈö go mü ˈö˗ ˗kë ˗gblüdë ˈka ˈzü. Manase ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü. w21.10 4 § 10-11.

Akidhasö waa Plisidhö ˗an dua ˗mü kö ˗wo ˈgo ˗dhɛ ˈwo˗ dɔ ˗së ˈka bhë ˗a ˈgü, kö ˗wo ˈdho ˈkɔ ˗dɛɛ mɛɛnˈˈ ˈˈsɛ ˈˈwɛɛ ˈgü, kö ˗wo ꞊kun ˗ya wo ˗bha sɔ ˈkɔ ˗nu ˗yökësü waa˗ ˈˈdhoodɔ ˗sü ˗bha. ˈDhɛ ˗wa ˗lo wo ˗yɛɛbhaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü Kodhɛŋtö, Akidhasö waa Plisidhö ˗wo ˗zlanwokɔdhi ˗takun, ˈö waa bɔmɛn Pɔdhö ˗nu ˈwo ˗ya wo ꞊dhegblü ˗nu ˗zo ˗gban ˗sü ˗bha. ꞊Taabha, ˗wo ˗dho ˈwo ˗ya ˈˈkwipö ˈbha ˈö ˗zlanwopömɛn ˗nu ˈwaa kun mü ꞊va ˗a ˈgü. (Këw. 18:18-21; Wlɔ. 16:3-5) ˗An ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˗së, ˈö zuʋ̈gblüdhi ˗yö ˗kë ˗an ˗gɔ. ˈKosümɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈwo to Plisidhö waa Akidhasö ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗wɔn ˗bɔ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˈka. Mɛn ꞊plɛ ˈwo dho wo ˈko ˈsü, ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo ˈwɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗yökodhiʋ̈ kë ˗a ˈka, ˈyö ˗tɔ ˗an ˗bha ˈko ˗ga ˈˈtʋ̈ŋ. ˈKosümɛn ˗nu ˗wa Zoova ˗bha yökësü ˗wɔn ˗ya wo ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˗wa pë ˈˈpɛpɛ kë ˗wa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˗wo ˗dho Zoova ˗bha ˗takundhe yö wo ˗bha ˗tosɛta ˈgü.—Eccl. 4:12. w21.11 17 § 11-12.

Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kwa ˗mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. Kwa dua ˗mü ˈkwa ˈto ˗a ˗bha ˗dhioo ˈö bhë ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈˈsanni Lévitique 19:3 ˗ya pö ‹˗ka ka dë waa ka dhe ˗an ꞊bhlëë ˗ya,› ˈpë˗ pö ˗blɛɛsü ˈyö ˗tɔ: «Ka dua ˗mü ˈka kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ maan Zoova ka ˗bha ˗Zlan, a ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈.» (Lév. 19:2) Zoova ˗ya ˗pö ˈkwa kwa ˗mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «A n -mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗ee?» ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ ˈö nu ˈö yö˗ ˈka ꞊dɛɛ ˗bha ˈkwaa kwa ˗zokë ˗ni ˈgü kwa ˗mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka, ˗kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈkwa ˗ya ˗a kë ˗sü ˗bha. ˈWɔn ˈö ˗ya kë ˈsaadhö, kö ˗ya kë. ˈˈKɛɛ ˈö sü ꞊dɛɛ ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔn ˗së ꞊va ˗kë kwa ˗mɛn ˗nu ˗dhɛ. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗kë ˗an ˈˈpiʋ̈, ˈkwa kwa ˗kɔ ˗da ˗an ˗dhɛ ˈwëëga ˗nu ˈka, ˈkwa ˗an ꞊faanmën ˗Zlan ˗dhɔkësü ˗bha, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈkwa ˗an ˗zo ˗gban. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö ˈkwa Lévitique 19:3 ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. w21.12 4-5 § 10-12.

