Mme Masorete Ẹkedi Mmanie?

JEHOVAH, “Abasi akpanikọ,” ama otịm Ikọ esie, kpa Bible, onịm. (Psalm 31:5) Edi sia Satan, asua akpanikọ, ama okodomo ndisabade nnyụn̄ mbiat enye, didie ke Bible okosịm nnyịn nnennen nte ẹkewetde?—Se Matthew 13:39.

Ẹkeme ndikụt ubak ibọrọ ke ikọ oro Prọfesọ Robert Gordis eketịn̄de ete: “Owo ikenen̄ekede iwụt esịtekọm iban̄a se mme scribe [mbon] Hebrew ẹmi ẹkekotde mme masorete m̀mê ‘mme anditịm ido edinam nnịm,’ ẹkenamde. Mme scribe oro owo mîsiakke enyịn̄ mi ẹma ẹsion̄o Edisana N̄wed ye ntịn̄enyịn ye ima ima edikere mban̄a.” Okposụkedi nnyịn mîdiọn̄ọke enyịn̄ n̄wakn̄kan ke otu mme osion̄o n̄wed emi mfịn, ẹma ẹtịm ẹwet enyịn̄ ubon kiet eke mme Masorete ẹnịm—Ben Asher. Nso ke nnyịn idiọn̄ọ iban̄a mmọ ye ekemmọ mme Masorete?

Ubon Ben Asher

Mme Jew ẹkedide scribe ẹma ẹsion̄o ikpehe Bible oro ẹkebemde iso ẹwet ke usem Hebrew, emi ẹsiwakde ndikot Akani Testament, ye ntịn̄enyịn. Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie itiokiet osịm ọyọhọ isua ikie duop E.N., ẹkekot mme osion̄o n̄wed ẹmi mme Masorete. Nso ke utom mmọ akabuana?

Ke ediwak isua ikie ẹkewet usem Hebrew ke mme anana-uyo abisi kpọt, andikot ekesidọn̄ mme enyene-uyo abisi. Etisịm ini mme Masorete, nte ededi, nnennen usụn̄ oro ẹkotde ikọ ke usem Hebrew ama osop koro ediwak mme Jew mîkesemke usem oro aba udọn udọn. Otu mme Masorete ke Babylon ye Israel ẹma ẹsion̄o mme idiọn̄ọ oro ẹwetde-wet ẹdi ndiwet ndian ke mme anana-uyo abisi man owụt nte ẹnịmde uyo ẹkot ye nnennen usụn̄ oro ẹkotde mme enyene-uyo abisi. Ke nsụhọde n̄kaha ẹma ẹsio nsio nsio usụn̄ ita ẹdi, edi enyeoro ekedide n̄wọrọnda akan ekedi eke mme Masorete ke Tiberias, ke mben Inyan̄ Galilee, kpa obio emi ubon Ben Asher okotode.

Mme n̄wed ndụn̄ọde ẹsiak emana mme Masorete ition ẹmi ẹtode n̄wọrọnda ubon emi, ọtọn̄ọde ye Asher kpa Ebiowo eke ọyọhọ isua ikie itiaita E.N. Mmọ eken ẹkedi Nehemiah Ben Asher, Asher Ben Nehemiah, Moses Ben Asher, ndien, ke akpatre, Aaron Ben Moses Ben Asher eke ọyọhọ isua ikie duop E.N.a Iren ẹmi ẹkeda iso ke otu mbon oro ẹkenamde mme edinen̄ede ke mme idiọn̄ọ oro ẹwetde-wet ẹmi ẹdiwụtde se mmọ ẹkediọn̄ọde nte edide nnennen usụn̄ ukot ikọ ke uwetn̄kpọ Bible usem Hebrew ke usụn̄ ọfọnde akan. Man ẹsio mme idiọn̄ọ ẹmi ẹdi, mmọ ẹkenyene ndibiere se idide isọn̄ inọ usụn̄ nte ẹbonde ikọ ke usem Hebrew. Akananam owo ikewetke ata nnennen usụn̄ ke ido nte ẹbonde ikọ ke usem Hebrew. Ke ntre, owo ekeme ndidọhọ ke mme Masorete ẹmi ẹkedu ke otu akpa mbon oro ẹketịmde nte ẹbonde ikọ ke usem Hebrew.

