Ndidụn̄ọde Mme Ikpehe Ọsọn̄urua N̄kpọuto Abasi—Kpa Bible!
KE 1867 ọtọin̄wan̄ owo South Africa kiet ẹkotde Schalk van Niekerk ke ekese nditọn̄wọn̄ ẹbrede mbre ye ndusụk itiat. Enye ama okụt san̄asan̄a nnyayama ye ediye itiat kiet. Eka nditọ ẹmi ama ọdọhọ ete, “Afo emekeme ndinyene enye, edieke amade enye.” Van Niekerk, nte ededi, ama ọnọ itiat emi ẹda ẹsọk ekpepn̄kpọ mban̄a aranisọn̄ kiet ndikodụn̄ọde nse. Nditọn̄wọn̄ oro ikọfiọkke ite ke mmimọ ikebre mbre ye akamba diamond oro ekọmurua edide £500!
Nte ekeme ndidi afo emenyene ọsọn̄urua n̄kpọuto ye unana afo ndifiọk mban̄a? Ediwak owo, ke uwụtn̄kpọ, ẹnyene Bible, nte enye edide nyama-n̄kan kpukpru ini, odude ke ọyọhọ ọyọhọ m̀mê ke ubak ubak ke se ibede usem 1,900. Edi, n̄wakn̄kan owo ikotke Bible ndien ke ntre ẹdiọn̄ọ esisịt n̄kpọ ẹban̄a se idude ke esịt esie.
Bible ọdọhọ ke ẹkewet imọ ke “odudu spirit Abasi” ndien ke ntre idi Ikọ Abasi. (2 Timothy 3:16; men 1 Thessalonica 2:13 domo.) Enye edi ọsọn̄urua n̄kan inyene ubonowo. Ebede ke enye, nnyịn imekpep nte ikemede ndibọ se itịmde ifọn ikan nto uwem idahaemi ndien, ke edide akpan n̄kpọ akan, nte ikemede ndinyene nsinsi uwem! (John 17:3, 17) Nte n̄kpọ ekededi ekeme ndidi ọsọn̄urua n̄kpọ n̄kan oro?
Nte ededi, man idiọn̄ọ ọsọurua n̄kpọ emi ye kpukpru ikpehe esie, ana owo akabade emehe ye enye. Ke akpa editop enyịn nse, emi ekeme nditie nte edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ. Idem n̄kpọ, Bible edi ntan̄mbok nsio nsio n̄wed 66. Mme n̄wed ẹmi ẹdọn̄ọ nso? Ndi ndusụk ntak ẹdu kaban̄a ndutịm emi mmọ ẹdude? Ke edide ntre, didie ke owo ekeme ndikụt san̄asan̄a udịmikọ ke Bible?
Ndikabade mmehe ye Bible edi n̄kpọ-ata. Edi nte ata n̄kpọuto, Bible odu ke n̄kemuyo ye ke ndutịm. Nnyịn imekeme ndikụt oro edieke nnyịn ke ibio ibio isede se idude ke esịt esie.
N̄wed Abasi Usem Hebrew —Anyan Ubọk Owụt Christ
Ẹbahade Bible ofụri ofụri ẹsịn ke “Akani Testament” ye “Obufa Testament.” Emi edi ndudue, okposụkedi, owụtde nte ke “Akani Testament” ikemke ye ifiọk eyomfịn ndien ke enyene esisịt ufọn. Enyịn̄ oro otịmde odot ikpehe N̄wed Abasi oro ekpedi N̄wed Abasi usem Hebrew, sia edide ke akpasarade ẹkewet ikpehe emi akpan akpan ke usem Hebrew. Ẹkewet “Obufa Testament” ke usem Greek ke akpa isua ikie C.E.; ntem otịm odot ẹkot N̄wed Abasi mme Christian Usem Greek.
