ˈWƆN ˗GƆ 7
‹˗Kwa kwa ˈˈtʋ ˈto mɛn ꞊kpɔɔsü ˗nu ˗wo ˗bha›
«Ü ˈˈtʋ ˈto ˗së ˈka mɛn ꞊kpɔɔsü ˗nu ˗wo ˗bha.»—PROV. 22:17.
ˈˈTAN 123 ˗Kwa ˈˈwɩ ˗Zlan ˗bha mɛn ꞊kɔɔn ˗sü ˗bha, ˈkwa ˈwɔn man ˗a ˗ta
ˈPË ˈKWA DHO ˗A YÖa
1. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa go ˗dhioo ˗nu ˈka ˈˈmɛn? ˈYö ˈmën ˗kë mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗dhioo ˗nu ˗bha?
MƐN ˈˈpɛpɛ kwa ˗bhawɔn ˗yö ˗dhioo ˗nu ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka. ꞊Ya kë ꞊shiöŋ kwa ˗ɲɔɔn mɛn ˈbha ˈö ˈkwa˗ ꞊bhlëë ˗ya ˗a ˗bha kö ˈkwa ˗dhioo ˗dhɛ ˗a ˗gɔ. Yi ˈbha ˗nu ˈka ˈpö, kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö kwa ˗wɔn ˈdhö˗ ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊yaa˗ yö ꞊dhɛ kwa ˗da ˗ni ˈgü ʒiaan yaa ˈbha ˗ta, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ꞊ɲɔɔn kwa ˗bha ˈö ˗dhioo ˗nu dɔ kwa ˗ta. (Ga. 6:1) Ɛɛnˈˈ ˈzü ˈkwa ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˈbha kë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗dhioo dɔ kwa ˗ta ˈwɔn ˗bho kwa ˈgü ˗sü ˈka. ˈKö ˗kë ˈwɔn suu ˈˈoo ˗su ˈka, ˗wa ˗dhioo dɔ kwa ˗ta ˗kwa kwa ˈˈtʋ ˈto ˗a ˗bha. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö ˗së kwa ˗bha ˈka, ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö ˈwɔn ˗së kë kwa ˗dhɛ.—Prov. 6:23.
2. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Proverbes 12:15 ˈgü, ˈmën ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa kwa ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗bha?
2 Biblö ˈˈɲan ˈö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˈö ˗gban ˗a ˗ta bhë, ˗yö kwa ꞊faanmën kö ˈkwa kwa «ˈˈtʋ ˈto mɛn ꞊kpɔɔsü ˗nu ˗wo ˗bha.» (Prov. 22:17) Mɛn ˈö dho ˗a pö ö pë ꞊gban ˗dɔ ˈyaa ˈdhö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˈwɔn ˗dɔ ɛɛnˈˈ kwa pë ˈbha kë ˗dhɛ ˗dɔ, mɛn ˈbha ˗yö ˗dhö ˈö˗ ˗bha ˗ʒiö kwa ˗bha ˗ta. (Proverbes 12:15 ˗wo pö.) ˗A ˗wɔn ˈgü ˈkwa kwa ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗nu ˗bha, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa kwa ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ. ˗Yö ˗dho ˗a ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ kwa kwa ˗de ˗naan ˗dɔ, ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗takundhe ˗bha kö ˈwɔn ˗nu ˈkwa ˗an ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˈkwa ˗an kë. Zoova ˗bɔ ˗gblüdë Sadhomɔn ˈö kun mɛn ꞊kpɔɔsü ˈka ˗a ˗ta, ˈö˗ pö: «˗Dhioodɔmɛn ˗nu ˗wa kë ꞊va ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗ɲan.»—Prov. 15:22.
˗Dhioo ˗dɔ kwa ˗ta ˗kɔ ꞊plɛ ˈwo bhë ˗a ˗mɛɛn ˈö ˗wɩ ˗a ˗bha ˗sü ˈdhö ü ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗? (Kpɔɔˈˈ ˗wo ˗bhüöö kpö 3-4 ˗bha, ˗an ˈgü.)