Aaron, akpatre Masorete ke ata ubon Ben Asher, ekedi akpa owo oro ekewetde onyụn̄ etịmde ntọt emi. Enye akanam ntre ke n̄wed emi ẹkotde “Sefer Dikdukei ha-Te‘amim,” akpa n̄wed ke ido nte ẹbonde ikọ ke usem Hebrew. N̄wed emi ama akabade edi isọn̄ ọnọ mbon oro ẹtịmde nte ẹbonde ikọ ke usem Hebrew ke ediwak isua ikie oro ẹkedide. Edi emi ekedi sụk udiana ọnọ ata akpan n̄wed mme Masorete. Nso ekedi oro?

Ama Oyom N̄wọrọnda Ukeme Uti N̄kpọ

Se ikebehede mme Masorete akpan akpan ekedi edision̄o ikọ kiet kiet, m̀mê idem abisi itien̄wed Bible kiet kiet nte enende. Man ẹkụt ke ẹwet nte enende, mme Masorete ẹma ẹsida mme mben page kiet kiet ẹnam n̄kpọ ke ndiwet ntọt oro ediwụtde se ikemede ndidi ukpụhọde ekededi ke itien̄wed oro mme akpa osion̄o n̄wed ẹkenamde ke ndudue m̀mê ẹkekoide-koi ẹnam. Ke mme n̄kpọ ẹwetde ke mben mi, mme Masorete ẹma ẹwụt n̄ko mme esen esen orụk ikọ ye mme otu ikọ, ẹwụtde adan̄a ediwak ini nte mmọ ẹdude ke n̄wed kiet kiet m̀mê ke ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew. Ẹkewet se ẹtịn̄de emi ke ata mbio mbio usụn̄ uwetn̄kpọ, sia ufan̄ mîkokponke. Nte udiana n̄kpọ unam ndụn̄ọde, mmọ ẹma ẹsịn idiọn̄ọ ke ikọ ẹkedude ke ufọt ye abisi ndusụk n̄wed. Mmọ ẹma ẹkam ẹka anyan ẹkesịm edibat kpukpru mme abisi Bible man ẹkụt ke ẹsion̄o nnennen.

Ke mme ufan̄ ẹdude ke enyọn̄ ye ke isọn̄ page, mme Masorete ẹma ẹwet n̄kpọ ntatara ntatara ẹban̄a ndusụk mbio mbio n̄kpọ oro ẹdude ke mme ufan̄ ẹdude ke mben.b Ẹmi ẹma ẹn̄wam ke ndida ndụn̄ọde utom mmọ. Sia mme ufan̄ikọ mîkenyeneke nọmba ini oro, mme enyịn̄ ikọ ẹdude ke Bible mîkonyụn̄ idụhe, didie ke mme Masorete ẹkeka ẹbịne mme ikpehe eken ke Bible man ẹnam ndụn̄ọde emi? Ke mme ufan̄ ẹdude ke enyọn̄ ye ke isọn̄, mmọ ẹma ẹwet ubak ufan̄ikọ oro edide ukem man eti mmọ ebiet emi ikọ m̀mê mme ikọ oro ẹwụtde ẹdude ke ebiet efen ke Bible. Ke ntak emi ufan̄ mîkponke, mmọ ẹkesiwak ndiwet sụk ọkpọ ikọ kiet nditi mmọ ufan̄ikọ kiet kiet emi edide ukem. Man se ẹwetde ke mben emi enyene ufọn, mme osion̄o n̄wed ẹnyene ndimụm ofụri Bible usem Hebrew ndọn̄ ke ibuot.

Ẹma ẹsio udịm enyịn̄ oro ọkọniọn̄de akaha ndidu ke mben ẹka ikpehe en̄wen ke uwetn̄kpọ oro. Ke uwụtn̄kpọ, n̄kpọ oro ẹkewetde ẹdian ke mben uwetn̄kpọ mme Masorete ke Genesis 18:3 owụt mme abisi Hebrew ita oro, קלד. Emi edi ikọ Hebrew oro edide ukem ye nọmba 134. Ke ikpehe en̄wen ke uwetn̄kpọ oro, udịm enyịn̄ ama odu owụtde itie 134 emi mbon oro ẹkebemde mme osion̄o n̄wed ẹmi ẹkedide mme Masorete iso ẹdu, ẹkekoide-koi ẹsio enyịn̄ Jehovah ẹfep ke uwetn̄kpọ Hebrew, ẹdade ikọ oro “Ọbọn̄” ẹkpụhọ ke itie esie.c Okposụkedi ẹkenyenede ifiọk ẹban̄a mme ukpụhọde ẹmi, mme Masorete ikoyomke ndida ifet oro nnam ukpụhọde ke uwetn̄kpọ oro ẹkenamde odu ọnọ mmọ. Utu ke oro, mmọ ẹma ẹwụt mme ukpụhọde ẹmi ke mme n̄kpọ oro mmọ ẹkewetde ẹdian ke mben. Edi ntak emi mme Masorete ẹkenọde utọ akpan ntịn̄enyịn oro man ẹkûkpụhọde uwetn̄kpọ oro ke ini edide mbon oro ẹkebemde iso ẹsion̄o ẹma ẹkpụhọde enye? Ndi se mmọ nte mme Jew ẹkenịmde ke akpanikọ ama okpụhọde ye eke mbon oro ẹkebemde mmọ iso?

