Mme N̄wed Emi Ẹsiakde ke N̄wed Mbono Esop Uwem ye Utom Nnyịn
JANUARY 6-12
it-1-E 527-528
Ndibot Mme N̄kpọ
Ke ini Abasi ọkọdọhọde “yak un̄wana odu” ke Akpa Usen emi enye okobotde n̄kpọ, anaedi un̄wana ama ayama ebe ke ntọn̄enyọn̄ edisịm isọn̄, kpa ye oro owo mîkekemeke ndida ke isọn̄ n̄kụt mme n̄kpọ oro ẹnọde un̄wana oro. Etie nte emi eketịbe sụn̄sụn̄, nte J. W. Watts akakabarede ke Bible esie ete: “Ndien sụn̄sụn̄ un̄wana edidu.” (Ge 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Abasi ama abahade un̄wana ye ekịm, onyụn̄ okot un̄wana Uwemeyo, okot ekịm Okoneyo. Nte isọn̄ ọkọwọn̄ọrede onyụn̄ asan̄ade akanade utịn, un̄wana ama odu ke ubak ererimbot n̄kan̄ kiet, ekịm odu ke n̄kan̄ eken.—Ge 1:3, 4.
Ke Ọyọhọ Usen Iba, Abasi ama anam ikpaenyọn̄ ke ini enye akanamde “ubahade . . . odu ke ufọt mmọn̄ ye mmọn̄.” Ndusụk mmọn̄ ama odu ke isọn̄, edi ata ediwak eken ama ọdọk enyọn̄, ndien ikpaenyọn̄ ama odu ke ufọt mmọ. Abasi okokot ikpaenyọn̄ oro Heaven, edi idịghe heaven emi mme ntantaọfiọn̄ ẹdude sia Bible idọhọke ke mmọn̄ oro odude ke ikpaenyọn̄ do ama ofụk ntantaọfiọn̄ ye mme ekondo eken.—Ge 1:6-8.
Ke Ọyọhọ Usen Ita, Abasi ama ada odudu esie anam mmọn̄ emi okodude ke isọn̄ oboho ọtọkiet onyụn̄ anam edisat ebiet ọwọrọ ada. Abasi okokot edisat ebiet emi Isọn̄. Ọyọhọ usen ita emi n̄ko ke Abasi okobot mbiet, mme eto eke ẹsiahade n̄kpasịp, ye mme eto eke ẹn̄wụmde mfri. Abasi ama onyụn̄ anam mbiet ye eto emi ẹkeme nditịbe ke “orụk mmọ.” Mme n̄kpọ emi ikoforoke-foro, Abasi okobot mmọ.—Ge 1:9-13.
it-1-E 528 ¶5-8
Ndibot Mme N̄kpọ
Ọfọn idiọn̄ọ ke idịghe ikọ Hebrew oro ba·raʼʹ, emi ọwọrọde “obot,” odu ke Genesis 1:16. Utu ke oro, ikọ Hebrew oro ʽa·sahʹ, emi ọwọrọde “anam,” odu. Sia utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄ ẹtienede ẹsịne ke “enyọn̄” oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Genesis 1:1, oro ọwọrọ ke ẹma ẹbobot mmọ anyan ini mbemiso Ọyọhọ Usen Inan̄. Ọyọhọ usen inan̄ ke Abasi akanam utịn, ọfiọn̄, ye ntantaọfiọn̄ ẹwọrọ ẹwụt idem ke ikpaenyọn̄. Ke ini Bible ọdọhọde, “Abasi enịm mmọ ke ikpaenyọn̄ ete ẹyama ke isọn̄,” oro ọwọrọ ke ẹma ẹkeme ndida ke isọn̄ n̄kụt mmọ, nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke mmọ ẹdu ke ikpaenyọn̄. N̄ko, Abasi okoyom utịn, ọfiọn̄, ye ntantaọfiọn̄ “ẹdi idiọn̄ọ ndida mfiọk mme ini ye mme usen ye mme isua.” Nte ini akakade, mme n̄kpọ emi ẹma ẹnen̄ede ẹn̄wam owo ke nsio nsio usụn̄.—Ge 1:14.