Akpa n̄wed eke Bible, Genesis, ọtọn̄ọ ke ata anyanini emi ekebede ke ini Abasi obotde enyọn̄ ye isọn̄ ndien ke ukperedem ọtọn̄ọ nditịm isọn̄ nnọ owo ndidụn̄. Ẹbot akpa owo iba oro edi mfọnmma; nte ededi, mmọ ẹmek usụn̄uwem idiọkn̄kpọ, ye mme utịp ẹkamade mmọn̄eyet ẹnọ nditọ mmọ. Edi, nte n̄kpọuto oro ẹkutde ke un̄wana oro mînen̄ekede iyama, Bible ọmọnọ anam idiọkn̄kpọ ubonowo nsem nsem idotenyịn: “mfri” oro ke akpatre edisiode utịp idiọkn̄kpọ ye n̄kpa ifep. (Genesis 3:15, NW) Anie ke Mfri emi edidi? Genesis ọtọn̄ọ ndiwụt udịm Mfri emi edide, owụkde ntịn̄enyịn ke uwem ndusụk mme anam-akpanikọ eteete Mfri oro, utọ nte, Abraham, Isaac, ye Jacob.
Ekem Exodus etịn̄ aban̄a Moses. Ke ediwak usụn̄ uwem Moses ada aban̄a eke Mfri oro edide. Ke ufen duop ẹbede, Israel anam akwa Uwọrọidụn̄ ọkpọn̄ Egypt onyụn̄ edi se ẹsọn̄ọde ẹwụk nte edimek idụt Abasi ke Obot Sinai. Leviticus (ewụhọ mme Levi), nte enyịn̄ oro owụtde, onịm mme ewụhọ Abasi ọnọ itie oku nditọ Levi ke Israel. Numbers etịn̄ aban̄a idaha oro ẹkebatde nditọ Israel (ebe ke ubatowo) ye mme n̄kpọntịbe ẹkedade itie ke ini nditọ Israel ẹkeyode ke wilderness. Ndien idahaemi, ke ẹben̄ede idem ndidụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, Israel ama ọbọ akpatre item Moses. Emi edi ibuot nneme Deuteronomy. Ke anyande ubọk owụt Mfri oro edide, Moses akpak idụt oro ndikpan̄ utọn̄ nnọ ‘prọfet oro Abasi edinamde adaha ada.’—Deuteronomy 18:15.
Mme n̄wedmbụk ẹtiene. Mmọemi ke akamba ubak ẹdu ke adiana ke adiana. Joshua etin̄ aban̄a edikan ye edibahade Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Judges obụk mme mbụk n̄kpọntịbe eke mme isua oro ẹketienede ke ini oro mme Ebiereikpe ẹkekarade Israel. Ruth etịn̄ aban̄a abak-Abasi an̄wan emi okodude uwem ke ini mme Ebiereikpe okonyụn̄ enyenede ifet ndikabade ndi ekaeka Jesus Christ.
Ikpehe ini emi mme ebiereikpe ẹkekarade, nte ededi, edisịm utịt. Akpa Samuel etịn̄ aban̄a akama n̄kpọ mmọn̄eyet ukara akpa edidem Israel, Saul, nte ẹkụtde ẹto prọfet Samuel. Udiana Samuel etịn̄ aban̄a uforo uforo ukara David, andida itie Saul. Ekem Akpa ye Udiana Ndidem ẹmen nnyịn oto ke ubọn̄ ubọn̄ ukara Solomon aka okosịm mfụhọ mfụhọ editan̄ idụt Israel mfep ke 607 B.C.E. ke ubọk mbon Babylon. Akpa ye Udiana Chronicles ẹfiak ẹtịn̄ emi nte ẹkụtde ẹto eti idaha idụt oro ndifiak nnyọn̄ ntan̄mfep emi. Ke akpatre, Ezra, Nehemiah, ye Esther ẹtịn̄ nte ẹfiakde ẹwụk nditọ Israel ke obio emana mmọ ye ndusụk mbụk mmọ eken oro ẹtienede.