Nso ke Mmọ Ẹkenịm ke Akpanikọ?

Ke ufan̄ ini emi mme Masorete ẹkenyenede n̄kọri mi, Ido Ukpono Mme Jew ama esịn idem ke ata ọkpọsọn̄ en̄wan ukpepn̄kpọ. Toto ke akpa isua ikie E.N., Ido Ukpono Mme Jew eke mme rabbi ke akanam odudu esie okpon. Ye emi mme rabbi ẹkewetde Talmud ẹnyụn̄ ẹnọde ukabade, uwetn̄kpọ Bible ama akabade edi udiana ọnọ edikabade oro mme rabbi ẹkekabarede ibet ẹtịn̄de-tịn̄.d Ke ntre, editịm uwetn̄kpọ Bible nnịm akpakanana ufọn.

Ke ọyọhọ isua ikie itiaita, otu oro ẹkediọn̄ọde nte mme Karaite ẹma ẹn̄wana ẹbiọn̄ọ usụn̄ edinam emi. Ke ẹdoride nsọn̄uyo ke ọkpọkpọ ukpepn̄kpọ Bible, mmọ ikenyịmeke odudu ye mme edikabade eke mme rabbi ye Talmud. Mmọ ẹkenyịme uwetn̄kpọ Bible ikpọn̄ nte ebiet odudu mmọ. Emi ama ọkọri udọn̄ kaban̄a nnennen edision̄o uwetn̄kpọ oro, ndien ukpepn̄kpọ kaban̄a mme uwetn̄kpọ Masorete ama afiak enyene odudu.

Ke nso udomo ke mme edinịm ke akpanikọ eke mme rabbi m̀mê eke mme Karaite okotụk mme Masorete? M. H. Goshen-Gottstein, emi edide ata ke uwetn̄kpọ Bible usem Hebrew, ọdọhọ ete: “Mme Masorete ẹma ẹnịm ke akpanikọ . . . ẹte ke mmimọ imọsọn̄ọ imụm ido edinam eset ikama, ndien ndikokoi mbiọn̄ọ emi ekpekedi ndiọkn̄kan ubiatibet oro mmọ ẹkemede ndikpakanam.”

Mme Masorete ẹkeda edision̄o uwetn̄kpọ Bible nnennen nte edisana utom. Okposụkedi ekemede ndidi mme ekikere ido ukpono efen ẹma ẹnyene ọkpọsọn̄ odudu ke idemmọ, etie nte mme utọ n̄kpọ oro ikenyeneke odudu ke uwetn̄kpọ mme Masorete. Mme ata mbio mbio n̄kpọ oro ẹkewetde ẹdian ke mben ikayakke ifet enen̄ede odu ọnọ eneni ukpepn̄kpọ ido ukpono. Uwetn̄kpọ Bible ke idemesie ekedi se ikebehede mmọ ke uwem mmọ; mmọ ikadaha mbre ika ye enye.

Ndibọ Ufọn Nto Utom Mmọ

Okposụkedi Israel eke obụk mîkedịghe aba edimek ikọt Abasi, mme Jew ẹkedide mme osion̄o n̄wed mi ẹma ẹyak idem ofụri ofụri ẹsịn ke ndikpeme Ikọ Abasi nnennen nnennen. (Matthew 21:42-44; 23:37, 38) Unen oro ubon Ben Asher ye mme Masorete eken ẹkekụtde edi se Robert Gordis etịn̄de in̄wan̄în̄wan̄ ke ibio ibio usụn̄, emi ekewetde ete: “Mme osụhọdeidem mbonutom oro owo mîkemeke ndikan do . . . ẹkenam ọkpọsọn̄ utom mmọ ndikpeme Uwetn̄kpọ Bible mbiọn̄ọ edisop m̀mê edikpụhọde ye unana ediwọrọ etop.” (The Biblical Text in the Making) Nte utịp, ke ini Mme Anam Ukpụhọde eke ọyọhọ isua ikie 16 utọ nte Luther ye Tyndale ẹkesọn̄de ibuot ye odudu ukara ufọkabasi ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọde ndikabade Bible nsịn ke mme ọsọ usem nnọ kpukpru owo ndikot, mmọ ẹma ẹnyene uwetn̄kpọ usem Hebrew oro ẹketịmde ẹnịm ndikama nte isọn̄ kaban̄a utom mmọ.