˗Gblüdë Davi ˗yö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗nu ˗kë. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ ˗dhɛkpaɔyi do ˈka, Davi ˗yö ˗da Bɛsabe ˈˈpiʋ̈, ˈö˗ ˗kë ˈzü ˈwo˗ ꞊gɔɔn zë. (2 Sam. 11:2-4, 14, 15, 24) ˈWɔn yaa ˈö˗ ˗kë bhë ˗a ˗wɔn ˈgü, waa ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗an ˈˈklʋʋ ˗yö ˗bhɔ. (2 Sam. 12:10, 11) Yi do ˈbha ˈka ˈzü, yö ˈti ö ˗zo yö Zoova ˗dhɛ ö zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˗Yö ˗luu ˈö ˗ya ˈˈsɔdha ˗nu ˈwo Izraɛdhö ˗an dhʋŋˈˈ ˗sü ˗bha, ˈˈkɛɛ ˈsa kö Zoova ˈti˗ pö ˗ya kë ˈˈdhʋ̈. ˗Mën ˗wɔn ˈö˗ ꞊slɔɔ ˗a ˈgü? ˈˈYua ˗da ˗an kpö ˈgü, ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu 70.000 ˗wo ga. (2 Sam. 24:1-4, 10-15) Kwa ˗dho Davi yö ꞊dhɛ mɛn ˈö Zoova dua ˈyaa ˗mü kö ˗ya ˗bhawɔn ˈto ˗a ˈdhö ˗ee? Zoova ˗zë yö ˈti˗ yö ˈˈdhʋ̈. ˗Yö ˗dhɛ ˗ga ꞊ʒiaan Davi ˗bha ˗klu ö ˗bha ˗sü, waa ˈgo ꞊dede ˈö˗ wo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗a ˈˈpiʋ̈, ˈyö˗ ˗bhawɔn to. Zoova ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ö ˗dhɔ ˗yö Davi ˗kë ꞊dedewo, ˈgo mü ˈzü ˈwɔn ˗së kë ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së ˈö kwa ˈgü ˈyö kwa ˗bha ˗Zlan ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗a ˈgü bhë, ˈyaa kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da ˗ee?—1 Rois 9:4; 1 Chron. 29:10, 17. w21.12 19 § 11-13.

Yesu ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˈka ˗an ˗wëë ˗yö ö ˗kë. ˗Kwa kwa ˗zota nɔɔn˗ ˈö˗ bɔ Zan mɛnbɔyibhaamɛn ˗dhɛ bhë, ˗a ˈgü. ˗Ya ˗pö: «ˈˈYanwlümɛ ˗nu ˗wo ˗dhɛ yö sië, ˈö ˗gɛnloomɛ ˗nu ˈwo ˈˈta sü, ꞊weeyuamɛ ˗nu ˗wo kë sië ˈˈklʋ̈ʋ̈klʋ̈, ˈö ˈˈtʋwlümɛ ˗nu ˈwo ˈwɔn ma, ˈö ˈmɛ ꞊wa ga ˈwo ˗bö sië.» ˈDhɛ ˈwo Yesu ˗bha ˗dhidha ˗nu yö, ‹mɛ ˈˈpɛpɛ ˗ya ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha.› (Dhu. 7:20-22) ˈMɛn ˈkwa kletiɛn ˗nu ˈka, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈto Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˗wëë kwa ˗kë. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ kwa ˈˈgblü ˗yö kë ˗së ˗an ˈka, ˈkwa ˗an ˈsü ˗së, kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö kë ˗saa ˗an ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ˈˈdhʋ̈ tɛan ˈka ꞊dhɛ Zoova ˈti ˗dhidha kë ˗sü ˈˈsɩ kë kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ꞊bhlëë ˈkpii˗ ˗ya ˗sü ˈka kwa ˗bha kö mɛn ˗nu ˈwo ˈˈɲɛɛntiimɛn ˗nu ꞊dede ˈka, waa mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈˈɲan ˈyaa ˈˈpʋ ˗sü ˈka ˗Zlan ˗wɔn ˈgü bhë, ˈkwa˗ pö ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˗ta ˗wo ˗dho kë wo ˈflëëgü, ˈö waa Zoova ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. (Dhu. 4:18) Nɔɔn˗ ˗së ˈö bhë ˗yö mɛn ˗nu ˗blü ˗ni ˈgü ˈsaadhö ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha. w21.12 9 § 5.