3. ˗Wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗dhioo ˗nu dɔ kwa ˗ta ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
3 ˗Wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗dhioo dɔ kwa ˗ta vɛɛdhö ɛɛnˈˈ ˈzü ˈö kwa ꞊dede ˈkwa ˗gleŋ sü pë ˈbha ˗bha. ˈKwa˗ pö ˗gleŋ ˗sü pë ˈbha ˗bha ˗sü, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ˗mën? Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa pë ˈbha ˗wo pö Biblö ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˈbha ˗nu ˈgü, ˈö kwa ˗blü kö ˈkwa kwa ˗zota ˗kɔ ˗nu waa kwa ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. (Ebl. 4:12) ˈYö ˈmën ˈkwa˗ ˗dhɛ ˗dhioo ˈdhɛ ˈwo˗ dɔ vɛɛdhö? Mɛn zii do ɛɛnˈˈ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˗ya ˗kian ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pë ˈbha ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ, ˗a pö kwa ˗dhɛ. Kwa ˗dhɔ ˗ya mɛn ˈbha kë ˗ya ˗dhioo ˗nu ˈwo go Biblö ˈgü ˗an dɔ kwa ˗ta, kwa dua ˗mü ˈkwa˗ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö kwa ˗dhɛ ˗së kwa ˈˈtʋ ˗to ˗a ˗bha ˗sü waa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˈka.
4. Ecclésiaste 7:9 ˗ya ˗pö ˗wo ˗dhioo dɔ ˗ni ˈgü kwa ˗ta, ˈmën kwa dua ˈyaa mü kö ˈkwa˗ kë?
4 ˗Wa ˗dhioo ˗nu dɔ kwa ˗ta vɛɛdhö, ˗wɩ ˗an ˗bha ˗sü kö ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü bhë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒianwo ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ. Mën ˗kë? ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈwɔn kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, ˈwɔn ˗ya zë kwa ˗gɔ mɛn ˈbha ꞊yaa˗ blɛɛˈˈ kwa ˗dhɛ vɛɛdhö, ˗wɩ ˗a ˗bha ˗sü ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. (Ecclésiaste 7:9 ˗wo pö.) Kwa ˗de ˗ta ˗za dɔ ˗sü ˗dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗da kwa ˈgü, ˈö ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈpë ˈö˗ ˗mɛn ˗blü ˗dhioo ˗dɔ kwa ˗ta ˗sü ˗bha, ˗a ˈka. ˗Kɔ ˈwo ˗dhioo dɔ ˗a ˈka kwa ˗ta ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ, ˈö ˈkwa ˗ya zadɔ ˗sü ˗bha mɛn ˈö ˗dhioo dɔ bhë ˗a ˗bha, ˈkwa˗ pö: «˗Mën ˈö˗ ˈka ˈyö ˗dhioo dɔ n ˗ta? Yö ꞊dede ˈö bhë ˈwɔn ˈyaa zë ˗a ˗gɔ ˗ee?» ˗Wa ˗dhioo dɔ kwa ˗ta ˗yö ˈti kë kwa ˗dhɛ ˗së, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ bho kwa ˈˈtʋʋ, ˈö ˈkwa dho ˗dhioo ˈdhɛ dho kë kwa ˗dhɛ ˗së ˗a mɛɛnˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˈˈpiʋ̈.
5. ˈMën ˈkwa dho ˗a draanˈˈ ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?
5 ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dho mɛn ˗nu ˈö wo ˈti ˈˈwɩ ˗dhioo ˗bha waa mɛn ˗nu ˈwo ˗wɩ ˗a ˗bha, ˗a ˈwɔnzuan ˈbha ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˗an yö. ˈPë dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈˈwɩ ˗dhioo ˗nu ˗bha, ˈkwa ꞊trɔɔn ꞊slɔɔ ˗an ˈgü, kwa ˗dho ˗a yö ˈpö.
