Desanblö

Yesu ˗yö ˗mlɛɛn ˈö waa ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu wo ꞊zinŋgü ˗a ˗zɔn pë ˈö ˈˈbhlaa ˗maankëmɛn waa ö ˗bha ˈˈbhlaa ˗nu ˗an ꞊zinŋgü ˗a ˈka. (Zan 10:14) ˈWɔnzuan ˈö bhë ˗yö ˗bɛ ꞊dedewo. ˗Tuëë ˗nu wo ˗maankëmɛn ˗dɔ, ˈö ˈwo wo ˈtʋ to ˗a ˗wo ˗bha. ˈˈTakpɔmɛn do ˗ya ˗pö: «˗Dhɛkpaɔyi do ˈka yi ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈyi ˈˈbhlaa ˗nu ꞊foto ˈsü, ˈyö ˈyi˗ ˈˈslö ꞊mɛɛn kö ˗wo ꞊ɲɔɔn yi ˗bha, ˈˈkɛɛ ˈwaa kun nu ˗ni ˈgü ˈyö sü ꞊dhɛ ˈwaa yi ˗wo dɔ. ˈDhɛ ˈnëngɔnnën ˈˈtɩtɩ ˈö kun ˗an ˗maankëmɛn ˈka ˈö ˗an ˗dhɛ, ˗wo ˗to mü ˈwo ˗ya ʒiö ˗sü ˗bha ˗a ˈˈpiʋ̈.» ˈWɔn ˈö ˈˈtakpɔmɛn ˗ya ꞊blɛɛ bhë, ˗yö kwa ˗zo ˗bö ˗wo ˈö Yesu ˗ya pö ˈö ˗gban ˗a ˗bha ˈˈbhlaa ˗nu ˈwo ˗kë ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈka ˗an ˗bha, ˗a ˈka. ˗Ya ˗pö: «A ˗dho ˗a ˗nu ˗dhɛ ˈwo n ˗wʋ ma.» ˈˈKɛɛ Yesu ˗yö dhaŋ˗ ˈgü. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho kwa ˈˈtʋ ˈto ˗a ˗wo ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈˈTʋ ˗to kwa Dëmɛn ˗wo ˗bha ˗kɔ ꞊dede ˈö ˈdhö, ˈyö ˗tɔ ˗a ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˈö kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü.—Mat. 7:24, 25. w21.12 16 § 1-2.

Bɔmɛn Pɔdhö ˗kun kletiɛn ˗nu ˈˈklʋʋbhɔmɛn ˈkpii˗ do ˈka. ˈˈKɛɛ ꞊taabha ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö kun ˗an kë ˗ni ˈgü bhë ˈwaa ˗së, ˈyö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈö ö ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. (1 Tim. 1:12-16) Zoova ˗yö Pɔdhö ˗takun ˈö ˗kë mɛn zii ˈö mɛn ˗nu ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö mɛn ˗wëë ˗ya ˗kë, ˈö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˗a ˈka. ˗Yö ˈdhaŋ˗ ˗bho Zoova ˗bha mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˈˈdhiʋ̈, ˈö ˗yö ˈti ˗ya ö ꞊zaadhɛ ˗nu ˗wɔn ꞊zɔnŋ ˗ta ˈgbɛ. (Wlɔ. 7:21-25) ˈYaa kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö ö ˗de yö ꞊dhɛ mɛn ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈdhö. ˗Yö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊ʒiaan ˈö ö ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. ˗Yö ö ˗zoyö ˈzü Zoova ˗bha ˗takundhe ˗dhɛ kö yö ˈö˗ dɔ ö ˗kɔ ˈka bhë, ˈö˗ kë. (1 Ko. 9:27; Fdh. 4:13) ˈYii kë ꞊dhɛ kë ˈnën mɛn zii ˗nu ˗wa wo ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈyö ˈwo ˗an ˗ya. ˈPë Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ˗wa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗yö ˗zë wo ˗gɔ, kö ˗wo wo ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. (Efɛ. 4:23, 24) ˗An dua ˗mü kö ˗wo bɔ ˗Zlan ˗Wo ˗ta ˗wo wo ˗de ˗ga, kö ˗an ꞊zaadhɛ ˗nu ˈwo ˗an ˗bha ˗wa baaˈˈ ˗ʒian mɛɛnˈˈ. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ Zoova ˗dho ˗an ˗takun ˈö ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi, ˈwo ˗kë mɛn zii ˗tiaandhö ˗nu ˈka.—Zak. 1:25. w22.03 29-30 § 13-15.

꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈkwa za dɔ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗bha, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ dua ˗mü kö ˗yö kwa kë. (Zak. 2:8) Kwa dua ˗mü ˈpö ˈkwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun ˈkwa ˈˈkan za ˗dɔ mɛn ˗nu ˗bha ˗sü ˗bha. ˗Ya ˈgo mü, ˗kwa kwa këwɔn ˗nu ˗bɛ kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗bha, ˈkwa ꞊ɲɔɔn kwa ꞊dhegblü ˈö ˈkwa za dɔ ˗a ˗bha ˈˈdhʋ̈ bhë ˗a ˗bha. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗dhɛ kö kwaa˗ ˗nu ˈkwa ˗zlanwopö ɛɛnˈˈ ˈkwa ˗bhöpë ˗bhö kwa ˈkwëë˗. Kwa kwa ꞊dhegblü ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a dɔ ˗ni ˈgü ˗së ˈka, ˗kwa ˈto Zoova waa Yesu ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈgü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö ˗a pö ˈö kwa ˗maankëmɛn ˗së ˗ya wo ꞊dhɛ ˈkwa ˈˈkan za ˗dɔ mɛn ˗nu ˗bha ˗sü ˗bha bhë, kwa kwa ˈˈtʋ ˈto ˗ni ˈgü ˗a ˗bha. ˈˈBhlaa ˗nu wo ˈˈtʋ ˗to wo ˗maankëmɛn ˗wo ˗bha. ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka, Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu wo ˈˈtʋ ˗to ˗a ˗wo ˗bha. Kwa ˗kë «˗tuë kpö» ɛɛnˈˈ «˗tuëë ˈˈwɛɛ ˗nu» kpö ˈgümɛn ˈka, ˗kwa kwa ˈˈtʋ ˈto kwa ˗maankëmɛn ˗së ˗bha, ˈkwa ˈwɔn man ˗a ˗ta ˗kplawo.—Dhu. 12:32; Zan 10:11, 14, 16. w21.12 19 § 11; 21 § 17-18.

ˈDhɛ Roboamö ˗kë ˗gblüdë ˈka Izraɛdhö ˗sɛ ˈgü, ˗a ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗wo ˗ɲɔɔn ˗a ˗bha ˈyö ˈwo pë ˈbha ˗gbadhɛ ˗a ˗gɔ. ˗Wa ˗pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˗a dë Sadhomɔn kun ˗an ˗dhɛ ˗ni ˈgü wo ˗gɔ bhë ˗yö ꞊va, ˗ya ˈbha bho mü. Roboamö ˗yö ˗dho ˈö yö mɛn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈwo Izraɛdhö ˗sɛ ˈgü ˗an ˗bha kö pë ˈö dho ˗a pö ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗dhɛ, ˗wa ˗zɔn ö ˗dhɛ. Mɛn zizi ˗nu ˗wo ˗dhioo ˗dɔ ˗a ˗ta, ˈwo˗ pö ˗a ˗dhɛ pë ˈö ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗wa ˗dhɛ ˗a ˗gɔ bhë ꞊yaa˗ kë, ˗wo ˗dho wo ˗kɔ ˗ya ˗a ˗bha ˗gblüdëdhɛ ˗gɔ ˗kplawo. (1 Rois 12:3-7) ˗Yö ˗kë ꞊dhɛ ˗dhioo ˈdhɛ bhë yö ˈti Roboamö ˗zokun. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö dho ˈö yö ö ˗mɔnkwëëzë ˗nu ˗bha kö pë ˈö dho ˗a kë ˗wa ˗zɔn ö ˗dhɛ. ˗Wa ˗pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗bha saanˈˈ ˈbha ˗da ˗a ˗ta. (1 Rois 12:9-11) Roboamö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗dhioo ꞊plɛ ˈwo bhë ˗a ˈdhɛ ˗së ˗ya ˗zɔn ö ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ yö ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Dhioo ˈdhɛ ˈö- ˗mɔnkwëëzë ˗nu ˗wa dɔ ˗a ˗ta bhë ˈyö ö ˈˈtʋ to ˗a ˗bha. ˈWɔn ˈö go ˗a ˈgü ˗yö ˗kë ˈya˗ ꞊dedewo Roboamö waa Izraɛdhömɛn ˗nu ˗an ˗bha ˈka. Kwa ˗de ˈpö ˗wa ˗dhioo ˗nu dɔ kwa ˗ta, ˗a ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë pë ˈö ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ man ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˗gban ˗Zlan ˗Wo ˗ta, ˗kwa ˈˈwɩ ˗a ˗bha. w22.02 9 § 6.