˗Dhioo ˈö Zakö kun ˗a dɔ ˗ni ˈgü ˈö ꞊dhegblü ˗nu ˗ta bhë, ˗ya ˗gban ˗Zlan ˗Wo ˗ta. ˗Yö ˗bɔ ˗Zlan ˗Wo ˗ta ˈö˗ ˗zɔn ˈˈtʋtomɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˈwɔn ˗së ˗kë ˗kplawo mɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗a ˗bha ꞊dhɛ Zɔbö ˈdhö, ˗an ˗dhɛ. Zakö ˗yö ˗bɔ ˗wo ˗nu ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˗nu ˈö ˗an ˈgümandhɛ ˈdhö ˗së ˗an ˗ta, ˈö ˗gleŋ ˗da ˗an ˗bha. ˗Ya ˗kë ˈö mɛn ˗nu ˈˈɲan bɔ Zoova ˈˈpiʋ̈, ˈö ˈwii yö ˗zë ˗a ˈtɔ bhɔ. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˗Kwa kwa ˗bha dhiaŋ kë ˗bhaasü, ˈkwa mɛn ˗nu ꞊klaŋkë ˗Zlan ˗Wo ˈka. ˈPë ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyaa ˈnën ˗tɔ ˈkwa ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa pë ꞊va ˗dɔ. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ꞊ʒiaan ˈkwa˗ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˈnën pë ꞊gban dɔ, ˈö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗an ˈgü ꞊dedewo. (Wlɔ. 11:33) ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ˗gban Biblö ˗ta ˗kplawo. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈˈsanni ˈkwa˗ pö kwa ˗bha ꞊klaŋnën ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ a ˗kë ü ˗duɛɛ ˈgü ˗be pë ˈa dho ˗a kë ˈyö ꞊nɛn, ˗kwa bɔ ˈwɔnzuan ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˗an ˗ta ˈkwa ˗an ˗takun kö ˗wo wo ˗zota ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn yö ˗a ˈka, ˗a ˈgü. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈwii ˗dho ˗a pö ˈwo kwa ˗zë kwa ˗dhidhɛwɔn kë. Zoova ˈnën ˈwo dho ˗a ˗dhidhɛwɔn kë. w22.01 11 § 9-10.

ˈPë Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyaa ˈnën ˗tɔ dosɛnŋ ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwa ˗dho ˈwɔn yaa kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka. Kletiɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së, ˗a dua ˗mü kö ˗a këyoo ˗dhɔ ˗ya kë ꞊dhɛ ˗a ˗de ˈdhö. Yesu yöö ꞊dede ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈtɔŋ˗ ˈö Lévitique 19:18 ˈgü bhë, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗Dhɛkpaɔyi do ˈka Fadhiziɛn mi do ˗ya dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈö˗ pö: «[˗Zlan] ˗bha ˈtɔng˗ ˗nu ˈwo˗ ˗gɔ ˈsëëdhɛ ˈgü bha˗ ˗mɛɛ ˗sü ꞊dede ꞊në˗ ꞊bhlëësü ˈka?» ˈYö Yesu ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ «ˈtɔng˗ ˗nu bha˗ ꞊bhlëësü ꞊dede ˈö˗ ˈgü,» yö ˗mü ꞊dhɛ kwa dua ˗mü kö Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa kë kwa zuʋ̈ˈˈ, kwa ꞊faan waa kwa ˗zotagüwɔn ꞊gban ˈka. ˈDhɛ go mü, ˈyö ˗wo ˈö Lévitique 19:18 ˈgü bhë ˗a pö. ˗Ya ˗pö: «˗A ꞊plɛ ˗naa ˈö dɔ˗ ˈdhɛ bha˗ ˈˈpiʋ̈, ˈˈkɛɛ ˈö wɛng ˈwo do yö ˗mü ꞊dhɛ: ‹I këyɔɔ ˗dhɔ ˗yö i kë ꞊dhɛ i ˗dɩ ˈdhö.›» (Mat. 22:35-40) ˗Dhɔ ˗kë kwa këyɔɔ ˗nu ˈka ˗kɔ ˗yö ꞊va. ˗A do ˈnën ˗tɔ ˗dhioo ˈö Lévitique 19:18 ˈgü bhë, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü. ˗Ya ˗pö: «Ü dua ˈyaa ˗mü kö ˈwɔn yaa ˈwo˗ ˗kë ü ˈka ˈü˗ ˈˈyoo bho ɛɛnˈˈ kö ˈü ˈwɔn ˈkun ü ˗zo ˈˈpiʋ̈.» w21.12 10-11 § 11-13.