WO ˈTI WO ˈˈTƲ ˈTO ˗DHIOO ˗NU ˗BHA
6. Pë ˈö ˗gblüdë Roboamö ˗ya ˗kë kö ˗wa ˗dhioo dɔ ˗a ˗ta bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?
6 ˗Kwa ˗gblüdë Roboamö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈDhɛ ˗kë ˗gblüdë ˈka Izraɛdhö, ˗a ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗wo ˗ɲɔɔn ˗a ˗bha ˈyö ˈwo pë ˈbha ˗gbadhɛ ˗a ˗gɔ. ˗Wa ˗pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˗a dë Sadhomɔn kun ˗an ˗dhɛ ˗ni ˈgü wo ˗gɔ bhë ˗yö ꞊va, ˗ya ˈbhaa bho mü. Roboamö ˗yö ˗dho ˈö yö mɛn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈwo Izraɛdhö ˗sɛ ˈgü ˗an ˗bha kö pë ˈö dho ˗a pö ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗dhɛ, ˗wa ˗zɔn ö ˗dhɛ. Mɛn zizi ˗nu ˗wo ˗dhioo ˗dɔ ˗a ˗ta, ˈwo˗ pö ˗a ˗dhɛ pë ˈö ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗wa ˗dhɛ ˗a ˗gɔ bhë ꞊yaa˗ kë, ˗wo ˗dho wo ˗kɔ ˗ya ˗a ˗bha ˗gblüdëdhɛ ˗gɔ ˗kplawo. (1 Rois 12:3-7) ˗Yö ˗kë ꞊dhɛ ˗dhioo ˈdhɛ bhë yö ˈti Roboamö ˗zokun. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö dho ˈö yö ö ˗mɔnkwëëzë ˗nu ˗bha kö pë ˈö dho ˗a kë ˗wa ˗zɔn ö ˗dhɛ. ˗Yö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗an ˗kwɛ ˗kun 40 waa ö ga ˗nu ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗wo ˗tosɛta ˈgü ˗wɔn ˈbha ˗nu ˗dɔ. (2 Chron. 12:13) ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˈdhɛ bhë ˗a ˈgü, ˗wo ˗dhioo yaa ˗dɔ Roboamö ˗ta, ˈö ˈwo˗ pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗bha saanˈˈ ˈbha ˗da ˗a ˗ta. (1 Rois 12:8-11) Roboamö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗dhioo ꞊plɛ ˈwo bhë ˗a ˈdhɛ ˗së ˗ya ˗zɔn ö ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ yö ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Dhioo ˈdhɛ ˈö˗ ˗mɔnkwëëzë ˗nu ˗wa dɔ ˗a ˗ta bhë ˈyö ˗kë ˗a ˈgü ˗së, ˈö ö ˈˈtʋ to ˗a ˗bha. ˈWɔn ˈö go ˗a ˈgü ˗yö ˗kë ˈya˗ ꞊dedewo Roboamö waa Izraɛdhömɛn ˗nu ˗an ˗bha ˈka. Kwa ˗de ˈpö ˗wa ˗dhioo ˗nu dɔ kwa ˗ta, ˗a ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë pë ˈö ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ man ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˗gban ˗Zlan ˗Wo ˗ta, ˗kwa ˈˈwɩ ˗a ˗bha.
7. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ sü Oziasö ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü?
7 ˗Gblüdë Oziasö ˈti ö ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗nu ˗bha. ˗Yö ˗da Zoova ˗dhɔkëdhɛ ˈˈpian ˈö ˈˈsaabhomɛn ˗nu dosɛnŋ ˈnën ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo ˗da mü bhë ˗a ˈgü, kö ˈö ansansö ˈˈgʋ̈. Zoova ˗bha ˈˈsaabhomɛn ˗nu ˗wa ˗pö ˗a ˗dhɛ: «Oziasö, ˈbhaa ˈnën ü dua ˈdhö ˗mü kö ˈü ansansö ˈˈgʋ̈ Zoova ˗dhɛ. ˈˈSaabhomɛn ˗nu dosɛnŋ ˈnën ˗an ˗bha yö ˈdhö ˗mü.» ˈDhɛ ˈwo˗ pö ˈˈdhʋ̈, ˈmën Oziasö ˗ya ˗kë? ˗Yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˗be ˈö ˗wɩ ˗dhioo ˈö bhë ˗a ˗bha ˈö˗ to mü ˈö yö ˈˈkpɛɛn, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗bhawɔn to. ˈˈKɛɛ Oziasö ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈, «ˈwɔn ˗yö ˗shiö ˗a ˗dhɛ.» ˈMën ˗kë ˗dhioo ˈwo˗ dɔ ˗a ˗ta bhë yö ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha? ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗ya ˗pö ö ˗de ˗dhɛ, ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗gblüdë ˗mü ö ˈka, pë ˈö ˗dhi ö ˗dhɛ ˈyö˗ ˗kë. ˈˈKɛɛ ˗yö ˈti kë Zoova ˗dhɛ ˗së. Oziasö ˗bha ˗desüva ˗wɔn ˈgü, ꞊weeyua ˗yö ˗lo ˗a ˗bha, ˈö to «꞊weemɛn ˈka ˈö yö˗ ˈka ˗a ga ˗yi ˗bha.» (2 Chron. 26:16-21) Oziasö ˗bha ˗kwɛzlan ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ˗kë mɛn ˈˈoo ˗mɛn ˈka, kwa ˈti kwa ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗nu ˈwo ˗gban Biblö ˗ta ˗an ˗bha, kwaa Zoova kwa ˗dho ˗shiö.