Mɛn ˈö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ, ˈö ö ˗de ˗naan dɔ, ˈyaa˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˈwaa pë ˈbha dɔ. Yökësü ꞊faan ˈö ˗an ˗gɔ, ˈyö˗ ˗ga. ˈYaa wlüünën ˗nu yö ꞊dhɛ ˈmɛn waa˗ ˗nu ˈwo ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗ni ˈgü ˗an ˈdhö, ˗yö ˗an ˗sü ꞊dhɛ ö yökëyoo ˗nu ˈdhö. Mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗wo wlüünën ˗nu ˗yö ꞊dhɛ gbɔɔdhe ˈö go Zoova ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈdhö. ˗Wo ˗an ˈˈnuɛ ˗bho pë ˗nu ˈwo ˗an kë ˗ni ˈgü ˗an ˗bha. ˗Wa ˗kpan wlüünën ˗nu ˈö ꞊faan ˈdhö ˗an ˈgü, ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo yö ꞊va ꞊dede kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗bha, ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi ˈyö ˗tɔ wo ˗zë ꞊faan ˈyaa ˗an ˗gɔ ˈzüdho. Mɛn ˗nu ˈö ˈwo ˗kë zii ˈˈkɛɛ ˈwo ˗wɩ wlüünën ˗nu ˗bha ˗takundhe ˗bha, ˗a ˈwɔnzuan do ˗së ˈö Biblö ˈgü ˈyö ˗tɔ Noemi. ˈDhɛ ˗a gbö ˗yö ga, ˗ya ˗pö ö ˗bha dhenën Dhutö ˗dhɛ ˗yö ˈdho ö ˗mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Dhutö ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗dho ʒiö ˗a ꞊kee˗ kö ˈwo dho Betedhɛmö, ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha ˗takundhe ˗bha. (Ruth 1:7, 8, 18) ˗Yö ˈwɔn ˗së ꞊dede ˗kë ˗an ꞊plɛ ꞊gban ˗dhɛ. (Ruth 4:13-16) ˗Dekëtɩɩsü ˗ya kë mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗gɔ, ˗wo ˗dho ˈto Noemi ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. w21.09 10-11 § 9-11.

Kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗yö ˈwɔn ˗nu ˈgüman kwa ˗gɔ. ˗A ˈbha ˗ya kë, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka pë ꞊vadhɛ ˗kë ˈka ˗ʒiö ˗a ˈka mɛn ˗nu ˈö ˈka ˗an dɔ ɛɛnˈˈ ˈö ˗an ˗dhɔ ˗yö ka ˗kë, ˗an ˗ta. Ɛɛnˈˈ kö ka ˗kwɛ, ka kwigüdhɛ ɛɛnˈˈ ˈzü ka ˗bha ˈkɔdhigüwɔn ˈbha ˗nu ˗wɔn ˈgü, ˈkaa˗ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka pë ꞊va kë ꞊dhɛ mɛn ˗kpɛɛ ˗nu ˈdhö. Ka ˈgü ˈya ˗dho ga. (Ga. 6:4) Zoova ˗zo ˈti ˗dho bhɔ yö ˈka˗ ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗a ˈka. ˈPë ˈka ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˈka˗ kë ka zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka ˗yö ˗dho kë ˗a ˗dhɛ ˗së. ˈWɔn ˗nu ˗de ˗ʒiaan ˈö ˗an kë ˗dhɔ ˈdhö ka zuʋ̈ˈˈ ˈgü, Zoova ˗yö ˗an ˗yö. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈdhɛ ˈka ˗mɔn ˗a ˗bha ˈka˗ kë ö ˗dhɛ, ka zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi ˗a ˗wɔn ˈgü. Kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˈwaannu ˗sü ˈka ˈsaadhö, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˈwɔn kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wa kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü ˗yö ˗an ˗takun. (Is. 41:9, 10) Kwa Dë ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö˗ ˗dhɛ ˈdhö˗ ˗bha kö ˗a ˗dapë ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗wa ‹ˈtɔ bhɔ kö ˗wa ꞊bhlëë ˗ya› bhë, ˗a ˗dhɛ ˗mü kö ˗a ˗dhɔkësü ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi.—˗Dhɛ. 4:11. w22.03 24 § 16; 25 § 18.

Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈto Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˈˈkɛɛ kwa ˈti ˗mɔn ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha ˈkpakpadhö ꞊dhɛ ˗a ˈdhö, kwa ˈgü ˈya dho ga. (Zak. 3:2) Mɛn ˈö yö ˈbha draanˈˈ ˗ni ˈgü, ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö pë ˗nu ˗yökë ˈkpakpadhö ꞊dhɛ ö ˗gɔmɛn ˈdhö. ˈˈKɛɛ ˗ya ˗gleŋ ˗nu ˈsü ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈwo zë ˗a ˗gɔ ˗an ˈgü, ˗ya ö ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗ya ˈto ö ˗gɔmɛn ˗bha yökë ˗kɔ ˈˈpiʋ̈, ˗a ˗gɛn ˗dho ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗së ˈka. ˗Kɔ do ˈö bhë˗ ˈka, pë ˗nu ˈö ˈkwa ˗an draanˈˈ ˗ni Biblö ˈgü bhë ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈkwaa ˗an kë ˗së ˈka ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa ˗an draanˈˈ, kwa ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa to Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka. (Ps. 119:59) ˈˈKpɔnŋtaamɛn ˗nu ꞊vadhɛ wo ˗zota wo ˗de ˗wɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈkwaa ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. Yesu ˗bha mɛn ˗nu ˗takun ˗sü ˈwɔnzuan ˗yö ˗pa kwa zuʋ̈ˈˈ ˈka, ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo ˈkwa˗ kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö.(1 Piɛ. 2:21, NTBL) ˈKwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa ˈto Yesu ˗bha mɛn ˗nu ˗takun ˗sü ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, kwa ˗de ˈpö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi, ˈyö sü ꞊dhɛ kwa ˗dho kë Zoova ˗dhɛ ˗së. w22.02 24 § 16; 25 § 18.

Pë ˗nu ˈö Zoova bɔ ˗an ˗ta ꞊dɛɛ ˈö ʒiaan ˗zɔn ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗dhɛ ˗a do ˈnën ˗tɔ ˗a ˗Wo ˈö ˗kë Biblö ˈka. ˈWɔn ˗nu ˈö Zoova ˈdhö kwa ꞊klaŋkë ˗ni ˈgü ˗an ˈka bhë ˈkwa ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈkwa ˗an ˈˈpiʋ̈ ˈpɔn, kwa ˗dho ꞊mɔɔn- ˗bha ˈkwa to ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˈö ˈkwa dho ˈˈdhiʋ̈ kwa ˗bha ˗zlanwopösü ˈka. (1 Tim. 4:15, 16) Zoova ˗bɔ ˈzü «gwëëmi ˗towotasü ˈö ꞊kpaɔsü» ˗a ˗ta, ˈö ʒiaan ˗nu ˗zɔn kwa ˗dhɛ. (Mat. 24:45) ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗yö ˗dho ʒiaan ˈbha ˈö ˈkwaa˗ ˈsü ˗gɛn dɔ, ˗a ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö kwa ˗dhɛ ˈkwa kwa ˗de baaˈˈ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈsɛ ˗bha ꞊ziisü ˗nu ɛɛnˈˈ ˈˈyi ˗bha pa ˗sü ˗nu ˈdhö ˗an ˗gɔ, ˈˈkɛɛ ˈsa kö kwa ˗bha ˈgü ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kë kwa ˗bha ˈˈpian ˗ta. ꞊Ya kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗dhioo ˗nu ˈwo˗ dɔ ˗ni ˈgü kwa ˗ta bhë ˈwaa ˗së, ˈmën kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë? Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗zota ˗kwɛzlan ˈbha ˗nu ˈkwa ˗an ˗wo pö Biblö ˈgü, ˗an ˈgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ʒiaan ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗dhɛ ˈwaa kun mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈgü ˗së. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈwo to ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗wo ˗dha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗gɔ.—Juges 7:7; 8:10. w22.03 18-19 § 15-16.