Yesu ˗yö bɔmɛn Piɛdhö ˗kɔ kun, ˈö˗ bho ˈˈyi ˗gɔ. ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈdhɛ Piɛdhö kun Yesu ˗ga ˗ni ˈgü, ˗yö ˈˈta ˗sü ˈˈyi ˗ta. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ö ˈˈɲan bho ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö ˗ya ˈˈbu ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ bhë ˗a ˗ga ˗sü ˗bha, ˈyö ˈˈsuʋ̈ ˗yö ˗da ˗a ˈgü, ˈö dɔ ˈdudhö, ˈyö to mü ˈö ˗ya ˈmën ˗sü ˗bha ˈˈyi ꞊wlöö. (Mat. 14:24-31, NTBL) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gleŋ sü Piɛdhö ˗bha ˈwɔnzuan ˗bha. ˈDhɛ go ˈˈyitagɔ ˈgü ˈö dɔ ö ˗gɛn ˗ta ꞊weeyi ˗ta, ˈyaa kun ˗a ˈˈɲaan ˗be ꞊dhɛ ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ʒiö ˗ni ˈgü bhë ˗yö ˗dho ˈˈsuʋ̈ ˗da ö ˈgü, kö ˈö ˗ya ˈdho ˗sü ˗bha ˈˈyi ꞊wlöö. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö ˈˈta ˈsü ˈˈyi ˗ta kö ˈö ˈdho ˈö yö˗ ˈka ö Dëmɛn ˗bha. ˈˈKɛɛ ˗yö ö ˈˈɲan ˗bho ö Dëmɛn ˈˈpiʋ̈, ˈyö ˈˈsuʋ̈ ˗ya ˗kë. ˗Yö ˈˈdhʋ̈ ꞊dhɛ ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ꞊dɛɛ ˈkwa ˈˈta ˈsü ˈˈyi ˗ta, ˈˈkɛɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo mɛn ˗bha ˗zoyödhe ˗da ˈgüdandhe ˈgü ˗wo ˗nu kwa ˗ta. Kwa ˈˈɲan ˈti ˈto Zoova waa ˈwɔn ˗nu ˈö ˗an ˈˈplüün bho ˗an ˗bha, kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗dho kë ˈˈtëëtë, ˈö ˈkwa ˗kan ˗Zlan ˗dhɔkësü ˗bha. ˈWɔn ˗nu ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˗zɔn ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ ˈka ˗wa nu kwa ˗ta, kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun. w21.12 17-18 § 6-7.

Bhɛɛsü, Biblö draansü waa ˗zota ˗a ˈgü ˗sü ˈwo bhë, Zoova ˗dhɔkë ˗kɔ ˈbha ˗nu ˗mü. ˈKwa bhɛɛˈˈ, kö kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë ˗a ˗dhɛ. Kwa Biblö ˗wo pö ˗ni ˈgü, kö ˗Zlan ˈö ꞊kpɔɔdhɛ ˗gɔgodhɛ ˈka, kwa˗ dɔ ˗ni ˈgü. (Prov. 2:1-5) Kwa ˗zota ˗a ˈgü ˗sü ˈnën ˗tɔ kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu, pë ˈö ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ kë ö ˗dapë ˗nu ˗dhɛ waa ˗kɔ ˈö ˗gban ˗a ˈka kwa ˗bha, ˗an ˈgü ˗sü. ˈWɔn ˗së ˗nu ˈkwa dho ˗an kë kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˈyö ˈwo bhë. ˈˈKɛɛ ˗mën ˈö dho kwa ˗takun ˗an kë ˗sü ˗bha? ˗Dhɛ ˈö ˗zuö ˈyaa˗ ˗bha, ˗kwa ˈdho ˗a ˗bha. ˗Kwa Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈˈSanni ˗yö ö ˗bha ˗zlanwopö ˗yö züdɔ, ˗yö ˗dho ˈö ˗dhɛkpaɔyi 40 ˗kë ˈˈyɛ ˗ta. (Dhu. 4:1, 2) ˗Dhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, ˈnën Yesu ˗yö ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ, ˈö ö ˗zota ˗a dhɔɔbhaawɔn ˈö ˗gban ö ˗bha, ˗a ˈgü. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya ˗takun ˈö bɔ ˈgüdandhe ˗nu ˈö˗ ˗dhɛ ˈti ꞊gwëë ˈwo nu ˗a ˗ta mü, ˗an ˈgü. w22.01 27-28 § 7-8.