˗WO WO ˈˈTƲ ˗TO ˗DHIOO ˗NU ˗BHA
8. ˈDhɛ ˈwo ˗dhioo dɔ Zɔbö ˗ta, ˗ya ˗sü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
8 Mɛn ˈbha ˗nu ˈö ˗an ˗bha wo ˈˈtʋ ˗to ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈgü Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ kpɔ ˗an ˗bha, ˗a ˈwɔnzuan ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗wo Biblö ˈgü. ˗A mɛn do ˈnën ˗tɔ Zɔbö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kun ˗suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗mɛn ˈka, ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗kun ˗a ˗bha. ˈDhɛ kun bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, ˗zotadhe yaa ˗nu ˗wo ˗kë ˗a ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü Edhiu waa Zoova ˗wo ˗dhioo ˗nu ˗dɔ ˗a ˗ta ˈˈpuu ˈka. Zɔbö ˗yö ˗dhioo ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗sü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˈö ö ˈˈtʋ to ˗an ˗bha. ˗Ya ˗pö: «A dhiaŋ zë, ˈˈkɛɛ ˈmaan kun ˗a ˈgüman ˗ni ˈgü. A˗ ˗pö ˈˈdhʋ̈ ˗be ˈˈkɛɛ ˈman ˈgo n ˗wo ˗ta, ˈman n ˗de ˗da ü ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˈman ˈˈyʋʋbi bɔ n ˗ta.» Zoova ˈdhuëë˗ ˗kpɔ ˗a ˗bha, ˗a ˗bha ö ˗dekëtɩtɩsü ˗wɔn ˈgü.—Job 42:3-6, 12-17.
9. Moizö ˗yö ˈˈtʋ ˗to ˗dhioo ˗bha ˗sü ˈwɔnzuan ˗së ˗to kwa ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
9 Moizö ˗yö ˈwɔnzuan ˗së ˈka kwa ˗bha ˈka, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈdhɛ ˈwɔn ˗yö zë ˗a ˗gɔ ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn bho ˗a ˈgü, ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha. ˈˈTʋ̈ŋ do ˈbha ˈka ˈwɔn ˗yö ˗shiö ˗a ˗dhɛ, ˈö yö ˈti Zoova ˈtɔ bhɔ ˗wɔn kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, Zoova ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö Moizö ˗yö ˗da ˈˈsɛ ˈö˗ ˈˈplüün bho ˗an ˗dhɛ, ˗a ˈgü. (Nomb. 20:1-13) ˈDhɛ Moizö ˗ya ˗pö Zoova ˗dhɛ ˗yö dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö ˗dhɛ ˗ga ˈwɔn ˈö bhë ˗a ˈgü ˈzü, Zoova ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ: «˗Yö ˈto ˈˈdhʋ̈! ˈWɔn ˈdhɛ bhë ˈmaan˗ ˈˈpiʋ̈ ˈzüdho toŋtoŋdhö ˈko˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ.» (Deut. 3:23-27) ˈDhɛ Zoova ˗ya pö ˈˈdhʋ̈, yö ˈti ˗shiö Moizö ˗dhɛ. ˗Yö ˗wɩ Zoova ˗bha ˈö˗ pö ˗a ˗bha, ˈyö Zoova bɔ ˗a ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü Izraɛdhömɛn ˗nu ˈka. (Deut. 4:1) Moizö waa Zɔbö ˗wo ˈˈtʋ ˗to ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗sü ˈwɔnzuan ˗së ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗a ˈka. Zɔbö ˗yö ö ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ, yö ˈti˗ ˗ya ˈˈdhü ꞊gblɛɛn ˈˈdhiʋ̈. Moizö ˗de ˈpö ˈkö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈö˗ ˗wɔn kun ˗a ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ bhë ˗a ꞊slɔɔ ˗sü ˗yö ˗dha ˗a ˗gɔ, ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha, ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗wɩ ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗bha.
10. (1) Proverbes 4:10-13 ˗ya ˗pö ˈˈtʋ ˗to ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗sü ꞊trɔɔn ˈnën ˗tɔ ˗mën? (2) Mɛn ˈbha ˗nu wo ˗kɔ ˗ya ˗dhioo ˗nu ˈwo˗ dɔ ˗an ˗ta ˗an ˗gɔ ˗së ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
10 ˗Klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ Zɔbö waa Moizö ˗an ˈdhö ˈkwa ˈto ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, kwa ˈwɔn ˗së ˗slɔɔ ˗a ˈgü. (Proverbes 4:10-13 ˗wo pö.) Kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˗wa ˗kë ˈˈdhʋ̈. Kwa ꞊dhegblü do ˈö Kɔngo ˈwo˗ ˗dhɛ Emanuɛdhö pë ˈö˗ pö ˈö ˗gban ˗dhioo do ˈwo˗ dɔ ˗a ˗ta ˗a ˗bha, ˗kwaa ˗ga. ˗Ya ˗pö: «ˈDhɛ kwa ꞊dhegblü ˗kiansü ˈbha ˗nu ˗wa yö ꞊dhɛ a ˗da ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈbha ˈö ˗dho yaa Zoova yi ˗bha ˗mlɛɛn shiʋ̈ˈˈ ˗a ˗ʒian ˗ta, ˗wo n ˗takun. A ˗an ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˈyö n ˗gɔ bho ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊vadhɛ ˗gɔ ʒian˗.»b Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö ˗yödhiʋ̈ ˈka Kanada ˈwo˗ ˗dhɛ Meganö ˗ya ˗pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈyaa kë pë ˈa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈa˗ man ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗kun pë ˈö n dua ˈdhö ˗mü kö ˈa˗ man ˗a ˈka.» ˈYö kwa ꞊dhegblü do ˈö Kloasi ˈwo˗ ˗dhɛ Maako ˈö˗ pö: «Yö do ˈbha ˈö kun n ˗kɔ ˈka ˗wa ˗bho n ꞊kwɛɛ˗. ˈˈKɛɛ ˈman n ˗zota, a˗ ˗yö ꞊dhɛ ˗dhioo ˗nu ˈwo˗ dɔ n ˗ta ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˈgü ˗wo n takun ˈö yaa Zoova yi ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö yö ö pin ˈgü.»
11. ˗Mën ˈö kwa ꞊dhegblü Kaalö Klɛnö ˗ya pö ˈö ˗gban ˈˈtʋ ˗to ˗dhioo ˗bha ˗sü ˗bha?
11 Mɛn ˗nu ˈö ˈˈtʋ ˗to ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗sü ˗yö ˈwɔn ˗së ˗kë ˗an ˗dhɛ, ˗a mɛn do ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblü Kaalö Klɛnö ˈö kun kwa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn do ˈka. ˗A ˗bha ˗kwɛzlan ˈgü, ˗ya ˗pö ꞊dhɛ yi do ˈka kwa ꞊dhegblü Lutɛɛfɔdö ˈö waa˗ ˗nu ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ kun ˈˈgbɩɩ˗ bhë, ˗yö ˗dhioo do ˗së ˗dɔ ö ˗ta. Kwa ꞊dhegblü Klɛnö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˗a zübhodhɛ ˈgü ˗yö ˗mën ö ˈka. ˗Ya ˗pö: «˗A ˈˈlɛlɛ ˈö dɔ ˗a ˈˈpiʋ̈, kwa ꞊dhegblü Lutɛɛfɔdö ˗yö ˗kpan n ˗bha ˈyö˗ pö n ˗dhɛ zuʋ̈gblüdhi ˈka: ‹Kaalö, ˈbha ꞊bo!› ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗kun ˗shiö ˗sü ˈka n ˗dhɛ, a˗ ˗daakë ˗a ˗gɔ n ˗wo ꞊loo. ˈYö˗ pö n ˗dhɛ: ‹Kaalö, ü ˗zokë ü ˗de ˈˈpiʋ̈. ˗A ˗wɔn ˈyaa ꞊gblɛɛn ˈzüdho kö ˈü ˗pö Dügɔmɛn ˗bha ꞊döŋ ˈgü.› ˈYö ˈa˗ pö ˗dhɛ: ‹ˈWɔn gbɛ˗ ˈyaa mü n ꞊dhegblü Lutɛɛfɔdö.› ˈˈKɛɛ ˗a ˈwɔn ˗kun ˗a ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn ˗shiö ˗sü ˈka n ˗dhɛ ö ˗bha. ˈYö ˗ʒiö ö ˗wo ˈˈpiʋ̈ ˈzü ˈö˗ pö: ‹A˗ ˈgüman, ˈˈkɛɛ ˗bhö ü ˗zokë ü ˗de ˈˈpiʋ̈, Dügɔmɛn ˗yö ü ꞊kee˗.› ˗Yö ˗kun gagade ˈka. Pë ˈbha ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa pö kwa ˗dhɛ ꞊waa˗ pö, ˈkwa ˈwɔn ˈkun kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˗an ˗bha ˗a ˗wɔn ˈgü, kö ˈkwa kwa ˗de ˗da Sɔtran ˗bha ꞊döŋ ˈgü.»c (Efɛ. 4:25-27) Kwa ꞊dhegblü Klɛnö ˗yö ˗wɩ ˗dhioo ˈö Lutɛɛfɔdö ˗ya dɔ ˗a ˗ta bhë ˗a ˗bha, ˈö ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö to ö ˗wɛɛ ˈgü.