Yesu ˗yö ˗wo ˗nu ˈwo Biblö ˈˈɲan ˈö ꞊dɛɛ ˗a ˈgü bhë ˗an ˗pö ˗zogbandhe ˈka. ˗Yö ˗kun Yesu ˈˈɲaan ꞊dhɛ ö ˗bha ˗këdhösü ˈö ꞊taabha, ˗yö ˗dho ˈsü Zoova ˗bha. ˗Yö ˗kun ga ˗sü ˈka ˗a ˈgü ꞊dhɛ ö Dë ˗zo ˈti ˗dho bhɔ ö ˈka. ˗Wo ˈö Yesu ˗ya pö bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˗Kwa kwa ˗bha ˗tosɛta ˗lo Zoova ꞊kwɛɛ˗ ꞊dhɛ Yesu ˈdhö. ˈKwa˗ pö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü ‹ˈkwa kwa ˗zo yö Zoova ˗dhɛ kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka.› (Prov. 3:5) Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒoshua ˈö˗ ˗kwɛ kun 15, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈˈYua ˈˈgbɩɩ˗ do ˗kun ˗a ꞊sëëbho ˗ni ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈyaa kun ˈˈwɩ ˗ni ˗a ˗bha kö mɛn ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˈö ˈyaa ˗bɛ ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗bha, ˈö˗ kë. ˈˈSanni ˗yö ga, ˗ya ˗pö ö dhe ˗dhɛ: «˗Maanˈˈ, a Zoova ˗kɔ ˗ta. [...] ˗Yö ga ˗sü ˈka n ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗dho n bho ga ˈgü, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗yö ˗dhɛ ˗yö n zuʋ̈ˈˈ ˈgü, ˈö˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ö ˗dhɔ ˗yö n ˗kë ꞊dedewo.» ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, mɛn ˈö ˈdhö ˗yö ö ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «ˈMan dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈ n ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn ˈgü, ˗a ˗dho n ˗bha ˗tosɛta ˗lo Zoova ꞊kwɛɛ˗, ˈa n ˗zo yö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ˗dho n bho ga ˈgü ˗ee?» w21.04 12-13 § 15-16.

˗Zlanwopösü ˗yö ꞊faan ˗nu Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗dhɛ. ˈKwa gagade ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˗an ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ, ˈkö ˈwo ˗wɩ ˗a ˗bha ɛɛnˈˈ wo ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha, kwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ˗së. Mɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗ga ꞊dhɛ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗zlanwopö wo ꞊faan ˈka ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗an ˗bha, ˗an ˗wɔn ˈgü. ˗Ya kë ꞊dhɛ ka ka ˗zota ˈˈdhʋ̈, ka ˗zo ˗yö ˗bö ꞊dhɛ ˈpë ka ˗kɔ ˗mɔn ˗a ˗bha ˈka˗ kë, ˗yö ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗së. Zoova ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö ˈwaa wo ˈflëëgü ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö wo ˗zlanwopö, ˈˈkɛɛ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo yö ˈˈkpɛɛn. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗an ˗takun kö ˗wo ˗zlanwopö ˈˈɲan ˗to ˗an ˗bha ˗mɛn ˗nu ɛɛnˈˈ ꞊dhɔtrɔɔ˗ ˗nu ˗dhɛ. ˗An ˗bha yö ˈwo kun ˗a kë ˗ni ˈgü ˗Zlan ˗dhɛ ˗be bhë, ꞊waa˗ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ˈö ꞊dɛɛ ˗a ˈka, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗an ˈgü ga. ˈˈKɛɛ ꞊waa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˗an ˗takun ˗ni ˈgü, ˗wo ˗dho ꞊faan ˈö ˗an ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha kö ˗wo bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü zuʋ̈gblüdhi ˈka, ˗a ꞊slɔɔ. Kwa gagade ˗zɔn ˗ni ˈgü mɛn ˗nu ˗dhɛ, ˈdhɛ ˗dho dhi ˗a ˗bha, ˈkwaa˗ ˗dɔ.—Eccl. 11:6. w21.05 24-25 § 14-17.

Zuʋ̈ˈˈ ˗bhɔ pë ˗bha ˗sü ˗ya ˗kë ˈö ˗gblüdë Davi ˗zo ˗yö bhɔ pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya nu ˗a ˗dhɛ bhë, ˗a ˈka. ꞊Nɔɔn ꞊va waa ˈtɔbhɔdhe ˗kun ˗a ˗gɔ. ˈGo mü ˈzü ˗Zlan ˗ya ˗kë ˈö˗ ˗kɔ ˗yö ˗ʒiö ˗a ˈyɔɔ˗ ꞊va ꞊dede ˗gɔ. ˗A ˈwɔn ˗kun Davi ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së ˈö ˗Zlan ˗ya ˗kë ö ˗dhɛ bhë «ö ˈti ˗dho ˗mɔn ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗sü ˗bha» ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗wo ˗kun ꞊va. (Ps. 40:5) ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗yö ˗wo, Davi ˗zo ˗yö ˗bhɔ ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya ˗kë ˗a ˗dhɛ bhë, ˗a ˈka. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ dhebɔ ꞊va ˗kun ˗a ˗gɔ, ˗a zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗bhɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˈbha ˗bha dhebɔ ˗bha. ˗A dhebɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˗tɔ Bɛɛsabe. ˗Wo ˗kun ˗a ˗bha gɔn ˗dhɛ ˗ni ˈgü Udhi, Ititömi. Davi ˗bha zuʋ̈ˈˈ ˗bhɔ Bɛɛsabe ˗bha ˗sü ˗ya ˗kë ˈö ˈˈɲangüyaa ˗kë ˗a ˈka, ˈö Bɛɛsabe ˗yö ˈgwü sü. ˈWɔn ˈö Davi ˗ya ˗kë bhë, ˈyaa kun ˗së. ˈˈKɛɛ ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn ˈzü kö ˗wo Udhi zë. (2 Sam. 11:2-15) ˗Mën ˈö Davi ˗yö ö ˗zota ˗a ˈgü ˗be? ˗A ˗bha ˈka Zoova ˈyii ˈdho ˗kpan ö ˗bha ˗ee? Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗së ˈö bhë, ˗a ˗bha zuʋ̈ˈˈ ˗bhɔ mɛn ˗nu ˗bha dhebɔ ˗bha ˗sü ˗ya ˗kë ˈö ˈwɔn yaa ˗yö nu ˗a ˗ta. ˈˈKɛɛ ꞊taabha Davi ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈya pë yaa kë, ˈö go ö ꞊sɔŋ yaa ˈgü. ˗Dhɛ ˈö Zoova ˗ya ˗bhawɔn to, Davi ˗ya ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo.—2 Sam. 12:7-13. w21.06 17 § 10.

˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈkwaa mɛn ˗nu ꞊klaŋ ˗kë Biblö ˈka ˗dhɛ dɔ. Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˗ga ꞊dhɛ ka dua ˗mü ˈka Biblö dɔ ꞊köŋ ˗së ˈka, kö ˈka ꞊kun mɛn ˗nu ꞊klaŋ kë. ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, pë ˗yaaga ˈwo yö, ˗wo ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ka ˗mɔn mɛn ˗nu ꞊klaŋ kë ˗sü ˗bha. ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ Zoova ˗yö ka ˗sü ꞊dhɛ mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈdhö. ˗A ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ Yesu ˈö ˗kɔmɔnwɔnbhasü ˈdhö˗ ˗gɔ ˈˈsɛ waa dhaŋ˗ ˗an ˗ta bhë, yö ꞊nën ˈö ka bɔ. (Mat. 28:18) ˗A ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ka ꞊dhegblü ˗nu ˗dho ka ˗takun. Yesu ˗yö ö ˗zoyö pë ˈö˗ Dë ˗ya dɔ ˗a ˈˈdhi kö ˗ya pö ˗a ˗dhɛ. Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈka˗ ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö ˈpö. (Zan 8:28; 12:49) ˗Ya ˈgo mü, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈka˗ pö ˈˈdhiʋ̈sü ka ˗bha ˗zlanwopömɛn kpö ˈka ˗mɛn, ɛɛnˈˈ ˗yödhiʋ̈ ˈbha, ɛɛnˈˈ ˈzü ˗zlanwopömɛn do ˈö ˗ya ˗kian ˗a ˗dhɛ ˗yö ka ˗takun, kö ˈka mɛn ˗nu ꞊klaŋ kë ˗dhɛ dɔ. ˈKa ˈdho ˗an dɔ ˗an ˗bha Biblö ꞊klaŋ ˗nu ˈˈpiʋ̈, ka ˗zo ˗dho ˗gban. w21.07 6 § 12.

˗Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗a ˈgüshiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ˗wo ˗ni ˈgü, kwa dua ˗mü ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho Zoova ˈˈdhiʋ̈ ˈzü ˈgbɛ ˗yö ʒiö ˗a ˈka mü. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈkpii˗ ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˗dhioo ˗nu ˈwo dho ˗an dɔ kwa ˗ta ˗a ˈbha ˗nu ˈgüman ˗sü ɛɛnˈˈ ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈka, Zoova ˈti ˗dho kwa ˈsü do do kö ˗yö ˈwɔn blɛɛˈˈ kwa ˗dhɛ. ˗Yö ˗dho bɔ mɛn ˗nu ˈö ˗an ˗ya ˗an ˗ta ˈö ʒiaan bho kwa ˈka. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö dɔ ˈdudhö ɛɛnˈˈ kö ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ʒiaan ˗nu ˈö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗mɛn ˗nu dho ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ bhë pë ˈwo˗ sü wo ˗de ˈgü yö ˗mü, ˈwii ˈgo Zoova ˈˈpiʋ̈. ˈˈTʋ̈ŋ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, kwa ˗dho ˈdhaŋ˗ bho Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗ee? ˗Yö ˗dho ˈsü ˗kɔ ˈö ˈkwa mɛn ˗nu ˈö ˗Zlan ˗yö ˗an ˗ya kö ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗an yö˗ ˈka ꞊dɛɛ, ˗a ˗bha. ˈKwa ˈdhaŋ˗ bho ʒiaan ˗nu ˈwo ˗an ˗zɔn ˗ni ˈgü kwa ˗dhɛ ꞊dɛɛ ˗an ˈˈdhiʋ̈, ˈwɔn ˗man ˗an ˗ta ˗sü zuʋ̈ga ˗ya kë kwa ˗gɔ, ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈkpii˗ ˈˈtʋ̈ŋ ˈka ˗yö ˗dho kë kwa ˗kɔa ˈˈplëëplë. w22.02 6 § 15.

Zoova ˗yö Ʒedeɔn waa˗ ˗bha ˈˈsɔdha 300 ˗an ˗takun ˈyö ˗gblü ˈkpii˗ do ˗yö ˗dhi ˗an ˗gɔ, ˈˈkɛɛ wo ˈti wo ˈtɔ ˈkun ˗a ˗wɔn ˈgü. ˈDhɛ Eflaimömɛn ˗nu ˗wo nu Ʒedeɔn ˈˈpiʋ̈ ˗wo ˗kpɔ ˗a ˈˈnuɛ bho ˗sü ˈka, ˈö ˈwo ˈˈdhinaan ꞊mɛɛn ˗a ˗bha ˈwo˗ pö ꞊dhɛ ˗yö ˈti wo ˗dhɛ kö waa˗ ˗nu ˈwo ˗gblügɔn wo ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈka. (Juges 8:1) Ʒedeɔn ˗yö ˗kɔ ˈö Zoova ˗an ˗takun ˗a ˈka ˈwo ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗kë, ˗a ˈwɔnzuan do ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö Eflaimömɛn ˗nu «zuʋ̈ˈˈ ˗yö dho ˈˈshia˗.» (Juges 8:3) Ʒedeɔn ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ, kö ˗dhikodhɛ ˗yö ˈto ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ꞊zinŋgü. Eflaimömɛn ˗nu ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa kwa ˗de ꞊bhlëë bɔ ˈˈdhiʋ̈, kö ˗yö ʒiö˗ ˈka Zoova ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗ta. Kwa ˗kë ˈkɔdë ɛɛnˈˈ mɛn zii ˈka, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gleŋ sü Ʒedeɔn ˗bha. ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa këwɔn ˗ya ˗shiö mɛn ˈbha ˗dhɛ, ˗kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈpë ˗kë ˈö ˗shiö ˗a ˗dhɛ, ˈkwa˗ dɔ. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa˗ ˗mɛn ˈˈnuɛ bho ˈwɔn ˗së ˗nu ˈö˗ kë ˗ni ˈgü, ˗an ˗bha. ˈKwa˗ pö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ. ˗Dhikodhɛsü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka za ˗së mɛɛnˈˈ ˗sü ˗ta. w21.07 16-17 § 10-12.

Zoova ˗yö ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha ˈö kwa ˗da ö ˈˈbin ˗bha. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö kwa ˗da ö ˈˈbin ˗bha, ˗a ˗bha ˈˈklʋʋsë ꞊va ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˗dhɔ, ˗de ˗ya mɛn ˗nu ˗duɛɛ ˈgü ˗sü, ˗towotasü waa kpɛnŋdhödhɛ ˈdhö bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë kwa ˗gɔ. (Ps. 86:15; 145:17) ˈKwa ˈto ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈˈpiʋ̈, kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa Zoova ˈtɔ ˗bhɔ, ˈö ˈkwa˗ ˈˈnuɛ bho. (1 Piɛ. 1:14-16) ˈˈTakɔ ˈö kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ ˗së ˈkwa˗ kë, kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da ˈö ˈkwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ˗së. Kwa ˗da ˈö Zoova ˗ya wo ö ˈˈbin ˗bha bhë, ˗ya ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö mɛn suu ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˗wo kë ö ˗bha ˈkɔdhi ˈgü, ˈkwa kë ˗a ˈka. Zoova ˗yö kwa ˗yadhɛ ˗së ꞊dede ˗baa. ˈˈSanni ˗yö mɛnbhɩɩdhe ˗blɛɛsü ˗da, ˗yö ˈˈsɛtadhɛ ˗baa ˗an ˗yɛɛbhaadhɛ ˈka. (Job 38:4-6; Jér. 10:12) ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈˈgblü ˗yö ˗së ˈö ö ˗zota kwa ˗wɔn ˈgü, ˗yö pë ˗së ꞊va ˈwo dho kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗an ˗nu kwa ˗dhɛ. (Ps. 104:14, 15, 24) ꞊Taabha, ˗yö ö ˗zota pë ˗nu ˈö ˗an ˗da ˗an ˈgü, ˈyö ‹ˈwo ˗kë ˗a ˈgü ˗së.›—ˈWun. 1:10, 12, 31. w21.08 3 § 5-6.

Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa dua ˗mü ˈkwa ˗zlanwopö, ˈkwa mɛn ˗nu kë Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˈka. (Mat. 28:19, 20; Wlɔ. 10:14) Ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka dɔ yö ꞊bhlëësü ˈö bhë ˗a kë ˗dhɛ ˈka ˗ee? ˗Ka ˈsëëdhɛ ˗be ˈnën mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së draanˈˈ, ˈka ˈto ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˈˈpiʋ̈. Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈka ˗dhioo ˗sɛŋbɔ ˗nu ꞊slɔɔ ˗Kë kletiɛn ˈka ˗sü waa ˗zlanwopö ˗yö ˗bhɔkwëë ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ pë wɔngbɩɩsü ˈbha ˈö ˈkwa ˗dho ˗a ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˈyö ˗tɔ ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈö ˗an ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë. (Kodh. 3:12; 2 Piɛ. 1:5-8) ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˈˈpɛpɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa yö ꞊va kë Zoova ˗dhɛ. ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü, kwa ˗kɔ ˗dho ˗mɔn ˗a ˗bha yö ˗nu kë ˗sü ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈplɛ ˈka. ˈˈKɛɛ ˗yö dɔ kö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö nu, pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˈkwa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˈkwa˗ kë, kwa ˗bha zuʋ̈gblüdhi ˗dho ˗dadhiʋ̈, ˈö ˈgügadhe ˗yö go kwa ˈgü. ˗A ˈdhɛ ˗së ˈzü, ˈyö ˗tɔ kwa ˗dho Zoova ˈö ˗kë ‹zuʋ̈gblüdhi ˗Zlan› ˈka bhë ˗a ˈtɔ bhɔ. (1 Tim. 1:11) ˗Kwa zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ yö ˗nu ˈwo kwa ˗kɔ ˈka ˗an kë ˗sü ˈgü. w21.08 25 § 18-20.

˗Ya kë ꞊dhɛ ka ˗mɛn ˗nu ˈwo ka ˗to ˗wo Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈka, kö ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈö sü ka ˈnëndhɛ ˗bha, ˗wo ˈwɔn ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˗a ˗zɔn ka ˗dhɛ. ˗Wa ˗zɔn ka ˗dhɛ ꞊dhɛ yö ˈnën pë ꞊gban ˗da, ˗a ˈˈklʋʋ ˗yö ˗së, ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ kë ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˈka. (ˈWun. 1:1; Këw. 17:24-27) Mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa ˈdhaŋ˗ bho ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö ˗dhö, ɛɛnˈˈ yö ˈnën pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗da. ˗An ˗bha ˈgü, pë ˈˈpɛpɛ ˗bha ˗këdhösü zü ˗yö ˗dɔ ö ˗de ˈka, ˈyö dho ˈö ˗gla pë ˈˈwɛɛ ˈgü. Mɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗a mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ꞊klaŋ ꞊gblɛɛn ˗kë. ˗Wa ˗pö ꞊klaŋ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗wa ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ Biblö ˈyaa gagade pö, ɛɛnˈˈ ˈzü mɛn ˗nu ˈwo wo ˗zo yö ꞊dhɛ pë ˗nu ˗Damɛn ˗yö ˗dhö bhë, ˗tamanmɛn ˗nu ˗mü, ˈwaa pë ˈbha dɔ. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈkwa ꞊gwëë Zoova ˗dhɔkësü ˈgü, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗gban. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, mɛn ˈbha ˈyii ˗dho ˈˈkpënŋ˗ kë kwa ˗gɔ ‹mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˗nu ˗bha ˈwɔn ˗yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ ˈö˗ zü ˗gban ˈgü ˈyaa ˈdhö bha˗ ˈka.›—Kodh. 2:8. w21.08 14 § 1-3.

Abɛdhö, Noe, Ablaamö waa Zɔbö ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗yö wo ˗kë, ˈö ˈwo˗ ꞊bhlëë ˗ya. ˗Wo ˈwɔn ˗man ˗Zlan ˗ta, ˈwo wo ˗zo yö ˗a ˗dhɛ, ˈwo wo ˗kɔ bho pë ꞊vadhɛ ˈgü ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗Wo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈwo Zoova ꞊bhlëë ˗ya, ˈyö Zoova ˗yö ˗wɩ ˗an ˗bha ö ˗dhɔkësü ˗bha. ꞊Taabha, Zoova ˗bɔ Moizö ˗ta ˈö ˈtɔŋ˗ dɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗ta, ˈyö ˗kɔ ꞊dede ˈö ˗wa ö ˗dhɔkë ˗a ˈka ˈö dho ö ˗zokun ˗a ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. ˈDhɛ Yesu ga ˈö go ga ˈgü, Zoova ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha ˈzüdho kö ö ˗dhɔkësü ˗yö ˗gban ˈtɔŋ˗ ˈö˗ nu Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ˈkpa, ˗a ˗ta. (Wlɔ. 10:4) ˈTɔŋ˗ ˗dɛɛ ˈö ˗kë ‹Klisi ˗bha ˈtɔŋ˗› ˈka, ˈyö kletiɛn ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈. (Ga. 6:2) ˈTɔŋ˗ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈyaa ˈtɔŋ˗ ˈö ˈwo˗ kun wo zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈, ɛɛnˈˈ ˈtɔŋ˗ ˈö ˈsëëdhɛ ˗ta ˈö ˈwo˗ pö ˗kaa kë ꞊ni ɛɛnˈˈ ˈka ˗dho kë ꞊ni, ˗a ˈka. ˗A ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗kɔ ˈnën ˗tɔ ˗to Yesu ˗bha ˈwɔnzuan waa˗ ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü. ꞊Dɛɛ ˈpö, kletiɛn ˗nu ˗wo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈwo to Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo kë Zoova ˗dhɛ ˗së, ˈwo ˗ya wo «˗dɩ ˈflëë˗ ˈgü.»—Mat. 11:29. w22.03 20-21 § 4-5.

Zoova ö ˈˈtʋ ˗to ö ˗bha ˈnën ˗nu ˗bha. Kö Yesu ꞊kun ˈˈkpɔnŋ ꞊taa, Zoova ˗yö ö ˈˈtʋ ˗to ˗a ˗bha bhɛɛwo ꞊va ˗bha. ˈDhɛ Yesu dho ˗da ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˈbha ˗nu ˗ʒian ˗ta, ˈö ꞊bhɛɛ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ ˗kë ˗a ˈka kö ˗yö ꞊kun ö ˗kɔ ˈˈyɛ ö ˗bha bɔmɛn ˗nu 12 ˗bha ˗a ˈdhö, Zoova ˗yö ö ˈˈtʋ ˗to ˗a ˗bha. (Dhu. 6:12, 13) ˈˈTʋ̈ŋ ˈö zuʋdhiʋ̈tɛ kun ˗a ˈka˗ ˗bha, Zoova ö ˈˈtʋ ˗to ˗a ˗bha bhɛɛwo ˗bha. ˈˈSanni Zuda ˗ya ˈˈdhoodɔ, Yesu ˗yö ˗bhɛɛ ꞊dedewo ö Dë ˗dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈö dho bɔ ˗an ˈgü, ˗an ˗wɔn ˈgü. Zoova ˗yö Yesu ˗bha bhɛɛwo ˗man, ˈö ˈˈkiö do bɔ kö ˗ya ꞊faanmën. (Dhu. 22:41-44) ꞊Dɛɛ, Zoova ꞊kun ö ˈˈtʋ ˈto ˗kplawo ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗bha, ˈö˗ ˗daa ˗së ˗kë ˗an ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha. (Ps. 116:1, 2) ˗Kɔ ˈö kwa ꞊dhegbludhe do ˈö Ɛndö ˈö ö ˗bha ˗dhɛ yö ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga. Zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ꞊gbɔɔnsü ˗kë ˗a ˗bha, ˈyö ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗Ya ˗pö: «˗Kwɛ 2019 ˈMɛn ˈˈsu ˗bha JW Télédiffusion ˗yö ˗kɔ ˈö ˈkwa dho ˗a kë˗ ˈka kö ˈkwa ˈko zë kwa ˗bha zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗nu ˈka, ˗a ˗zɔn. ˗Yö ˗kun pë ꞊dede ˈö n ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha, ˗a ˈka. N ˗bha bhɛɛwo ˗daa ˈnën Zoova ˗ya ˗kë.» w21.09 21 § 6-7.

