“Edi Enye Esisan̄a!”
“BIBLE ekpep nte ẹsan̄ade ẹka heaven, idịghe se inamde heaven anam utom,” ntre ke ataifiọk owo Italy eke ọyọhọ isua ikie-16 ye etịbi obufa n̄kpọ ndi oro, Galileo Galilei ọkọdọhọ. Mme edinịm ke akpanikọ nte enyeoro ama esịn enye ke afanikọn̄ ye Ufọkederi Roman Catholic, emi ekedịghede enye uwem ye ndutụhọ ye n̄kpọkọbi. Ke n̄kpọ nte isua 350 ke ukperedem, ufọkederi ama afiak odụn̄ọde nte enye akanamde n̄kpọ ye Galileo. Ẹkekot se ikadade itie ke usen Galileo “ntuaha ke ufọt ifiọk ntaifiọk oro ẹnamde-nam ẹwụt ye nnannan ukpepn̄kpọ.”
Mfịn, mme anam ndụn̄ọde nyom akpanikọ ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto ifiọk n̄kpọntịbe Galileo. Edi ntak emi utọ ntuaha oro akakam otịbede? Ndidụn̄ọde mme ekikere ntaifiọk ini esie oro ẹkenyịmede eyenọ ibọrọ.
Ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie-16, ẹkekere ke isọn̄ odu ke ufọt ofụri ekondo. Ẹkeda nte ke mme ekondo ẹsisan̄a ẹkanade ke mme ataata ekara. Okposụkedi owo mîkadaha mme usụn̄ ifiọk ntaifiọk iwụt nte edide akpanikọ, ẹma ẹnyịme mme ekikere ẹmi ye mbuọtidem nte akpanikọ oro ẹsọn̄ọde ẹwụk. Ke akpanikọ, ifiọk ntaifiọk ye “ndedịbe ekikere” esie ikadianakede ikpọn̄ ido ukpono.
Galileo akamana ke ubon oro ẹkponode ke Pisa ke 1564 odụk utọ ererimbot oro. Ete esie okoyom enye ekpep ifiọk ibọkusọbọ, edi ekpri eyeneren oro okoyomde ndifiọk n̄kpọ mi ama akabade enyene udọn̄ ke ibat. Nte ini akade, nte ata ekpep ifiọk ntaifiọk, enye ama ọfiọhọ ndusụk edumbet ẹmi ẹnamde mme n̄kpọ ẹdu ke idaha oro mmọ ẹdude. Ke ini mme ndise akpa ukwak use n̄kpọ mbon Holland ẹkesịmde enye, enye ama anam akwa n̄kọri ukpụhọde ke nte ẹdiọn̄de onyụn̄ anam ukwak use n̄kpọ eke esie oro ọkọfọnde akan. Enye ama ọn̄wọn̄ọde enye owụt enyọn̄ onyụn̄ ewet se enye ekekpepde ke akpa n̄wed esie oro, Sidereus Nuncius (Nnyayama Asan̄autom), asiande emana esie aban̄a ọfiọn̄enyọn̄ inan̄ ẹmi ẹdude ke Jupiter. Ke 1611 ẹma ẹkot enye edi Rome, ke ebiet emi enye okowụtde Collegio Romano (Akwa Ufọkn̄wed Mbon Rome) N̄ka Jesuit kiet se enye okokụtde. Mmọ ẹma ẹnọ enye ukpono ke mbono emi ẹkenyịmede mme n̄kpọ oro enye okokụtde.
Mme Ukpepn̄kpọ Oro Ufọkederi Ọbiọn̄ọde
Ke edide n̄kpọ ndịghe, mbemiso Galileo ọkọkpọn̄de Rome, okopodudu owo Jesuit kiet, Cardinal Bellarmine ama esịn nsọk ete ẹdụn̄ọde mme ukpepn̄kpọ Galileo, Galileo okonịm ke akpanikọ ete ke mbet oro mme owo ẹkemede ndidiọn̄ọ ebe ke ukpepn̄kpọ akara edibotn̄kpọ. Ufọkederi Catholic ama ọbiọn̄ọ ekikere emi.
Idem ndusụk mme ekpepn̄kpọ mban̄a ntantaọfiọn̄ ẹma ẹfan̄a ekikere Galileo. Mmọ ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke ukwak use n̄kpọ ikemeke ndimenede idaha ata idem n̄kpọ ye nte ke se ẹketịbide ẹdi oro ekedi n̄kpọ abian̄a. Oku kiet ama akam ọnọ ekikere ete ke ẹkenanam mme ntantaọfiọn̄ oro ẹkekụtde do ẹdọn̄ ke mme akrasi use n̄kpọ oro! Ke ini Galileo okokụtde mme obot ke ọfiọn̄, ọsọn̄ọde nte ke mme ekondo idịghe ataata ekara, Oku Clavius ama afan̄a ete ke ọfiọn̄ ekesịne ke esịt nnyayama n̄kpọ oro anamde edi, okposụkedi owo ekemede ndikụt mme obot, enye osụk edi ekara ekara nte bọl! “Emi” nte Galileo ọkọdọhọde ke ibọrọ, “edi inem inem ekikere oro akande ukeme owo.”
Udọn̄ Galileo ndikot nto “N̄wed Obot,” nte enye okokotde ukpepn̄kpọ aban̄ade edibotn̄kpọ, ama ada enye okosịm n̄wed ekpep n̄kpọ mban̄a ntantaọfiọn̄ owo Poland oro Nicolaus Copernicus. Ke 1543, Copernicus ama osio n̄wed oro akafan̄ade ke ererimbot asasan̄a akanade utịn. Galileo ama ọsọn̄ọ emi. Nte ededi, emi ama esịn Galileo ke ntuaha ye ifiọk ntakifiọk, ukaraidem, edinam ido ukpono eke eyo esie.