ˈMËN DHO KWA ˗TAKUN KÖ ˈKWA ˈˈWƖ ˗DHIOO ˗NU ˗BHA?
12. ˗Desütɩtɩsü ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈˈwɩ ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Psaume 141:5)
12 ˗Mën ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈˈwɩ ˗dhioo ˗nu ˗bha? ˗Dekëtɩtɩsü ˗mü. Kwa ˗zo ˗yö ˗bo ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, ˈö ˈkwa ˈˈblɔɔnwɔn ˗nu ˗kë ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ yö˗ ˈka ꞊klöö yö ˗a ˈdhö, ˗zotadhe yaa ˗nu ˗kë Zɔbö ˗gɔ. ˈˈKɛɛ ˗yö ö ˗zotakɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ, ˈyö Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ kpɔ ˗a ˗bha. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ Zɔbö ˗kun ˗dekëtɩtɩmɛn ˈka. ˗Yö ö ˗bha ˗dekëtɩtɩsü ˗zɔn ˗wɩ Edhiu ˗bha ˗dhioo ˗bha ˗sü ˈka, ˈˈkɛɛ ˈsa kö ˗yö ˗bhɔ Edhiu ˗gɔ ꞊gblɛɛn. (Job 32:6, 7) ˗Dekëtɩtɩsü ˗dho kwa ˗takun kö ˗dhioo ˗nu ˈö kwa ˗bha ˈgü ˈwaa ˗gban kwa ˗bha, ˈkwa ˈˈwɩ ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˗bha. Ɛɛnˈˈ ˈzü kö mɛn ˈö ˈkwa bhɔ ˗a ˗gɔ ˗ya ˗dhioo dɔ kwa ˗ta, ˈkwa kwa ˈˈtʋ ˈto ˗a ˗bha. Kwa ꞊dhegblü do ˈö mɛn zii ˈka Kanada ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔ ꞊dede ˈö ˈkwa˗ ˈka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈnën ˈwo˗ yö bhë, wo ˈti ˗dhioo dɔ kwa ˗ta, kwa ˗gɛn ˗dho ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?» ˈDe kwa kpö ˈgü ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗ya pö ꞊dhɛ ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ këyö ˗nu ˈka bhë, ö ˗bhawɔn ˈyaa˗ ˈbha draansü ˗bha ˈzüdho? Ɛɛnˈˈ ˈzü ö ˗bhawɔn ˈyaa ˗dhioo ˗nu ˗bha kö ˈö kë ˗zlanwopömɛn ˗së ˈka?—Psaume 141:5 ˗wo pö.
13. ˗Wa ˗dhioo dɔ kwa ˗ta, kwa dua ˗mü ˈkwa ˈsü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
13 ˗Kwa ˗dhioo ˗nu ˈsü ꞊dhɛ ˗dhɔ ˈö ˗Zlan ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˗a ˈdhö. Kwa ˗bha ˈwɔn ˗së ˈnën Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈. (Prov. 4:20-22) ˗Ya bɔ ö ˗Wo ˈö ˗kë Biblö ˈka, kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu, ɛɛnˈˈ ˈzü kwa ꞊dhegblü ˗kiansü ˈbha ˗ta ˗ya ˗dhioo ˗nu dɔ kwa ˗ta, kö kwa ˗dhɔ ˈö˗ ˈgü ˈyö˗ ˗zɔn ˗ni ˈgü bhë. Eblö 12:9, 10 ˗ya ˗pö ˗ya ˗kë ˈˈdhʋ̈ «kwa ˗dɩa ˈwɔn ˗së ˈgü.»
