Ho Da Baŋɛɛŋ?
A dɛndɛŋ yuoŋ kɔɔ na saŋa, wala ka a ŋmenpuore wedeɛreba maŋ e a dunni na baŋ maŋ ko a de iri neŋ sareka na zĩĩ?
YUONI zaa, a ŋmenpuore wedeɛreba maŋ ko la dunni yaga a de iri neŋ sareka a sareka irizie naŋ be a ŋmenpuoredieŋ na. Dɔɔ kaŋa naŋ da e Gyuu neɛ a sɛgrɛ takoreŋ yɛlɛ baŋ boɔloo Gyoosefus yeleeŋ ka, a Parebare tigri saŋa, ba maŋ koɛ pebilii naŋ pare 250,000, a de iri neŋ sareka. Azuŋ, zĩĩ yaga da maŋ kyireŋ a sareka irizieŋ. (Liiv. 1:10, 11; Sor. 28:16, 19) Wala baŋ da maŋ e a pɛge a zĩĩ bare?
Noba naŋ tuuro teŋɛ a peɛrɛ yɛlɛ tugee teŋɛ a nyɛ zie kaŋa naŋ peɛle ŋmenpuoredie na Hɛrɔde naŋ da mɛ oŋ bebe Yezu saŋa na. Ba da nyɛɛ bogi kaŋa baŋ da maŋ de zĩĩ naŋ be a ŋmenpuoredieŋ kyiri eŋ aŋ yi be zo gaa.
Yɛ vɛŋ ka te nyɛ ziiri ayi mine baŋ da maale eŋ beŋ, ka lɛ vɛŋ ka a ŋmenpuore wedeɛreba da maŋ toɔ̃ pɛge a zĩĩ yi a sareka irizieŋ.
Bogri mine da be la a sareka irizie lomboeŋ: Yuoni 200 C.E. puoriŋ, a Gyuu noba da sɛgɛɛ ba bege gane kaŋa baŋ boɔlɔ ka Mishnah. Ka hooŋ kaa a gane ŋa poɔŋ, ho na nyɛɛ lɛ na baŋ bigri ziiri na baŋ da maŋ pɛge a zĩĩ eŋ aŋ zo sigi gaa na yɛlɛ. A gane yeleeŋ ka: “Bograayi mine da be la a sareka irizie lomboeŋ . . . Beŋ ka a dunni zĩĩ ane koɔ̃ na baŋ da maŋ de pɛge neŋ a zĩĩ na da maŋ tu a zo sigi a Kidrɔn baa na.”
Yelpeɛreba peɛrɛɛ yɛlɛ a nyɛ ka bogri sereŋ da be la a sareka irizie lomboeŋ. Gane kaŋa baŋ boɔlɔ ka The Cambridge History of Judaism meŋ vɛŋɛɛŋ aŋ pɛle ka ba nyɛɛ “koɔ̃ puo ziiri” naŋ peɛle zie na a ŋmenpuoredie naŋ da be na. A gane yeleeŋ ka: “Ka ba naŋ wa ko a duŋo a iri a sareka baare a Ŋmenpuoredieŋ, ba maŋ de la koɔ̃ pɛge a zĩĩ aŋ zo sigi a koɔ̃ puo ziiri ŋa a gaa.”
A da maŋ eɛ mɔlɔ ka ba nyɛ koɔ̃ yaga: A ŋmenpuore wedeɛreba da maŋ boɔrɛɛ koɔ̃ yaga ka ba pɛge a zĩĩ naŋ be a sareka irizie, ane ziiri na a zĩĩ naŋ maŋ zo sigi a Kidrɔn baa na ka a e forifori. Ba da maŋ pɛgɛɛ a bogi meŋ oŋ e forifori. Azuŋ, a da fɛrɛɛŋ ka ba maŋ nyɛrɛ kɔn-sonne wagre zaa a yire a teŋkpɛŋ poɔŋ. Ba da tu la kɔn-gbɛɛ, ane ziiri mine koɔ̃ naŋ na baŋ tu a wa a ŋmenpuoredie. A da lɛ maale ziiri baŋ na toɔ̃ ɔŋ a koɔ̃ eŋ ka a bebe. Joseph Patrich eɛ neɛ naŋ maŋ tuuro teŋɛ a peɛrɛ yɛlɛ. O yeleeŋ ka: “Ana saŋa na, ŋmenpuoredie zaa da kyebe baŋ maaloo oŋ taa kɔn-gbɛɛ ziiri naŋ maŋ de kɔn-sonne waneŋ a ŋmenpuoredie, a kyɛ lɛ de kɔn-dɛgɛ meŋ yi neŋ be.”