Utom mme Masorete akaiso ndinyene ufọn nnọ nnyịn mfịn. Mme uwetn̄kpọ usem Hebrew mmọ edi isọn̄ ọnọ N̄wed Abasi Usem Hebrew eke New World Translation of the Holy Scriptures. Edikabade emi akaiso ndidi se ẹkabarede ẹsịn ke ediwak usem ye ukem edu uwaidem oro ye udọn̄ kaban̄a nnennen idaha esie oro mme Masorete eke eset ẹkewụtde. Nnyịn ikpenyene ndiwụt ukem edu oro ke ndikpan̄ utọn̄ nnọ Ikọ Jehovah Abasi.—2 Peter 1:19.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Ndise ke page 28]

Ndutịm ke Nte Ẹkotde Ikọ ke Usem Hebrew

NDỤN̄ỌDE kaban̄a ediyom usụn̄ oro ọfọnde akan ndiwet mme idiọn̄ọ oro ẹnyenede uyo ye mme idiọn̄ọ oro ẹwụtde nte ẹmenerede ẹnyụn̄ ẹsụhọrede uyo ama ebịghi ke ediwak isua ikie ke otu mme Masorete. Ntem, idịghe n̄kpọ n̄kpaidem ndikụt n̄kaiso n̄kọri ye emana ubon Ben Asher kiet kiet. Mme uwetn̄kpọ oro ẹdude kemi ẹwụt ido ye edu eke akpatre Masorete iba kpọt eke ubon Ben Asher, Moses ye Aaron.e Edimen mme uwetn̄kpọ ẹmi ndomo ẹwụt nte ke Aaron ama osio mme ibet edi ke ndusụk n̄kpri n̄kpọ kaban̄a nte ẹkotde ikọ ye kaban̄a mme n̄kpọ oro ẹwetde ẹdian ke usụn̄ oro okpụhọrede ye eke Moses, ete esie.

Ben Naphtali okodu ke ukem ini ye Aaron Ben Asher. Ikpan̄wed Cairo eke Moses Ben Asher esịne ediwak edikabade emi ẹkotde ẹdian Ben Naphtali. Ke ntre, ekeme ndidi Ben Naphtali ke idemesie ọkọbọ ukpep ke idak Moses Ben Asher mîdịghe mmọ mbiba ẹma ẹtịm ọsọ ido edinam emi ebịghide akan ẹnịm. Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹsitịn̄ mme ukpụhọde oro ẹdude ke ufọt usụn̄ eke Ben Asher ye eke Ben Naphtali, edi M. H. Goshen-Gottstein ewet ete: “Etie nte ekpenen nditịn̄ mban̄a n̄kpri usụn̄ iba oro ẹdude ke ufọt ubon Ben Asher nnyụn̄ n̄wụt ukpụhọde oro odude ke mme edikot oro nte: Ben Asher ye Ben Asher.” Ntre ikpenenke nditịn̄ mban̄a usụn̄ Ben Asher kiet. Ikedịghe ke ntak ndammana uku akanam ido uwetn̄kpọ eke Ben Asher akabade edi akpatre usụn̄ oro ẹkenyịmede. N̄kukụre ekedi koro ẹkema uwetn̄kpọ Aaron Ben Asher ke ntak itoro oro Moses Maimonides eyen ­ukpepn̄kpọ Talmud eke ọyọhọ isua ikie 12 okotorode enye.

[Artwork—Hebrew Characters]

Ubak Exodus 6:2 emi enyenede ye oro mînyeneke mme enyene uyo abisi ye mme idiọn̄ọ oro ẹwụtde nte ẹmenerede ẹnyụn̄ ẹsụhọrede uyo

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 26]

Tiberias, iwụk ebiet utom uwetn̄kpọ mme Masorete ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie itiaita osịm ọyọhọ isua ikie duop

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.