Mme n̄wed uto ẹdiana, ẹsịnede ndusụk nye n̄kan uto oro akanam ẹwetde. Job ọnọ aduai-owo idem ndise nsọn̄ọnda ke idak ukụt ye utịp esie. N̄wed Psalm esịne mme ikwọ itoro ẹnọde Jehovah ye akam kaban̄a mbọm ye un̄wam. Mmọemi ẹnọ anana-ibat asan̄autom Abasi ndọn̄esịt. Ke adianade do, Psalm ẹnyene ediwak prọfesi oro akade iso anam nnyịn idiọn̄ọ iban̄a edidi Messiah. Mme N̄ke ye Ecclesiastes ẹyarade mme ikpehe ọniọn̄ Abasi ebe ke mbio mbio utịn̄ikọ, ke adan̄aemi Ikwọ Solomon edide uto ima ke n̄kon̄n̄kan idaha emi enyenede akwa se ọwọrọde ke ntịn̄nịmikọ.
N̄wed 17 eken—ọtọn̄ọde ke Isaiah osịm Malachi—ẹnen̄ede ẹdi ntịn̄nịmikọ. Kpukpru mmọ, ke ẹsiode N̄wed Eseme ẹfep, ẹnyene enyịn̄ mme andiwet. Ekese profesi ẹmi ẹma ẹnyenyene n̄wọrọnda edisu. Mmọ n̄ko ẹnyan ubọk ẹwụt akpatre n̄kpọntịbe ke usen nnyịn ye ke n̄kpet n̄kpet ini iso.
N̄wed Abasi usem Hebrew ke ntre ọnọ akpa-owo idem nsio nsio n̄kpọ ke uduot ye ido. Edi kpukpru ẹnyene ibuotikọ kiet. Mme profesi mmọ, mbụk emana, ye mme uwụtn̄kpọ n̄kpọntịbe ẹyọhọ ye ata eti ibuot ye se ẹwọrọde ke ntịn̄nịmikọ.
N̄wed Abasi Christian Usem Greek—Mfri Oro Ọbiọn̄ọde
Tọsịn isua inan̄ ẹmebe toto nte owo ọkọduọ odụk idiọkn̄kpọ. Inikiet inikiet Mfri oro ẹkebetde ke anyanini, kpa Messiah, Jesus ọbiọn̄ọde ke isọn̄! N̄wed Abasi Christian usem Greek ewet utom n̄wọrọnda owo emi ke mbụk ubonowo ke nsio nsio n̄wed inan̄ ẹdi ẹyọhọde utom kiet eken, ẹkotde Gospel. Mmọemi edi Matthew, Mark, Luke, ye John.
Mme mbụk Gospel inan̄ ẹmi ẹdi ọsọn̄urua n̄kpọ didie ntem ẹnọ mme Christian! Mmọ ẹtịn̄ ẹban̄a mme n̄wọrọnda utịben̄kpọ Jesus, mme n̄ke esie oro ẹyọhọde ye se ẹwọrọde, Ukwọrọikọ esie ke Obot, uwụtn̄kpọ esie ke nsụhọdeidem, esịtmbọm esie ye ọyọhọ n̄kopitem nnọ Ete esie, ima esie oro enye enyenede ọnọ “mme erọn̄” esie, ndien ke akpatre n̄kpa uwa ufak esie ye ubọn̄ ubọn̄ ediset ke n̄kpa. Ndidụn̄ọde Gospel ẹmi ọbọp ntotụn̄ọ ima ẹnyenede ẹnọ Eyen Abasi esịn nnyịn ke esịt. Akande kpukpru, ẹdụri nnyịn isịk ikpere enyeoro ọkọdọn̄de Christ edi—Jehovah Abasi. Mme mbụk Gospel ẹmi ẹdot se ikotde ifiak ikot.
Utom Mme Apostle ọtọn̄ọ ke ebiet emi Gospel ẹtrede. Enye afiak obụk ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua esop Christian ọtọn̄ọde ke usen Pentecost osịm edisịn Paul ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Rome ke 61 C.E. Ke n̄wed emi, nnyịn ikot iban̄a Stephen, akpa Christian oro akakpade n̄kpa usụn̄ Abasi, edikabade esịt Saul, emi ke ukperedem akakabarede edi apostle Paul, edida oro ẹdade akpa Gentile oro akabarede esịt ẹdi, ye inem inem isan̄ ukwọrọikọ Paul. Mme mbụk ẹmi ẹduai owo idem ẹnyụn̄ ẹbọp mbuotidem.
