N̄wed Oro Ẹsude Nsu Ẹdian
“Ukpepn̄kpọ aban̄ade orụk isan̄ iba oro isọn̄ asan̄ade akanade usụn̄ esie onyụn̄ asan̄ade akanade utịn edi nsu, onyụn̄ atuaha ofụri ofụri ye Edisana N̄wed Abasi.” Ntre ke Esop Esede N̄kpọ Aban̄a Mme N̄wed eke Ufọkabasi Roman Catholic ọkọdọhọ ke ewụhọ kiet ke 1616.1 Ndi Bible enen̄ede atuaha ye mme akpanikọ ifiọk ntaifiọk? Mîdịghe ndi ẹsosu nsu ẹdian enye?
KE INI etuep eke 1609/10, Galileo Galilei ama ọwọn̄ọde ukwak usen̄kpọ esie oro okosiode edi obufa ese enyọn̄ onyụn̄ okụt ọfiọn̄ inan̄ ẹsan̄ade ẹkanade ekondo Jupiter. Se enye okokụtde ama abiat ọsọ ekikere oro nte ke anaedi kpukpru ekondo enyọn̄ ẹsasan̄a ẹkanade isọn̄. Mbemiso, ke 1543, Nicolaus Copernicus, owo Poland oro ekedide ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄, ama etịn̄ ete ke mme ekondo ẹsasan̄a ẹkanade utịn. Galileo ama ọsọn̄ọ ke emi ekedi akpanikọ ifiọk ntaifiọk.
Nte ededi, ye mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Catholic, emi ekedi isio ukpepn̄kpọ. Ufọkabasi ama enenịm ke akpanikọ ke anyanini nte ke isọn̄ ekedi ufọt ekondo.2 Ekikere emi ọkọkọn̄ọ ke ataata edikabade mme itien̄wed Abasi oro ẹkewụtde isọn̄ nte owụhọde ke “mme itiat idakisọn̄ esie, isehekede ke nsinsi nsinsi.” (Psalm 104:5, The Jerusalem Bible) Ke ẹkotde edi Rome, Galileo ama ada ke iso Esopikpe Ido Ukpono. Ke ẹma ẹkenen̄ede ẹdụn̄ọde enye, ẹma ẹnyịk enye ẹte akan̄ se enye okokụtde, ndien ẹma ẹkụk enye ẹsịn ke ufọk ke ofụri uwem esie.
Ke 1992, n̄kpọ nte isua 350 ke Galileo ama akakpa, Ufọkabasi Catholic ke akpatre ama enyịme ete ke nte ededi enye ama enen.3 Edi edieke Galileo ekenende, do nte Bible ama akwan̄a?
Ndifiọk Se Mme Udọn̄ikọ Bible Ẹnen̄erede Ẹwọrọ
Galileo ama enịm ke Bible edi akpanikọ. Ke ini mme uyarade ifiọk ntaifiọk oro enye okokụtde ẹketuahade ye ọsọ edikabade ndusụk ufan̄ikọ Bible, enye ama ọkọk ibuot ete ke mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ikọfiọkke se mme udọn̄ikọ oro ẹnen̄erede ẹwọrọ. Kamse, “akpanikọ iba ikemeke ndituaha ye kiet eken,” ntre ke enye ekewet.4 Enye ama ọnọ ekikere ete ke mme nnennen ikọ ifiọk ntaifiọk ituahake ye mme ikọ ofụri usen eke Bible. Edi mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ikenyịmeke ndinịm ke akpanikọ. Mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹyịre ẹte ke ẹnyene ndida kpukpru ikọ Bible ẹban̄ade isọn̄ ke ataata usụn̄. Nte utịp, mmọ ikesịnke se Galileo okokụtde kpọt edi mmọ n̄ko ikọfiọkke se mme utọ ikọ N̄wed Abasi oro ẹkenen̄erede ẹwọrọ.
Ke akpanikọ, ndammana ifiọk ekpenyene ndisian nnyịn nte ke ini Bible etịn̄de aban̄a “utịt isọn̄ mbinan̄,” iwọrọke ite ke mme andiwet Bible ẹkediọn̄ọ ke isọn̄ enyene ataata mban̄ inan̄. (Ediyarade 7:1) Ẹwet Bible ke usem ọsọ owo, ediwak ini adade ekpọhọikọ. Ntre ke ini enye etịn̄de aban̄a isọn̄ nte enyenede ‘utịt inan̄,’ “itiat idakisọn̄” oro ebịghide, “ibibene,” ye “itiat inụk,” Bible itịn̄ke ke ido ifiọk ntaifiọk iban̄a isọn̄; nte an̄wan̄ade enye etịn̄ ekpọhọikọ, nte nnyịn isiwakde nditịn̄ ke ikọ eke usen ke usen.a—Isaiah 51:13, NW; Job 38:6.