˗An ꞊slɔɔpë ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈto ˗sü kö ˗wo ˈdho ˗ya ˗dhɛ ˈˈwɛɛ ˈgü bhë, ˈyaa kun ˈˈplëëplë kletiɛn ˗nu ˈwo kun ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü ˗an ˗bha ˈka. ˗An ˗bhawɔn ˗kun ˗zoyödhe ˗bha kö ˗wo ˈdhaŋ˗ bho ꞊dhɛ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö wo ˗bhawɔnyëëpë ˗nu ˈˈɲan bhɔ. ˈˈKɛɛ pë ˈbha ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˗an ˗takun ˗yö ˗kun ˗dhö. ˈˈSanni Wlɔmömɛn ˗nu ˗wo ꞊klëën Zedhizadhɛmö ˗dhɛ ˗zü, bɔmɛn Pɔdhö ˗kwɛ ˈˈsoodhu ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˗dhioo do ˗së dɔ Eblö ˗nu ˗ta, ˈö˗ pö: «ˈWëëga ˗dhɔ ˈya ˈdho ka kë ka ˗bha ˗tosɛa ˈgü ˈö ˗ziö ˈka ˗naa ˈgü, pë ˈdhɛ ˈö ka ˗gɔ ˗yö ka ˗zʋ ˈkun, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ [˗Zlan] ˗ya ˗pö ˈö˗ pö: ‹N ˗zʋ ˈyii ˈdho bhɔ i ˗wɔn ˈka, ˈmii ˈdho n ˗kɔ ˈˈkan i ˈˈdhiʋ̈ tongtongdhö.› Yö ꞊në˗ ˗wɔn ˈgü, ˈyö ˈkwa ꞊mɔɔ˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ˈdhang ˗bho ˈˈdhiʋ̈ ˈka ꞊dhɛ: ‹N Dëmɛ bha ꞊në ˗nu n ˗dhɛ ˗mɛ ˈka, ˈˈsuʋ̈ ˈyii ˈdho n kë, ˗më ˈˈwɛɛ ˈö mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ꞊mɔɔ˗ ˗bha ˈö˗ ˗kë n ˈka?›» (Ebl. 13:5, 6) Kletiɛn ˗nu ˈwo to Pɔdhö ˗bha ˗dhioo ˈˈpiʋ̈ kö Wlɔmömɛn ˗nu ˈti Zedhizadhɛmö ˗dhɛ ˈkun ꞊köŋ bhë, ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ wo ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˗bhaasü ˗sü kö ˗wo wɔ ˈkɔ ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈgü, ˈyaa kun ˗an ˈgü ˈˈgbɩɩ˗. ˗Yö ˗kun ga ˗sü ˈka ˗an ˈgü ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö wo ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö ˗an nu wo ˗dhɛ. w22.01 4 § 7, 9.

Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö mɛn ˈö mɛn ˗nu ˗wëë ˗ya ˗kë, kö mɛn ˈö˗ ˈˈgblü ˈdhö ˗së, ˈö ˈˈwowosü, ˈö ö ˗de yö mɛn ˗nu ˗duɛɛ ˈgü yö ˗mü. Kwa ˗zo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈö ˗da ˈˈgɔɔn ˈö Yesu ˗ya bɔ ˈö ˗gban Samadhi mi do ˗bha bhë, ˗a ˈˈpiʋ̈. Yö ˈö kun ˈˈsɛ ˈˈwɛɛ ˈgümɛn ˈka, yö ˈnën Zuifö mi ˈö ꞊kwaanmɛn ˗nu ˗wa ˗man ˗a ˗wëë zë. ˗A ˗wëë ˈö Samadhi mi ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗wɔn ˈgü, ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö ö ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈. (Dhu. 10:29-37) ˈˈGɔɔn ˈö bhë ˗yö Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˈö ˗kë mɛn ˗wëëzësü ˈka ˗a ˗zɔn. ˗Zlan ˗yö kwa ˗wëë ˗zë, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ꞊va ˗ta ꞊dhɛ kwa ˗wëë ˗yö ö ˗kë. Pë ˈbha ˗dhö ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗wëë ˗yö kwa ˗kë. ˗A pë ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˗tɔ mɛn ˈö ˈwɔn yaa ˗kë, ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˗be ˈkwa ˈwɔn bho ˗a ˈgü, ˗a ˗mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü. ˗A ˗dhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, Zoova ˗ya ˗zɔn ꞊dedewo ꞊dhɛ kwa ˗wëë ˗yö ö ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, Psaume ˗bɛnzëmɛn do ˗ya ˗pö: «Yö ˈti kwa ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˗nu ˈˈyoo bho kwa ˗gɔ.» (Ps. 103:10) ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈpö Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈwɔnyaakëmɛn ˈˈklʋʋ bho. w21.10 8 § 1-2.

Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈö waa˗ ˗nu ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗, wo dosɛnŋ ˈnën ˗dhɔ ꞊dede ˗kë ˗an ˈka. Kwa˗ ˗yö ˈˈdhʋ̈ ˗wo ˈö ˗gblüdë Davi waa ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Daniɛdhö ˈwo˗ pö ˗a ˈgü. Davi ˗ya ˗pö: «˗Bhö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn mɛn ˗nu ˈwo ü dɔ ˗an ˗dhɛ ˗kplawo.» ˈYö˗ pö ˈzü: «Mɛn ˗nu ˈwo ˗suʋ̈ Zoova ˗gɔ, ˗yö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ˗toëpö ˈka.» Daniɛdhö ˗de ˈpö ˗ya ˗pö: «ˈAa Zoova, ˗Zlan ꞊dede, ˈö ö ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn mɛn ˗nu ˈö˗ ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈwo˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya, ˗an ˗dhɛ.» (Ps. 36:10; 103:17; Dan. 9:4) Kwa˗ ˗yö Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗yö ö ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ö gbamɛn ˗nu ˗dhɛ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗wa ˗dɔ, ˗wo ˗suʋ̈ ˗a ˗gɔ, ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈö ˈwo˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. Mɛn ˈwo Zoova gbamɛn ˗nu ꞊dede ˈka ˈyö ˗dhɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗kë ˗an ˈka. ˈˈSanni ˈkwa ˗ya Zoova ˗dhɔkësü ˗bha, ˗dhɔ ˈö˗ ˗kë mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈka bhë, ˈyö kun ˗a kë ˗ni ˈgü kwa ˈka. (Ps. 104:14) ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈkwa ˗kë ˗a gbamɛn ˗nu ˈka, ˈyö ˗ya ˗dhɔ ꞊dede ˗kë kwa ˈka ˗sü ˗bha. w21.11 4 § 8-9.

ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗wo ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ kwa ˗ta, pë ˈö Yesu ˗ya pö ˈyö ˈkwa˗ ˗kë. ꞊Dɛɛ, ˈˈtʋ ˗to ˗zlanwo ˗gɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗bha ˗dhɔ ˗yö mɛn ꞊vadhɛ ˗kë. ˗Wo ˗an ˗sü ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ ˗Zlan ˈdhö ˈö ˈwo ˗an ˗dhɔkë. Mɛn ꞊vadhɛ ˗wo ˗dho ˗zlanwo ˗nu ˈgü ˈwo˗ ˈsëëdhɛ ˗be ˗nu dhɔ, ˈwo ˈwëëga ˗nu bho kö ˈwo wo ˗kɔ ˗da ˗a ˈka ˗zlanwo ˗gɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗dhɛ. Pë ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ pö, ˗wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Yesu ꞊dede ˗yö ˗nu ˗be, ˗wo ˗dho ˗a ˈto ˈwo ˗ʒiö wo ˗bha ˗zlanwo ˗gɔdhiʋ̈mɛn ˗nu bhë ˗an ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ mɛn ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɔkëmɛn ꞊dede ˗nu ˈka, ˈwaa ʒiö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ꞊kee˗. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka kwa ˗an ꞊bhlëë ˗ya, pë ˈö Yesu ˗ya pö ˈnën ˈkwa˗ ˗kë. ˗Ya ˗pö ꞊dhɛ ‹dheebhangzë ˗nu ˗mü mɛ ꞊gban kwa ˈka.› (Mat. 23:8-10) ˗Yö ˗kë ˗zlanwo ˗gɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ɛɛnˈˈ ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈka, ˈkwaa ˗an gba. ˈKwaa kwa ˗kɔ ˗da ˗an ˗bha ˗zlanwo ɛɛnˈˈ ˗an ˗bha ˈˈsɛkɔɔwɔn ˗nu ˈgü. Kwa ˗kɔ ˈyaa ˈˈkpɔnŋtaawɔn ˗nu ˈgü. ˈWɔn ˗dhɛ ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈgü, kwaa ˗zlanwo ꞊vadhɛ ˈwo ꞊dɛɛ ˈkwaa do.—Zan 18:36. w21.10 20 § 6-7.