14. ˗Wa ˗dhioo dɔ kwa ˗ta, ˈmën kwa dhö kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü?
14 ˗Kwa kwa ˗zo bho ˗kɔ ˈwo ˗dhioo dɔ˗ ˈka ˗a ˈˈpiʋ̈, kö ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë pë ˈwo˗ pö kwa ˗dhɛ ˗a ˈgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˗wa ˗dhioo dɔ kwa ˗ta, ˗a dɔ ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈgü ˈya˗. Gagade ˗mü ꞊dhɛ ˗dhioodɔmɛn dua ˗mü kö ˗kɔ ˈö ꞊yaa˗ dɔ ˗a ˈka ˈö mɛn ˗nu dho ˈˈwɩ ˗a ˗bha ˈzodhö, ˗ya mɛɛnˈˈ.d (Ga. 6:1) ˈˈKɛɛ ˗wa ˗dhioo dɔ kwa ˗ta, ˈkö ˗kë ˗ʒianwo ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈgü ˗a ˗mɛn ˈti bɔɔˈˈ ö ˗bha ˗dhioo ˗gɔ, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë pë ˈö˗ pö kwa ˗dhɛ ˗a ˈgü. Kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˗dhioo dɔ ˗kɔ ˈyaa n ˗dhɛ ˗së, pë ˈö˗ pö bhë gagade ˈbha ˈö n dua ˈdhö ˗mü kö ˈa n ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü, ˈyaa mü ˗ee? ˈYii ˗dho kë ˗së kö ˈa n ˗zo bho ˗a ˗mɛn zaadhɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈, kö ˗dhioo ˈö˗ dɔ bhë ˈa ˗glëŋ ˈsü ˗a ˈgü ˗ee?» ˈKwa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈkwa ˗glëŋ ˈsü ˗dhioo ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ dɔ kwa ˗ta ˗an ˈgü, kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ꞊kpɔɔsü.—Prov. 15:31.
ˈBHA ˗DHIOO ˗DHƐ MƐN ˈˈWƐƐ ˗NU ˗GƆ Ü ˗DHO ˗A ꞊TRƆƆN ꞊SLƆƆ
15. ˈMën ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˗dhioo ˗dhɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗gɔ?
15 Biblö kwa ꞊faanmën kö ˈkwa ˗dhioo ˗dhɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗gɔ. Proverbes 13:10 ˗ya ˗pö: «Mɛn ˈö ˗dhioo ˗dhɛ mɛn ˗nu ˗gɔ ˈyö ˗kë ꞊kpɔɔsü.» Gagade ˗mü. Mɛn ˈö ˗dhioo ˗dhɛ mɛn ˗nu ˗gɔ, ˗a ˗gɛn ˗dho ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˈgbɛ ˗Zlan ˗dhɔkësü ˈgü ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka mɛn ˈö ˈyaa ˗dhioo ˗dhɛ, ˗a ˗ta. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗kwa ꞊ɲɔɔn mɛn ˗nu ˗bha kö ˈkwa ˗dhioo ˗dhɛ ˗an ˗gɔ.
ˈMën ˗kë ˈö kwa ꞊dhegblüdhe ö wlüünën ˈka ˈö ˗dhioo ˗dhɛ kwa ꞊dhegblüdhe ˈö ˗ya ˗kian ˗a ˗gɔ? (Kpɔɔˈˈ ˗wo ˗bhüöö kpö 16 ˈgü.)
16. ˈWɔn ˗mɛɛn ˗nu ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˗dhioo ˗dhɛ mɛn ˗nu ˗gɔ ˗an ˈgü?