Leta edịp-ye-kiet, m̀mê n̄wed, kemi ẹtiene. Ẹkot akpa n̄wed 14 emi Paul ewetde ẹdian enyịn̄ mme Christian m̀mê esop oro ẹkebọde; ẹkot nyọhọ nsụhọ eken ẹdian mme andiwet—James, Peter, John, ye Jude. Nso uwak item ye nsịnudọn̄ ke mme n̄wed ẹmi ẹkama ntem! Mmọ ẹsịne se ẹnịmde ke akpanikọ ye edisu prọfesi. Mmọ ẹn̄wam mme Christian ndidianade n̄kpọn̄ idiọk n̄kann̄kụk oro mmọ ẹdude. Mmọ ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ ufọn edikọri ima nditọete ye mme edu Abasi eken. Mmọ ẹnịm uwụtn̄kpọ ẹnọ nnennen ndutịm esop, ke idak ndausụn̄ irenowo eke spirit.
Nte N̄wed Abasi usem Hebrew etrede ye ntịn̄nịmikọ, ntre ke N̄wed Abasi usem Greek etre. Ediyarade, emi apostle John ekewetde ke n̄kpọ nte 96 C.E, odụri mme ikpehe prọfesi ẹyịri kiet ye akpan ibuotikọ Bible—edinam enyịn̄ Jehovah asana ebe ke Obio Ubọn̄ Messiah esie. Udịm udịm n̄kukụt ẹwụt in̄wan̄în̄wan̄ nsobo eke mme odudu ido ukpono, ekọn̄, ye ukaraidem eke idiọk editịm n̄kpọ Satan. Obio ukara Christ, emi ọwọn̄ọrede ntịn̄enyịn esie ọnọ edise mban̄a mme mbubehe isọn̄ ada itie esie. Ke idak ukara Obio Ubọn̄ emi, Abasi ọn̄wọn̄ọ “[ndi]kwọhọde kpukpru mmọn̄eyet . . . [ndien] n̄kpa idinyụn̄ idụhe aba.”—Ediyarade 21:4.
Nte mfan̄a ekededi odu, ndien, nte ke Bible edi anana ndo n̄kpọuto, owụtde un̄wana Abasi? Edieke afo mûkokotke enye ukụre, ntak mûtọn̄ọke ndinam ntre idahaemi? N̄kemuyo esie eyedụri fi ada, uyama esie eyen̄wan̄a fi enyịn, uyai esie eyedemede fi, ndien etop esie eyeduai fi idem. Enye ke akpanikọ edi “eti edinọ . . . ẹto[de] ke ubọk Ete mme un̄wana ẹsụhọde ẹdi.”—James 1:17.
[Chart ke page 28, 29]
Owụtde andiwet, ebiet ẹwetde, ini oro ediwet okokụrede, ye ini adade ndikụre mme n̄kpọntịbe n̄wed oro.
Owo itịmke idiọn̄ọ eyịn̄ mme andiwet ndusụk n̄wed ye ebiet oro ẹkewetde. Ediwak usenọfiọn̄ edi sụk se ẹkerede-kere idiọn̄ọ oro, a. ọwọrọ“ ke ama ekebe,” b. ọwọrọ “mbemiso,” ndien c. ọwọrọ “ke,” m̀mê “ke n̄kpọ nte.”
Mme N̄wed eke N̄wed Abasi Usem Hebrew (B.C.E.)