ˈKwa˗ pö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa mɛn ɛɛnˈˈ pë ˈbha ˈsü ꞊bhlëësü kö ˗yö ʒiö˗ ˈka kwaa Zoova kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗ta. ˗Ya ˈgo mü, ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗wo kwa ˗dhɛ Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu bhë, ˗kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈwɔn ˗nu ˈwo dho ˗a ˈtɔ zë, ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha. (Lév. 19:12; Is. 57:15) Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ wo ˗bha ˗Zlan ˗mü Zoova ˈka ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˈka. Lévitique 18:4 ˗ya ˗pö: «Ka dua ˗mü ˈka n ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. Ka dua ˗mü ˈka ˈto ˗an ˈˈpiʋ̈, man ˈnën ˈa ˗tɔ Zoova ka ˗bha ˗Zlan.» Lévitique 19 ˗yö ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈbha ˗nu ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗a ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 5˗8, 21, 22 ˗wo ˗gban wü ˈˈsaa˗ ˗nu ˗bha. Izraɛdhömɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo wü ˈˈsaa˗ ˗nu bho ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˗ya pö˗ ˈka˗ ˈdhö, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwa ˗dho ‹˗dhii ˗ya Zoova ˗bha pë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗bha.› Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo bhë ˗an dua ˗mü ˗wo kwa ˗blü kö ˈkwa ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗së ˗sü ˗ʒian mɛɛnˈˈ, ˈkwa˗ ˈtɔ bhɔ mɛn kpö ˈgü ꞊dhɛ ˈˈsaapë ˈö˗ ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˗a ˈdhö. Pë ꞊dede ˈö Eblö 13:15 kwa ꞊faanmën ˗a kë ˗sü ˗bha, ˈyö bhë. w21.12 5-6 § 14-15.

ˈKosümɛn ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗gleŋ sü mɛn ˗nu ˈwo ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ꞊draan ˗an ˗bha. ˈKosümɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗kwɛ ˗kɔŋ ꞊va kë Zoova ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗yö ˈgü. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka˗ kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗dhioo ˗dhɛ ˗an ˗gɔ. Kwa ˗bha ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗zɔn ˗kɔ ˈbha ˈnën bhë. (Prov. 22:17, 19) Kwa ˗zo ˈya dho bhɔ ꞊dhɛ ˈkosüsü ˗yö gbɔɔdhe ˈö go Zoova ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈka. (Mat. 19:5, 6) ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö gbɔɔdhe ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˈkosümɛn ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi. Mɛn ˗nu ˈö ˈka ka ˈko sü ˗dɛɛ ˈgü, ˗ka ka ˗zota ˗kɔ ˈö ˈka dho ka ˗bha ˗tosɛta kë ˗a ˈka ˗a ˈgü. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˈka ˗mɔn ˗a ˗bha ka˗ kë ˗ni ˈgü, kö ˈka˗ ˗zɔn Zoova ˗dhɛ ꞊dhɛ gbɔɔdhe ˈö˗ ˗kë ka ˗dhɛ bhë ˗yö ka ˗dhɛ ˗së ˗ee? ˗Ka bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗Ka ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo ˗gban ka ˗bha ˗an mɛɛnˈˈ ˗a ˗Wo ˈsëëdhɛ ˈgü. ˗Dhioo ˗nu ˈö Zoova ˈdhö ˗an dɔ ˗ni ˈgü ka ˗ta bhë, ˗ka ˈto ˗an ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ga ka ˈgü ꞊dhɛ ˈka ka ˗bha ˈkosüsü ˗gban Zoova ˗bha yökësü ˗ta, ka zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi, ˈö Zoova ˈdhuëë˗ kpɔ ka ˗bha. w21.11 18 § 16; 19 § 18.

˗De yö ˗kɔ ˗së ˗kun Zakö ˗gɔ. Zakö ˈti zë ö ˗bha ˗kë Yesu ˈzlaa˗ ˈka ˗sü ɛɛnˈˈ yö ˈö ö ˗kɔ ˈka ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗wɔn ˗dhɛ kö ˗yö ö ˗de ˈsü ˗tiaandhö ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha. ˗Yö ˗an ˗dhɛ ꞊ʒiaan ö «dheebhang dhɔɔbhaasü ˗nu.» (Zak. 1:16, 19; 2:5) ˗Yö ˈti˗ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ yö ˗zë ö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? Kwa ˗zo ˗yö ˗bo ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˗mü kwa ˈka. Kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa kwa ˗zota ꞊dhɛ kwa ˗tiaandhö mɛn ˗nu ˈkwa Biblö ˗zɔn ˗ni ˈgü ˗an ˗dhɛ, ˗an ˗bha. ˈMën ˗kë? Kö ˈkwa˗ ˗zɔn kwa ˗bha ꞊klaŋnën ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈwɔn ˈyaa zë kwa ˗gɔ, ˗yö ˗dho kë ˗an ˈgü ꞊dhɛ ˈwaa ˗mɔn ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ pö ˗an ˗dhɛ ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˈyaa kun ˈˈplëëplë kwa ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, kö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö kwa ˗takun ˗a ˈka ˈö ˈkwa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˈkwa˗ blɛɛˈˈ ˗an ˗dhɛ, ˗wo ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ wo ˗de ˈpö wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo Zoova ˗dhɔkë. w22.01 11-12 § 13-14.

Kwa ˗zotakɔ ˗ya kë ꞊dhɛ Yesu ˗bha ˈdhö, kwa ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö, ˈö ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo˗ ˗gɔ bhë, ˈwo ˗kë kwa ˗gɔ ˈpö. (Ebl. 1:3) Mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö: ‹Yesu ˗yö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. ˈMaan ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö ˈa kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö!› ꞊Ya kë ꞊dhɛ ü˗ ˗pö ü ˗de ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗bhö ü ˗zota ˈwɔn ˗nu ˈwo yö ˗an ˈgü. ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ Zoova ˗yö kwa ˗da kö ˈkwa kë ꞊dhɛ waa Yesu ˗an ˈdhö. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔn ˗nu kë ˈkpakpadhö ꞊dhɛ ˗an ˈdhö, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa to ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. (ˈWun. 1:26) ˗A ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈnën ꞊faan ˈˈpɛpɛ ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa, ˗a ˈˈgbɩɩsü ˈka. ˗A ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, pë ˗nu ˈö kwa ˗de ꞊faan ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˗kë. ˗A ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˈti˗ pö ˈˈgbɩɩdhɛ ˈka ꞊dhɛ ˈkwa ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ këyö ˈka bhë ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˈkpakpadhö. Mɛn ˈˈpɛpɛ ˈö ˈwo dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a kë ˈˈsɛ ˗ta yö, ˗kwɛ 1.000 ˈnën kwa Dë ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë ˈö dho ˗a nu ˗an ˗dhɛ kö ˗wo ꞊kun kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. (˗Dhɛ. 20:1-3) Pë dosɛnŋ ˈö Zoova ˗ya ˗dhɛ kwa ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈyö ˗tɔ pë ˈdhɛ ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë. ˈGo mü ˈkwa kwa ˗zo yö ö ˗dhɛ kö ˈö kwa ˗takun. w22.03 9 § 5-6.