Ke Ọyọhọ Usen Ition, Abasi ama obot mme ukpọn̄ emi mîdịghe owo ke isọn̄. Enye ikobotke ukpọn̄ kiet idọhọ yak oforo mme ukpọn̄ en̄wen, edi enye akada akwa odudu esie obot udịm udịm ukpọn̄ emi ẹdude uwem. Bible ọdọhọ ete: “Abasi obot ikpọ unam mmọn̄ ye kpukpru ukpọn̄ eke ẹdude uwem eke ẹnyụn̄ ẹsan̄ade ke mmọn̄ ke orụk mmọ, ye kpukpru mme enyene-mba edibotn̄kpọ emi ẹfede, ke orụk mmọ.” Abasi ama ama se enye okobotde emi, ntre enye ama ọdiọn̄ mmọ onyụn̄ ọdọhọ mmọ “ẹtọt ẹnyụn̄ ẹwak.” Mmọ ẹma ẹkeme ndinam emi sia Abasi ama anam mmọ ẹkeme ndinyene nditọ “ke orụk mmọ.”—Ge 1:20-23.
Ke Ọyọhọ Usen Itiokiet, “Abasi [ama] obot unam ikọt ke orụk mmọ ye ufene ke orụk mmọ ye kpukpru unam eke ẹnyọnide ke isọn̄ ke orụk mmọ.” Abasi ama okụt ke se enye obotde emi ọfọn, kpa nte kpukpru n̄kpọ eken ẹkefọnde.—Ge 1:24, 25.
Ke utịt utịt ọyọhọ usen itiokiet, Abasi ama obot owo. Idụhe n̄kpọ ndomokiet emi ekebietde owo ke isọn̄. Owo okpon akan unam, edi ikponke nte angel. Abasi okobot owo ke mbiet esie. Kpa ye oro Genesis 1:27 etịn̄de ibio ibio ete ke ‘Abasi okobot mmọ eren ye n̄wan,’ Genesis 2:7-9 emi onyụn̄ aban̄ade nte Abasi okobotde owo, owụt ke Jehovah Abasi akada ntan isọn̄ obot owo, ekem ọduọk ibifịk uwem esịn enye ke odudu ibuo, ndien owo akabade edi ukpọn̄ eke odude uwem. Abasi ama anam ediye Paradise ọnọ enye onyụn̄ ọnọ enye udia. Jehovah akada ntan isọn̄ obot Adam, ekem osio ọkpọ n̄kan̄ esie obot n̄wan ọnọ enye. (Ge 2:18-25) Ke Abasi ama okobot n̄wan ọnọ erenowo, enye ama okụre utom edibot owo ke isọn̄ sia enye ama anam owo ekeme ndinyene nditọ.—Ge 5:1, 2.
it-2-E 52
Jesus Christ
Itieneke idi Andibot. Eyen Abasi ndiketiene mbot n̄kpọ iwọrọke ke enye eketiene Ete esie edi Andibot. Abasi ọkọnọ odudu emi ẹkedade ẹbot n̄kpọ, ndien enye akada edisana spirit esie anam oro. (Ge 1:2; Ps 33:6) Sia Jehovah edide Ntọn̄ọ uwem, enye ọnọ kpukpru mme odu-uwem n̄kpọ uwem, mbon oro nnyịn ikụtde ye mbon oro nnyịn mîkwe. (Ps 36:9) Ntre enye ikpọn̄ edi Andibot. Eyen Abasi idịghe Andibot, edi ekedi Isụn̄utom Jehovah, ndien Jehovah akada enye obot mme n̄kpọ. Jesus ọkọdọhọ ke Abasi okobot kpukpru n̄kpọ, kpa nte N̄wed Abasi etịn̄de.—Mt 19:4-6.
JANUARY 13-19
it-2-E 186
Ubiak Uman
Ubiak emi iban ẹsikopde ke ini ẹyomde ndiman eyen. Ke Eve ama akanam idiọkn̄kpọ, Abasi ama etịn̄ se idiwọrọde enye ke ini enye oyomde ndiman eyen. Ekpedi enye ama okop uyo Abasi, Abasi akpakaka iso ọdiọn̄ enye, ndien ndiman eyen ekpedi n̄kpọ inemesịt, ikpasan̄ake ye ubiak sia “edidiọn̄ Jehovah ofori owo, enye inyụn̄ idianke ubiak ke esịt.” (N̄ke 10:22) Edi sia idiọkn̄kpọ ama akanam idem owo okûtie aba nte ekpetiede, oro ama anam owo esikop ubiak. Ntre, Abasi ama ọdọhọ ete (ẹsiwak ndidọhọ ke Abasi anam n̄kpọ emi enye ayakde etịbe): “Nyanam fi enen̄ede okop ubiak ke ini asan̄ade ye idịbi; ke ubiak ke afo ediman nditọ.”—Ge 3:16.