Ke n̄wed esie oro Galileo Galilei, ewetmbụk eyouwem oro L. Geymonat ọkọdọhọ ete: “Mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro mîkenyeneke in̄wan̄în̄wan̄ esịt ẹmi ẹkedomode ndida ifiọk Bible mbiọn̄ọ odudu ifiọk ntaifiọk ẹma ẹkam ẹdọhọ ke Bible ke idemesie inenke.”5 Mmọ ẹma ẹnam oro. Ke akpanikọ, ekedi nte mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹtatde Bible—idịghe Bible ke idemesie—okodori idiọk ukpan ke ifiọk ntaifiọk.
Kpasụk ntre, mme andisọn̄ọ nyịre ke akpan ukpepn̄kpọ mfịn ẹyụt Bible ke ini mmọ ẹsọn̄ọde ẹyịre ẹte ke ẹkebot isọn̄ ke usen itiokiet emi kiet kiet edide hour 24. (Genesis 1:3-31) Utọ ekikere oro idụhe ke n̄kemuyo ye ifiọk ntaifiọk inyụn̄ idụhe ke n̄kemuyo ye Bible. Ke Bible, kpa nte edide ke ikọ eke usen ke usen, ikọ oro “usen” edi ikọ oro esikpụhọrede, etịn̄de aban̄a mme idaha ini ke nsio nsio udomo. Ke Genesis 2:4, ẹtịn̄ ẹban̄a usen edibotn̄kpọ itiokiet nte ntan̄ndian “usen” kiet. Ikọ Hebrew oro ẹkabarede “usen” ke Bible ekeme ndikam n̄wọrọ “anyanini.”6 Ntre, ntak Bible ndomokiet idụhe ndisọn̄ọ nyịre nte ke mme usen edibotn̄kpọ kiet kiet ẹkedi hour 24. Ke ndikpep n̄kpọ efen, mme andisọn̄ọ nyịre ke akpan ukpepn̄kpọ ẹsu nsu ẹdian Bible.—Se n̄ko 2 Peter 3:8.
Ke ofụri mbụk, mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹsiwak ndiyụt Bible. Kere ban̄a mme usụn̄ en̄wen emi mme ido ukpono Christendom ẹsude nsu ẹdian se Bible ọdọhọde.
Ido Ukpono Osu Nsu Adian
Mme edinam mbon oro ẹdọhọde ke mmimọ itiene Bible ẹsiwak ndibiat enyịn̄ n̄wed oro mmọ ẹdọhọde nte ikponode. Mme inua-okot Christian ẹmeduọk iyịp kiet eken ke enyịn̄ Abasi. Edi, Bible eteme mme anditiene Christ ete “ẹma kiet eken.”—John 13:34, 35; Matthew 26:52.
Ndusụk mme ọkwọrọ ederi ẹwo otuerọn̄ mmọ, ẹdade nneminua ẹbọ mmọ okụk oro ẹbọde ufen mbemiso ẹnyenede—ata isio isio ye item N̄wed Abasi: “Mbufo ẹkọbọ ke ikpîkpu, ẹnọ n̄ko ke ikpîkpu.”—Matthew 10:8; 1 Peter 5:2, 3.
Nte an̄wan̄ade, owo ikemeke ndida mme ikọ ye mme edinam mbon oro n̄kukụre ẹkotde ẹto enye m̀mê ẹdọhọde nte idade enye idu uwem mbiere ikpe nnọ Bible. Owo oro enyenede in̄wan̄în̄wan̄ esịt ke ntre oyoyom ndidụn̄ọde ke idemesie ofụri se iban̄ade Bible ye ntak emi enye edide utọ n̄wọrọnda n̄wed oro.
[Ikọ idakisọn̄]
a Ke uwụtn̄kpọ, idem mme ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ mfịn oro ẹsitịmde ẹtịn̄ n̄kpọ ke ataata usụn̄ ẹsitịn̄ ẹban̄a utịn ye ntantaọfiọn̄ “ndisiaha” nnyụn̄ “nsop”—okposụkedi, ke akpanikọ, mmọemi ẹtie nte ẹsasan̄a n̄kukụre koro isọn̄ asan̄ade akanade.
[Ndise ke page 4]
Iba ke otu ukwak usen̄kpọ Galileo
[Ndise ke page 5]
Galileo osobode ye mme andibụp enye mbụme