N̄wed (Mme) Ebiet Ini Oro Ini Oro
Andiwet Ẹwetde Ẹkewetde Adade
Ẹkụre Ndiwet
Genesis Moses Wilderness 1513 “Ke ntọn̄ọ”
osịm 1657
Exodus Moses Wilderness 1512 1657-1512
Leviticus Moses Wilderness 1512 Ọfiọn̄ 1 (1512)
Numbers Moses Wilderness/ 1473 1512-1473
Unaisọn̄ Moab
Deuteronomy Moses Unaisọn̄ Moab 1473 Ọfiọn̄ 2 (1473)
Joshua Joshua Canaan c. 1450 1473-c. 1450
Judges Samuel Israel c. 1100 c. 1450-c. 1120
Ruth Samuel Israel c. 1090 isua 11 ẹmi
mme ebiereikpe
ẹkarade
1 Samuel Samuel; Israel c. 1078 c. 1180-1078
Gad; Nathan
2 Samuel Gad; Nathan Israel c. 1040 1077-c. 1040
1 Ndidem Jeremiah Jerusalem/ 580 c. 1040-911
Judah
2 Ndidem Jeremiah Jerusalem/ 580 c. 920-580
Egypt
1 Chronicles Ezra Jerusalem (?) c. 460 Ke ẹma ẹkewet
1 Chronicles
9:44, 1077-1037
2 Chronicles Ezra Jerusalem (?) c. 460 1037-537
Ezra Ezra Jerusalem c. 460 537-c. 467
Nehemiah Nehemiah Jerusalem a. 443 456-a. 443
Esther Mordecai Shushan, Elam c. 475 493-c. 475
Job Moses Wilderness c. 1473 Ke se ibede
isua 140 ke ufọt
1657 ye 1473
Mme Psalm David ye c. 460
mbon en̄wen
Mme N̄ke Solomon; Jerusalem c. 717
Agur; Lemuel
Ecclesiastes Solomon Jerusalem b. 1000
Ikwọ Solomon Solomon Jerusalem c. 1020
Isaiah Isaiah Jerusalem a. 732 c. 778-a. 732
Jeremiah Jeremiah Judah/Egypt 580 647-580
N̄wed Eseme Jeremiah Ke ekperede 607
Jerusalem
Ezekiel Ezekiel Babylon c. 591 613-c. 591
Daniel Daniel Babylon c. 536 618-c. 536
Hosea Hosea Samaria a. 745 b. 804-a. 745
(N̄kann̄kụk)
Joel Joel Judah c. 820 (?)
Amos Amos Judah c. 804
Obadiah Obadiah c. 607
Jonah Jonah c. 844
Micah Micah Judah b. 717 c. 777-717
Nahum Nahum Judah b. 632
Habakkuk Habakkuk Judah c. 628 (?)
Zephaniah Zephaniah Judah b. 648
Haggai Haggai Jerusalem 520 usen 112 (520)
Zechariah Zechariah Jerusalem 518 520-518
Malachi Malachi Jerusalem a. 443
Mme N̄wed eke N̄wed Abasi Christian Usem Greek (C.E.)
N̄wed Andiwet Ebiet Ini Oro Ini Oro
Ẹwetde Ẹkewetde Adade
Ẹkụre Ndiwet
Matthew Matthew Palestine c. 41 2 B.C.E.–
33 C.E.
Mark Mark Rome c. 60-65 29-33 C.E.
Luke Luke Caesarea c. 56-58 3 B.C.E.–
33 C.E.
John Apostle John Ephesus, m̀mê c. 98 Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ
ke ekperede n̄kpọntịbe ebede,
29-33 C.E.
Utom Luke Rome c. 61 33-c. 61 C.E.
Rome Paul Corinth c. 56
1 Corinth Paul Ephesus c. 55
2 Corinth Paul Macedonia c. 55
Galatia Paul Corinth m̀mê c. 50-52
Syria Antioch
Ephesus Paul Rome c. 60-61
Philippi Paul Rome c. 60-61
Colossia Paul Rome c. 60-61
1 Thessalonica Paul Corinth c. 50
2 Thessalonica Paul Corinth c. 51
1 Timothy Paul Macedonia c. 61-64
2 Timothy Paul Rome c. 65
Titus Paul Macedonia (?) c. 61-64
Philemon Paul Rome c. 60-61
Mme Hebrew Paul Rome c. 61
James James (eyeneka Jerusalem b. 62
Jesus)
1 Peter Peter Babylon c. 62-64
2 Peter Peter Babylon (?) c. 64
1 John Apostle John Ephesus, m̀mê c. 98
ke ekperede
2 John Apostle John Ephesus, m̀mê c. 98
ke ekperede
3 John Apostle John Ephesus, m̀mê c. 98
ke ekperede
Jude Jude (eyeneka Palestine (?) c. 65
Jesus)
Ediyarade Apostle Patmos c. 96
John