Mɛn zii do ɛɛnˈˈ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˗ya ˗kian ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pë ˈbha ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ, ˗a pö kwa ˗dhɛ. Kwa ˗dhɔ ˗ya mɛn ˈbha kë ˗ya ˗dhioo ˗nu ˈwo go Biblö ˈgü ˗an dɔ kwa ˗ta, kwa dua ˗mü ˈkwa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˗Wa ˗dhioo ˗nu dɔ kwa ˗ta vɛɛdhö, ˗wɩ ˗an ˗bha ˗sü kö ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü bhë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒianwo ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ. ˈMën ˗kë? ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈwɔn kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, ˈwɔn ˗ya zë kwa ˗gɔ mɛn ˈbha ꞊yaa˗ blɛɛˈˈ kwa ˗dhɛ vɛɛdhö, ˗wɩ ˗a ˗bha ˗sü ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. (Eccl. 7:9) Kwa ˗de ˗ta ˗za dɔ ˗sü ˗dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗da kwa ˈgü, ˈö ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈpë ˈö˗ ˗mɛn ˗blü ˗dhioo ˗dɔ kwa ˗ta ˗sü ˗bha, ˗a ˈka. ˗Kɔ ˈwo ˗dhioo dɔ ˗a ˈka kwa ˗ta ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ, ˈö ˈkwa ˗ya zadɔ ˗sü ˗bha mɛn ˈö ˗dhioo dɔ bhë ˗a ˗bha, ˈkwa˗ pö: «˗Mën ˈö˗ ˈka ˈyö ˗dhioo dɔ n ˗ta? Yö ꞊dede ˈö bhë ˈwɔn ˈyaa zë ˗a ˗gɔ ˗ee?» ˗Wa ˗dhioo dɔ kwa ˗ta ˈyii kë kwa ˗dhɛ ˗së, kwa ˈti˗ kë ˗së kwa ˗dho ˗a bho kwa ˈˈtʋʋ, ˈö ˈkwa dho ˗dhioo ˈdhɛ dho kë kwa ˗dhɛ ˗së ˗a mɛɛnˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˈˈpiʋ̈. w22.02 8-9 § 2-4.

ˈWɔn ˈbha ˗nu ˗dho kë ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü, kö ˗wo kwa ˗bha ˈdhaŋ˗ ˗bho Zoova ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗da ˈgüdandhe ˈgü ˗ee? ˗Kwa kwa ˗zota ˈwɔn ˈö ˗kë kö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wa ˈgo ꞊dhuëŋdhɛ ˈgü Ezitö ˗dɛɛ ˈgü, ˗a ˈgü. Mɛn ˈbha ˗nu ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ wo ˗kun ˗bhöpë ˗së ˗bhö ˗ni ˈgü ˈmü. ˈYö ˈmanö ˈö Zoova ˗ya nu ˗an ˗dhɛ bhë, ˈwo˗ sü ꞊dhɛ pë yaa ˈdhö. (Nomb. 11:4-6; 21:5) ˈˈKlʋʋbhɔdhe ˈkpii˗ ˗ya ɲën, mɛn ˈbha ˗nu ˗dho wo ˗zota ˈpö ꞊dhɛ ˗kɔ bhë ˗a ˈdhö ˗ee? ˗Zlan ˗ya ö bo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈgüshiʋ̈ ˗sü ˈka, ˗kɔ ˈö ˈˈsɛtadhɛ baaˈˈ ˗sü kö ˗yö kë ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˈka ˈö dho kë ˗a ˈka, ˈkwaa˗ dɔ. ˗A ˈbha ˗ya kë yö ˗dho kë ꞊va, ˈö ˗tosɛta ꞊gbɔɔn kwa ˗ta ˗a zübhodhɛ ˈgü. Pë ˈö Zoova dho ˗a nu kwa ˗dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü ˗yö ˗dho kwa ˗zokun ˗ee? Ɛɛnˈˈ kwa ˗dho ˈˈwɩ kwa ˗wo ꞊löö ˗a ˗bha ˗ee? ˈWɔn do ˈö dho ˈto kwa ˈˈɲaan ˈyö ˗tɔ pë ˗nu ˈö Zoova ˈdhö ˗an nu ˗ni ˈgü kwa ˗dhɛ ꞊dɛɛ ˗wa kwa ˗zokun, ˗a ˗dhɛ ˈˈoo ˗dhɛ ˈö dho ˗a nu kwa ˗dhɛ ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü, ˗yö ˗dho kwa ˗zokun ˈpö. w22.02 7 § 18-19.