it-2-E 192 ¶5
Lamech
Uto oro Lamech ekewetde ọnọ iban esie (Ge 4:23, 24) owụt ke afai ama okpon etieti ke eyo esie. Enye ekewet ete: “Mbufo iban Lamech, ẹkop uyo mi; ẹkpan̄ utọn̄ ke ikọ mi: Mma n̄wot owo koro enye ọkọnọde mi unan, ih, mma n̄wot akparawa koro enye ọkọtọde mi ita. Edieke anade ẹsio Cain usiene utịm ikatiaba, do ẹyesio Lamech usiene utịm ike ata ye efịteba.” Anaedi Lamech okoyom ndinam mme owo ẹfiọk ke imọ ikokohokoi iwot owo nte Cain okowotde, edi ke ikowot ndinyan̄a idem. Lamech ọkọdọhọ ke imọ ikowot owo ke ntak emi enye ọkọtọde imọ ita onyụn̄ ọnọde imọ unan. Ntem, Lamech ekewet uto emi man edieke owo ekededi oyomde ndiwot enye ke usiene, enye ọkpọfiọk ke imọ ikowot owo oro ke ntak emi enye ekedide ikọ ye imọ.
it-1-E 338 ¶2
Isụn̄i
Anaedi mbon oro ẹketọn̄ọde “ndikot enyịn̄ Jehovah” ke eyo Enosh, mbemiso Ukwọ eyo Noah, ikanamke oro ke eti usụn̄, sia Abel ama esikokot enyịn̄ Abasi ke ini enye ekenemede nneme ye Abasi. (Ge 4:26; Heb 11:4) Edieke se ndusụk ntaifiọk emi ẹsinamde ndụn̄ọde ẹban̄a Bible ẹtịn̄de edide akpanikọ, ọwọrọ mmọ ẹkekot enyịn̄ Abasi ke idiọk usụn̄ ẹnyụn̄ ẹda enyịn̄ Jehovah ẹkot mme owo m̀mê mme n̄kpọ emi mmọ ẹkesituakde ibuot ẹnọ, ndien oro eketie nte ndisụn̄i Abasi.
JANUARY 27–FEBRUARY 2
it-1-E 239
Akwa Babylon
Nte Babylon Eset Eketiede. Ini emi ẹketọn̄ọde ndibọp Tọwa Babel ke ẹkenyụn̄ ẹsiak obio Babylon emi okodude ke Itịghede Shinar. (Ge 11:2-9) Owo ikọbọpke obio ye tọwa emi man ẹnọ enyịn̄ Abasi ubọn̄, edi ẹkebọp man ẹnam “ọwọrọetop enyịn̄” ẹnọ idemmọ. Mme tọwa oro ẹkụtde ke ndon Babylon ye ke mme obio en̄wen ke Mesopotamia ẹwụt ke ẹkebọp Tọwa Babel man mme owo ẹsidi do ẹdituak ibuot, inamke n̄kpọ m̀mê ẹkebọp tọwa oro didie. Jehovah Abasi ama anam ẹtre ndibọp temple oro ke Babel onyụn̄ obiom obio oro ikpe, sia do ke ẹketọn̄ọ nsunsu utuakibuot. Enyịn̄ obio oro ke usem Hebrew edi Babel, emi ọwọrọde “Ndutịme.” Edi ke usem Sumerian ẹkot enye Ka-dingir-ra, ke usem Akkadian ẹkot Bab-ilu, ndien enyịn̄ mbiba emi ẹwọrọ “Inuaotop Abasi.” Mbon oro ẹkeyọhọde ẹsụhọ do ẹkekpụhọ enyịn̄ obio oro man mme owo ẹfre idiọk enyịn̄ obio oro, edi obufa enyịn̄ oro ẹkekotde obio oro osụk owowụt ke mbon obio oro ẹma ẹsikpono mme abasi.
it-2-E 202 ¶2
Usem
N̄wed Genesis ọdọhọ ke ndusụk mbon oro ẹkedude uwem ke Ukwọ eyo Noah ama ekebe, ẹma ẹtọn̄ọ ndinam n̄kpọ emi mîkpakayakke se Abasi eketịn̄de ọnọ Noah ye nditọ esie osu. (Ge 9:1) Utu ke ndisuana ‘nyọhọ isọn̄’ nte Abasi akaduakde, mmọ ẹma ẹbiere ndidụn̄ ebiet kiet ke itie emi ẹkedide ẹdikot Itịghede Shinar ke Mesopotamia. Etie nte mmọ ẹkeyom ndibọp obio emi mme owo ẹdisisopde idem ituak ibuot, ẹnyụn̄ ẹbọp tọwa emi ẹdidade nte temple.—Ge 11:2-4.