16 ˈˈTʋ̈ŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa dho ˗dhioo ˗dhɛ ˗a ˈka kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗gɔ? ˗Kwa kwa ˗zota ˈwɔn ˗nu ˈwo yö ˗an ˈgü. (1) Kwa ꞊dhegblüdhe do ˗ya ˗pö ˗zlanwopömɛn ˈbha ˈö ˗ya ˗kian ˗a ˗dhɛ ˗yö ˈdho ö dɔ ö ˗bha Biblö ꞊klaŋnën ˈˈpiʋ̈. ˈDhɛ ˈwo wo bo, ˗yö ˗kɔ ˈö dho ˗a kë˗ ˈka kö ö ˗gɛn ˈdho ˈˈdhiʋ̈ mɛn ˗nu ꞊klaŋkësü ˈgü, ˗a dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˗a ˗gɔ. (2) Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö ˈyaa gwan˗ ˗bha ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈö ꞊paŋ do ˈdhɔ. ˗Yö kwa ˗dhegblüdhe ˈö ˗ya ˗kian ˗a dhɛɛˈˈ ˗kpɔ kö ꞊paŋ ˈö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha bhë ˗kɔ ˈö˗ yö ˗a ˈka, ˗ya pö. (3) ˗Wo ˈˈdhɛɛtadhiaŋ˗ ˗nu kwa ꞊dhegblü do ˗dhɛ. ˈYö ꞊ɲɔɔn ˈˈdhɛɛtadhiaŋzëmɛn ˗së ˈbha ˗bha kö ˗yö ˈˈtʋ ˈto ö ˗bha, ˗yö ˗kɔ ˈö dho ˗a kë˗ ˈka kö ö ˗gɛn ˈdhö ˈˈdhiʋ̈ ˗a ˗zɔn ö ˗dhɛ. Mɛn ˗de ˈö ˈˈdhɛɛtadhiaŋzëmɛn ˈka ˈö˗ yi ˗ya ꞊gwëë, ˗ya ˗dhioo ˗dhɛ mɛn ˈbha ˈö dɔ ˈˈdhɛɛtadhiaŋ˗ zë ˗dhɛ ˈka ˗së ˈka ˗a ˗gɔ, ꞊yaa˗ ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗yö ˗dho kë ˗së.
17. Kwa ˗dho ˈˈtʋ ˗to ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗sü ꞊trɔɔn ꞊slɔɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
17 ˈˈDhoogɔ ˗nu ɛɛnˈˈ ˈˈsu ˗nu ˈwo nu ˗ni yö ˗an ˈgü, mɛn ˈbha ˗dho kë ˗dhö gboŋgboŋdhö ˈö ˗dhioo dɔ kwa ˗ta vɛɛdhö, ɛɛnˈˈ kwa ꞊dede kwa ˗dho ˗gleŋ ˈsü pë ˈbha ˗bha. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ pë ˈö kwa˗ ꞊draan bhë ˗a ˈka. ˗Kwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ. ˗Kwa kwa ˗zo bho ˗kɔ ˈwo˗ ˗dhioo dɔ˗ ˈka ˗a ˈˈpiʋ̈, ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë pë ˈwo˗ pö ˗a ˈgü. ˗Wa ˗dhioo dɔ kwa ˗ta, ˗kwaa ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. Mɛn ˈbha ˈö ˗dho bhɔ kö ˗yö ꞊kpɔɔsü ˈyaa ˈdhö. ˈˈKɛɛ ˈkwa kwa ‹ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗nu ˗bha, ˈkwa ˈˈwɩ kwa dɔɔˈˈ ˗sü ˗bha,› ˗Zlan ˗Wo ˗ya ˗pö kwa dho «kë ꞊kpɔɔsü.»—Prov. 19:20.
ˈˈTAN 124 ˗Kwa ˈto kwa ˗wo ˗ta
a Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈˈtʋ ˗to Biblö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗sü ˈwo ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ ˗wɩ ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗sü ˈyaa ˈˈplëëplë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˈMën ˗kë ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈? ˈGo mü ˈzü, ˈmën ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ꞊trɔɔn ꞊slɔɔ ˗dhioo ˗nu ˈwo ˗an dɔ kwa ˗ta, ˗an ˈgü?
b ˈYa ˈtɔ ˈbha ˗nu bho ˈˈgblʋʋ.
c Kpɔɔˈˈ ˗kwɛ 1985 Mɛn 1 ˗bha ˈˈGlaadhiʋ̈ ˗Tɔn ˈˈpian 20-27 ˈgü.
d ˈWɔn ˗gɔ ˈö dɔ ˗a ˈdhɛ yö ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü, kwa ˗dho ˗kɔ ˈö ˗dhioodɔmɛn ˗nu dua ˈdhö ˗mü ˗wa dɔ ˗a ˈka ˗së ˈka, ˗a yö.