Zacharie 8:23 ˈgü, ˗wo kpö ˈö ˗kë «Zuifö mi do» ɛɛnˈˈ «ka» ˈka bhë, ˗yö ˗wɩ mɛn kpö dosɛnŋ ˈka. ˗A mɛn kpö ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˗tɔ ˈˈɲɔn ˗a ꞊troo ˗nu ˈwo ꞊kun ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. (Wlɔ. 2:28, 29) «Mɛn ˗kɔŋ do ˈö ˈwo ˗wo ˈˈpɛpɛ ˈwo ˈˈsɛgɔ ˗todhʋ̈sü ˈgü ˗a pömɛn ˗nu ˈka» bhë, wo ˈnën ˈwo ˗tɔ ˗tuëë ˈˈwɛɛ ˗nu. ˗Wo ˗dho ˈˈɲɔn ˗a ꞊troo ˗nu ˗bha «sɔ blɛnŋˈˈ ˈkun ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo,» ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˗wo ˗dho ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗an ˗bha ˈö waa˗ ˗nu ˈwo ˗Zlan ˗dhɔkë ˗së ˈka. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka Ézéchiel 37:15-19, 24, 25 ˗bha ˗yökodhiʋ̈sü ˈgü, Zoova ˗ya ˗kë ˈö ˈˈɲɔn ˗a ꞊troo ˗nu waa ˗tuëë ˈˈwɛɛ ˗nu ˗an zuʋ̈ˈˈ ˗kë do, ˈwo yökë wo ˈkwëë˗. Biblö ˈˈɲan ˈö bhë, ˗yö ˈˈdhünën ꞊plɛ ˗wɔn ˗blɛɛ. Mɛn ˗nu ˈwo dho ˈdho dhaŋ˗ ˈgü wo ˈnën ˈwo ˗tɔ «Zuda ˗bha» ˈˈdhünën, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ Zuda ˗bha ˈkɔdhi ˈnën ˗Zlan ö ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha ꞊kwɛŋzü kö Izraɛdhö ˗gblüdë ˗nu ˗wo ˈgo ˗a ˈgü. ˈYö mɛn ˗nu ˈwo dho ˈto ˈˈsɛ ˗ta ˈwo ˗kë ˈpö «Eflaimö ˗bha» ˈˈdhünën ˈka. Zoova ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö mɛn kpö ꞊plɛ ˈwo bhë, ˗wo kë «ˈˈdhünën do» ˈka. ˗A ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ mɛn kpö ꞊plɛ ˈwo bhë ˗wo yökë ˗ni ˈgü ˗Gblüdë dosɛnŋ ˈö Klito ˈka ˗a ˗kɔ ꞊löö.—Zan 10:16. w22.01 22 § 9-10.

Yesu ˗yö mɛn ˈbha ˗nu ˗wɔn ˗blɛɛ, ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˗wo gbɔɔdhe ˗kë ˈˈfleemɛn ˗nu ˗gɔ kö ˗wo wo ˈtɔ ˈkun. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së ˗nu ˈnën ˈwo ˗an ˗kë, ˈwaa kun Zoova ˗dhɛ ˗së. (Mat. 6:2-4) ˈKwa ˈwɔn ˗së kë kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpuu ˈka, ˈyö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˈˈgblüsëmɛn ˗mü kwa ˈka. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «ˈMan ˈwɔn ˈö ˗së mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈka ˗a kë ˗ee? ˗Mën ˈö n ˗blü ˈwɔn ˗së ˗nu kë ˗sü ˗bha?» ˗Zlan ˈö ˈwɔn ˗nu ˗kë yö ˗mü Zoova ˈka. ˗A ˗bha ˗zuu ˗ya kë mɛn ˈgü, ˗ya ˗mɛn ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha. (ˈWun. 1:2) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈˈklʋʋsë ˗së ˗nu ˈwo ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ këyö ˈka bhë ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha, ˗a ˗de ˗ʒiaan ˗an dua ˗mü kö ˗wo kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ, Zakö ˗ya ˗pö: «˗Kɔ do ˈö mɛ ˈdhɛ ˈö ˈyaa ˈˈtɛɛ ˈzü ˈwo˗ ˗dhɛ ˗bha mɛ ꞊gee bha ꞊në ˈdhang ˗bho [˗Zlan] ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˈö˗ kë ˗yë ˈyaa ˈdhö bha ˈö˗ ˗bha ˈpö.» (Zak. 2:26) ˗Kɔ do bhë ˈpö ˈyö ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈwo ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ këyö ˈka, ˈwo˗ ˗bha. ˈKwa ˗an ˗zɔn ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈplɛ ˈka, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗yö yökë ˗ni ˈgü kwa ˈgü. w22.03 11-12 § 14-16.