Bhɛɛsü dosɛnŋ ˈyaa ˈnën kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. Biblö draansü waa ˗dho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈwo kwa ꞊ɲɔɔn ˗Zlan ˗bha. Pë ˈbha ˗yö ˗dhö ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë kö kwa ˗bha Biblö draansü ɛɛnˈˈ ˗nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü ˗yö ˈwɔn ˗së kë kwa ˗dhɛ ˗ee? ˗Kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «ˈMan kë ˗bhɔkwëë ˗ta, ɛɛnˈˈ a Biblö draanˈˈ ˗ni ˈgü, ˗mën ˈö ˗ya kë ꞊shiöŋ ˈö n ˗zo bho ˗a ˈˈpiʋ̈?» ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗dhɛ ˈwo˗ wo telefɔnö ˈgü, ɛɛnˈˈ nɔɔn˗ ˈwo˗ bɔ kwa ˗bha tablɛtö ɛɛnˈˈ parɛ ˈˈwɛɛ ˗ta, ˗a ˈka. Kwa Biblö draanˈˈ ˗ni ˈgü ɛɛnˈˈ ˈkwa kë ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ kwa ˗zo ˗yö ˈwɔn ˈˈwɛɛ ˈˈpiʋ̈, ˗kwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun kö kwa ˗zo ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈. Kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈdhiʋ̈ ˗yö ˈˈtɛ ˗ni ˈgü ˈgbɛ, kwa ˗zo ˗bho ˈwɔn ˈö kwa ˗bha ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗sü kö ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˗Zlan ˗dhɔkësü ˗bha, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ ˗a kë ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗Kwa bhɛɛˈˈ kö ˗Zlan ˗yö zuʋ̈waannusü ˈö ˗dho «kë k[w]a ˗zʋ ˗gban ˗gɛn ˈka» ˗a nu kwa ˗dhɛ.—Fdh. 4:6, 7. w22.01 29-30 § 12-14.

˗Gblüdë Oziasö ˈti ö ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗nu ˗bha. ˗Yö ˗da Zoova ˗dhɔkëdhɛ ˈˈpian ˈö ˈˈsaabhomɛn ˗nu dosɛnŋ ˈnën ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo ˗da mü bhë ˗a ˈgü, kö ˈö ansansö ˈˈgʋ̈. Zoova ˗bha ˈˈsaabhomɛn ˗nu ˗wa ˗pö ˗a ˗dhɛ: «Oziasö, ˈbhaa ˈnën ü dua ˈdhö ˗mü kö ˈü ansansö ˈˈgʋ̈ Zoova ˗dhɛ. ˈˈSaabhomɛn ˗nu dosɛnŋ ˈnën ˗an ˗bha yö ˈdhö ˗mü.» ˈDhɛ ˈwo˗ pö ˈˈdhʋ̈, ˈmën Oziasö ˗ya ˗kë? ˗Yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˗be ˈö ˗wɩ ˗dhioo ˈö bhë ˗a ˗bha ˈö˗ to mü ˈö yö ˈˈkpɛɛn, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗bhawɔn to. ˈˈKɛɛ Oziasö ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈, «ˈwɔn ˗yö ˗shiö ˗a ˗dhɛ.» ˈMën ˗kë ˗dhioo ˈwo˗ dɔ ˗a ˗ta bhë yö ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha? ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗ya ˗pö ö ˗de ˗dhɛ, ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗gblüdë ˗mü ö ˈka, pë ˈö ˗dhi ö ˗dhɛ ˈyö˗ ˗kë. ˈˈKɛɛ ˗yö ˈti kë Zoova ˗dhɛ ˗së. Oziasö ˗bha ˗desüva ˗wɔn ˈgü, ꞊weeyua ˗yö ˗lo ˗a ˗bha, ˈö to «꞊weemɛn ˈka ˈö yö˗ ˈka ˗a ga ˗yi ˗bha.» (2 Chron. 26:16-21) Oziasö ˗bha ˗kwɛzlan ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ˗kë mɛn ˈˈoo ˗mɛn ˈka, kwa ˈti kwa ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗nu ˈwo ˗gban Biblö ˗ta ˗an ˗bha, kwaa Zoova kwa ˗dho ˗shiö. w22.02 9 § 7.

Mɛn ˈö˗ ‹˗loo zii› ˈdhö ꞊kun ˗a ˗bha, ˗a ˗zotakɔ ˗nu waa˗ këwɔn ˗nu ˗kë ꞊shiöŋ ˈwɔn yaa ˈka. (Kodh. 3:9) ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë mɛn ˈö ö ˗zota yö dosɛnŋ ö ˗de ˗wɔn ˈgü, ˈö ˈwɔn ˗shiö ˗a ˗dhɛ ˈzodhö, ˈö ˗wa ˈwɔn ˗së kë ˗a ˗dhɛ ˈyaa˗ dɔ ɛɛnˈˈ ˈö ö ˗de ˈgü ˈˈgɔɔgɔ ˗a ˈka. Mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗nu, ˈfimö ˗nu ˈwo ˗gban ˈˈɲangüyaa waa ˈˈvaanvandhɛ ˗bha, ˗an ˗ga ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˈˈKlʋʋsë ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë ˗a ˗mɛn ˗gɔ, ˈö ˗ya ˈwɔn yaa ˈbha pö ɛɛnˈˈ ˗a kë, ˈö ˗kë ö ˗de ˈgü ˈya˗. ˈˈKɛɛ ö ˗zotakɔ waa ö ˈˈtakɔ ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ꞊faan ˈyaa kë ˗a ˗gɔ. (Ga. 5:19-21; 2 Tim. 3:2-5) ˈWɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, mɛn ˈbha ˈyaa ˈdhö kwa kpö ˈgü kö ˗ya pö ꞊dhɛ ˗zotadhe yaa ˗nu waa ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗dhɔ ˈwaa ˗da ö zuʋ̈ˈˈ ˈgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka kwa pë ˈbha ˗nu ˗pö, ɛɛnˈˈ kwa pë ˈbha ˗nu ˗kë ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ za dɔ kwa ˗bha ˗a ˗wɔn ˈgü ꞊taabha. (Jér. 17:9; Zak. 3:2) ˈˈKɛɛ ˈkwa kwa ˗loo zii bho kwa ˗bha, kö ˈwɔn yaa kë ˗dhii waa ˈˈtakɔ yaa ˗nu ˈwaa kwa ꞊kɔɔn ˈzüdho, kö ˈkwa kë mɛn suu ˗dɛɛ ˈka.—Is. 55:7. w22.03 3 § 4-5.

Mɛn zii ˗nu, ˗ka ka ˈˈtʋ̈ŋ kë ka ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈgü. ˈWɔn yaa kë ˗dhii kwa ˗bha. ˈˈKɛɛ mɛn ˈö ˈdhö ˗a ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗wo ˗dhö ˈpö. Gagade ˗mü ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, mɛn zii ˗nu dua ˗mü ˗wo ˗dhioo dɔ wo ꞊dhegblü ˗nu ˗ta kö ˗wo wo ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈbha ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. ˈˈKɛɛ ꞊dhɛ bɔmɛn Pɔdhö ˈdhö, ˗an dua ˗mü kö ˗wo ˗dhɛ ˗ga wo ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiwo ˗nu waa ˗an këwɔn ˗nu ꞊taabha. Zoova ˗dhɔ ˈö ˗an ꞊dhegblü ˗nu ˈgü, ˗an ˗bha ˈgüdɔgbɩɩsü kö ˗wa ˗dhɔkë waa ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗dhɔ ˈö ˗an ˈgü, ˗an dua ˗mü kö ˗wo wo ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗an ˈgü. Mɛn zii ˗nu ꞊dhegblü ˗nu yö ˗kɔ ˗së ˗ya kë ˗an ˗gɔ, mɛn ˈö ˈdhö ˗yö ˗kë ö ˗de ˈgü ˗së, ˈö ˗dhɔ ˗yö ˗kë ˗an ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ pë ˈö Zoova ˗ya ˗dhɛ kwa ˗gɔ ˈyaa ˈnën ˗tɔ ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ꞊ʒiaan kö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka ö ˗bha. (1 Ko. 4:2) ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ˈpö ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈkwa˗ kë ˗ni ˈgü ˗a ˗dhɛ, ˗wa ˗dhɛ ˗së. ˗A ˗zo ˈti ˗dho bhɔ toŋtoŋdhö ‹ˈwɔn ˗së ˗nu ˈkwa˗ ˗kë ˗a ˗dhɔ ˗bha, ˗a ˗bha mɛ ˗nu ˗dhɛ, ˈö ˈkwa˗ zü bho ˈˈdhʋ̈ ˈyi bha˗ ˈka ˈkwa ˗tun ˈka ˈˈdhʋ̈ ꞊dɛɛ bha˗ ˈbha ˈka.›—Ebl. 6:10. w22.03 30 § 19; 31 § 21.