it-2-E 202 ¶3
Usem
Ata Ọkpọsọn̄ Abasi ama etịmede usem oro ẹkesisemde ini oro man mme owo ẹkûdiana kiet aba. Emi ama anam mmọ ẹkûkeme ndidiana kiet mbọp tọwa oro onyụn̄ anam mmọ ẹsuana ẹyọhọ ofụri isọn̄. Abasi nditịmede usem mmọ ama anam ọsọn̄ mmọ ndidiana kiet nduak idiọk uduak nnyụn̄ nnam se mmọ ẹduakde. Ama ọsọn̄ mmọ ndidiana kiet nda ifiọk ye odudu mmọ nnam n̄kpọ sia ifiọk mmọ ikotoho Abasi. (Men Ec 7:29 ye De 32:5 domo.) Ntre, okposụkedi emi nditịmede usem akanamde mme owo ẹkûdiana kiet, oro ekedi ke ufọn ubonowo sia oro iyakke mme owo ẹnam ndusụk n̄kpọ emi akpadade ikpọ mfịna edi. (Ge 11:5-9; men Isa 8:9, 10 domo.) Edieke esede ikpọ n̄kpọ oro mme owo ẹnamde ke eyo nnyịn emi ke ntak ifiọkn̄wed mmọ ye nte mmọ ẹdade ifiọk mmọ ẹnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄, oyokụt ke Abasi ama ada okụt se iditịbede edieke enye akpakayakde ẹka iso ẹbọp Tọwa Babel.
it-2-E 472
Mme Idụt
Kpukpru mmọ ikesemke aba usem kiet, ntre mbon oro ẹkesemde ukem usem ẹma ẹdiana kiet ẹtọn̄ọ usụn̄ unam n̄kpọ mmọ, ido mmọ, ubọkutom mmọ, ye ido ukpono abasi mmọ. (Le 18:3) Sia mmọ ẹma ẹkekpọn̄ ata Abasi, orụk kiet kiet ẹma ẹnyene nsio nsio abasi emi mmọ ẹkesikponode.—De 12:30; 2Nd 17:29, 33.
it-1-E 1023 ¶4
Ham
Ekeme ndidi Canaan ke idemesie okokụt ete-ete esie iferi ndien Ham ete esie isuaha inọ enye. Onyụn̄ ekeme ndidi Canaan ama ọtọtọn̄ọ ndinyene idiọk edu emi Ham ete esie ekenyenede, ndien Abasi anam Noah okụt ke nditọ nditọ Canaan ẹyenyene idiọk edu emi n̄ko, ntre, Abasi anam Noah etịn̄ prọfesi aban̄a mmọ. Isụn̄i oro ama ọtọn̄ọ ndisu ke ini nditọ Israel oro ẹketode ubon Shem ẹkekande mbon Canaan. Mbon oro mmọ mîkosoboke (utọ nte mbon Gibeon [Jos 9]) ẹma ẹkabade ẹdi ifịn nditọ Israel. Nte ini akakade, isụn̄i oro ama afiak osu ke ini mbon Media ye Persia, Greece, ye Rome, emi ẹketode ubon Japheth, ẹkekarade nditọ nditọ Canaan eyen Ham.
it-2-E 503
Nimrod
Ntọn̄ọ obio ukara Nimrod ekedi Babel, Erech, Accad, ye Calneh, ndien kpukpru mmọ ẹkedu ke isọn̄ Shinar. (Ge 10:10) Ntem, etie nte enye ọkọdọhọ ẹbọp Babel ye tọwa esie. Se mbụk mme Jew onyụn̄ owụtde edi oro. Josephus ekewet ete: “Sụn̄sụn̄ [Nimrod] ama ọtọn̄ọ ndikara mme owo ke ufịk sia enye ekekere ke n̄kukụre usụn̄ emi imọ ikemede ndinam mme owo ẹtre ndibak Abasi edi ndika iso nnam mmọ ẹsụk ibuot ẹnọ imọ. Enye ama ọdọhọ ke imọ iyosio Abasi usiene edieke Enye oyomde ndifiak nda ukwọ nsobo isọn̄; ke imọ iyọbọp tọwa emi edikon̄de isịm ebiet emi mmọn̄ mîdikemeke ndisịm, inyụn̄ isio usiene inọ mme ete-ete mmimọ oro ukwọ okosobode. Ekenenem mme owo ndinam se [Nimrod] ọkọdọhọde sia mmọ ẹkeda ke ndisụk ibuot nnọ Abasi edi ndisịn idem ke ufụn; ntre mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndibọp tọwa . . . ndien utom oro ama ọsọp akan nte ẹkekerede.”—Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).