Kwa ˗kɔ ˗yö Zoova ˗bha yö ꞊va ˈgü, ˈö ˈwɔn ˗së ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈˈsɩ ˈdhö kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ bɔmɛn Piɛdhö ˗yö kwa ꞊faanmën ˈwɔn ꞊bhlëësü do ˈbha kë ˗sü ˗bha. ˈˈSanni ˗ya pö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ kwa ˈˈtakɔ ꞊gban ˈgü, ˗ya ˗pö: «[˗]Ka ka ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ka ˗kɔ ˗yö ꞊mɔɔ [ˈwɔn ˗nu kë ˗sü] ˗bha.» (1 Piɛ. 1:13) ˗Mën ˈö kun ˈˈwɩ ˗ni ˈgü ˗a ˈka? Piɛdhö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ kletiɛn ˗nu ˈwo ˈˈɲɔn ˗a ꞊troo ˗nu ˈka, ˗wo ˗dho mɛn ˈö ˗an ‹bho ˗dhɛtiidhɛ ˗bha bhë ˗a këwɔn ˗sɛngbɔ ˗nu bha˗ ˗nu ˗dhiang ꞊në˗ zë.› (1 Piɛ. 2:9) ꞊Bhlëë ˈkpii˗ ˗ya ˗sü ˈka kletiɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈwo ꞊dɛɛ ˗an ˗bha kö ˗wo yö ˗wɔngbɩɩsü ˈö ˈwɔn ˗së ꞊va ˗kë mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɛ bhë, ˗a kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗zlanwopösü waa mɛn ˗nu ꞊klaŋkësü ˈö ö ꞊faan ꞊gban ˈka, ˗yö ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgɔ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ bhë ˗a ˈgümɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊bhlëësü. (Mak. 13:10) ˈKwa pë ˈˈpɛpɛ kë ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗Zlan waa kwa këyɔɔ ˗nu ˗dhɔ kwa ˗kë. ˗Yö ˗dho ˗a ˗zɔn ˈpö ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ kwa këwɔn ꞊gban ˈgü. w21.12 13 § 18.

Bɔmɛn Pɔdhö ꞊dhegblü ˗nu yö ˗kɔ ˗së ˗yö ˗kë ˗a ˗gɔ ˗kplawo. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ, ˈyii kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗ya zë mɛn ˈbha ˗gɔ, kö ˗ya ˈto mü ˗ya kë ꞊sɔnŋyaamɛn ˈka. ˗A ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗an ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈgü. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗wo ˗kun wo ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗, ˗ya ˗yö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së kë ˗dhɔ ˗yö ˗an ˈgü, ˗an ˗bhawɔn ˗yö ˗takundhe ˗bha. ˗Kɔ ˈö Pɔdhö ˗yö ö ꞊dhegblü ˗nu ꞊plɛ ˈwo kun Fidhipö ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗takun ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga. (Fdh. 4:1-3) ˗Yö ˗kë ꞊dhɛ Evodi waa Sɛnngtisö ˗an ˗wo ˈti ˗mɔn ˈwɔn ˈbha ˈgü, ˈyö˗ ˗wɔn ˈgü ˈwo kun wo ˈˈɲan ˈsü ˗ni ˈgü wo ˈko ˗nu ˈka. ˈˈKɛɛ Pɔdhö ˈti ˗dɔn bho ˗an ˈka, ɛɛnˈˈ yö ˈti zadɔ ˗an ˗bha. ˗An ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈnën˗ ˗ga. ˗Wo ˗kun dhebɔ ˗nu ˈwo ˗klu ˗Zlan ˗bha, ˈö ˗wa ꞊gwëë ˗a ˗dhɔkësü ˈgü, ˗an ˈka. ˗A ˈwɔn ˗kun Pɔdhö ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗an yö ˗kɔ ˗së ˗yö ˗kë ˗a ˗gɔ, Pɔdhö ˗an ꞊faanmën kö ˈwɔn ˈö ˗an ꞊zinŋgü bhë ˗wa baaˈˈ. ˗A ˗bha ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë mɛn ˗nu ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈgü ˗sü ˗ya ˗kë ˈö waa ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. w22.03 30 § 16-18.

Zuʋ̈waannusü ˈö Zoova ˗ya nu kwa ˗dhɛ bhë, ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa, ˈö ˗zotadhe ˗së ˗kë kwa ˗gɔ. Kwa dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Luzö ˈpë ˗kë ˗a ˈka ˈyö bhë. ˗Ya ˗pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˗yö ˗kë n ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˈa n do ˈka ˗a ˈdhö, ˈa n ˗zota ˗nu wo ꞊dhɛ n ˗dhɔ ˈyaa Zoova kë. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ˈˈdhʋ̈ a ˗to mü ˈa˗ ꞊blɛɛ Zoova ˗dhɛ. Bhɛɛsü ˗yö n ˗takun ˈa ˗kë n ˗de ˈgü ˗së.» ˈWɔnzuan ˈö bhë ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ bhɛɛsü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈwaannu. (Fdh. 4:6, 7) Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa dhɔɔbhaamɛn ˗wɔn ˗ya kë, Zoova waa Yesu ˗wo ˗dho kwa ˗zogban. Kwa ˗zlanwopö ˗ni ˈgü ɛɛnˈˈ kwa mɛn ˗nu ꞊klaŋ kë ˗ni ˈgü, ˗an ˗wëë dua ˗mü kö ˗yö kwa kë ˈpö. ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ Zoova waa ö Gbö dhɔɔbhaasü ˗wo kwa ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˗dɔ, ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo kwa ˗takun ˈkwa bɔ ˗an ˈgü bhë, ˗yö kwa ˗zogban. Kwa ˈˈɲan ˗yö yi ˈö Zoova «dho ö ˗kɔ ziö˗ [kwa] ˈˈyan ˈˈdhiʋ̈, ˈö [kwa] ˈˈyanyi ꞊gban bho mü ˈˈpɛɛpɛdhö» bhë, ˗a ˗gɔ.—˗Dhɛ. 21:4. w22.01 15 § 7; 19 § 19-20.

Yesu ˗yö ˈˈkwee ˈˈdhi ꞊plɛ ˈwo ˗wo ʒian ꞊plɛ ˗ta ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˗a ˗blɛɛsü ˗yö ‹ˈˈgbɛa,› ˈö˗ ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈdhö ‹ˈˈsɔɔsɔ.› (Mat. 7:14) ˗A ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈyaa ˈdhö. Kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a do ˈö ˈkwa dho ˗da ˗a ˗ta, ˗a ˗bha. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗yö ˗gban kwa ˗bha ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ ˗sü ˗bha. Ʒian ˈdhɛ ‹ˈˈgbɛa› bhë mɛn ꞊va ꞊dede ˗wa ˗ta, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗bɔ ˗a ˗ta ˗sü ˈyaa ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˗wëëwɔn ˈö mü ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa ˈˈwɩ˗ ˗bha ˈwo ˈgo ˗a ˗ta, ʒiö ˈnën ˈwo˗ wo mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊kee˗. ˈWaa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Sɔtraan Dügɔmɛn ˈnën wo ꞊faanmën kö ˈwo ˈto ʒian ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗ta, ɛɛnˈˈ ˈwaa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗yö ˗dho wo ˈka ˈgüshiʋ̈dhɛ ˈgü. (1 Ko. 6:9, 10; 1 Zn. 5:19) Ʒiaan do ˈö to ˈyaa kë ˗sü ˈka ꞊dhɛ ˗a ‹ˈˈgbɛa› bhë ˗a ˈdhö, ˗yö ‹ˈˈsɔɔsɔ.› Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo˗ ꞊slɔɔ ˈwaa ꞊va. ˈMën ˗kë? Biblö ˈˈɲan ˈkwa˗ ˗wo pö ꞊klöö yö ˗a ˈdhɛ dɔ ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü, Yesu ˗ya ˗pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗wo wo ˗de ˈkun ˗zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn ꞊suasü ˗nu ˗gɔ.—Mat. 7:15. w21.12 22-23 § 3-5.