Ke adan̄aemi Ufọkederi Catholic akakamade ifiọk ukpepn̄kpọ mban̄a ntantaọfiọn̄ Copernicus ke ndinịm usenọfiọn̄, utọ nte Easter, owo ikonyịmeke ekikere Copernicus an̄wan̄wa. Otu mme andikara ufọkederi ẹkenyịme ekikere Aristotle oro nte ke ererimbot ekedi ufọt ekondo. Mbufa ekikere Galileo, nte ededi, ama an̄wana ye etop ye odudu mmọ.
Okposụkedi nsio nsio ntaifiọk ke ọwọrọde ọkpọn̄ Europe ẹkenamde utom ndisọn̄ọ ekikere Copernicus, mmọ n̄kukụre ẹkeneme enye ke otu ntaifiọk. Ke ntak oro Ufọkederi Catholic ama osio ubọk ọkpọn̄ mmọ, Galileo ikewetke n̄wed ke usem Latin edi ke usem Italy eke mme ọsọ owo ndien ke ntre anamde se enye ọkọfiọhọde ọwọrọ etop. Mme ọkwọrọ ederi ẹkekere ẹte ke enye ikan̄wanake ye mmimọ ikpọn̄îkpọn̄ edi ye Ikọ Abasi.
Idịghe N̄wed Ifiọk Ntaifiọk
Nte ededi, ndidiọn̄ọ akpanikọ aban̄ade ekondo ke akpanikọ idịghe edin̄wana ye Ikọ Abasi. Nditọ ukpepn̄kpọ Ikọ oro ẹfiọk ẹte ke Bible idịghe n̄wed ifiọk ntaifiọk, okposụkedi enye edide nnennen ke ini etịn̄de n̄kpọ otụk mme n̄kpọ ẹban̄ade ifiọk ntaifiọk. Ekewet enye kaban̄a n̄kọri eke spirit mme andinịm ke akpanikọ, idịghe ndida n̄kpep mmọ ifiọk n̄kpọ obot m̀mê ndusụk oto-obot ifiọk ntaifiọk eken. (2 Timothy 3: 16,17) Galileo ama onyịme. Enye ama ọnọ ekikere ete ke orụk usem iba ẹdu: nnennen ikọ ifiọk ntaifiọk ye mme ikọ eke usen ke usen eke mme andiwet n̄wed ke odudu spirit. Enye ekewet ete: “Odot ke N̄wed Abasi . . . ndinam mmọemi ẹn̄wan̄a man mme ọsọ owo ẹdiọn̄ọ, nditịn̄ ediwak n̄kpọ ẹmi ẹtiede nte edi isio isio (kaban̄a se ikọ oro ẹwọrọde) ke ọyọhọ ọyọhọ akpanikọ.”
Ediwak uwụtn̄kpọ ẹban̄ade emi ẹdu ke nsio nsio itien̄wed Bible. Kiet edi Job 38:6, ke ebiet emi Bible etịn̄de aban̄a isọn̄ nte enyenede “ukot ibibene” ye “itiat inụk.” Ndusụk owo ẹda emi ke idiọk usụn̄ nte uyarade nte ke isọn̄ ada itie kiet. Owo itịn̄ke mme utọ ikọ oro nte edinam an̄wan̄a eke ifiọk ntaifiọk kaban̄a isọn̄, edi utu ke oro, nte ikọ uto, ẹmende edibot isọn̄ ẹdomo ye edibọp ufọk, ye Jehovah nte Akpan Andibọp.
Nte ewet mbụk mme owo oro L. Geymonat osiode owụt ke n̄wed esie oro, Galileo Galilei: “Mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro ẹnyenede etikwo etikwo ekikere ẹmi ẹkeyomde ndinịm adan̄a nnọ ifiọk ntaifiọk ke isọn̄ ekikere Bible ikanamke n̄kpọ ndomokiet ikan edisuene Bible ke idemesie.” Ke ibụk ibụk ntak mbon nsọn̄ibuot ẹma ẹnam ukem oro. Ẹma ẹnọ leta aka Edisana Ọfis ẹben̄ede ẹte ẹdụn̄ọde utom Galileo.
Ke February 19, 1616, ẹma ẹnọ mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Catholic n̄kpọ iba ndikere: (1) “utịn edi ufọt ekondo” ye (2) “isọn̄ idịghe ufọt ekondo.” Ke February 24 mmọ ẹma ẹbiere ke mme ekikere ẹmi ẹkedi ndisịme ye isio ukpepn̄kpọ. Ẹma ẹnọ Galileo ewụhọ ẹte okûka iso onịm m̀mê ekpep mme utọ ukpepn̄kpọ oro aba.
Ẹma ẹkịbi Galileo inua. Idịghe n̄kukụre ke Ufọkederi Catholic ndibiọn̄ọ enye edi mme ufan esie ikenyeneke odudu ndin̄wam. Enye n̄kukụre ekesịn idem ke ndinam ndụn̄ọde. Ke mîkpedịghe ẹkekpụhọde pope ke 1623, ekeme ndidi nnyịn ikpokokopke n̄kpọ iban̄a enye aba. Nte ededi, obufa pope, Urban VIII, ekedi ọfiọkn̄wed owo ye andida ye Galileo. Ikọ ama osịm Galileo nte ke pope oro idibiọn̄ọke edisio obufa n̄wed. Enye ama akam enyene mbono ye pope. Ke pope ama okowụt in̄wan̄în̄an̄ uyarade eti ekikere emi, Galileo ama ọtọn̄ọ utom.
Okposụkedi ke akpa ẹkesiode n̄wed Galileo oro Dialogue Concerning the Two Chief World Systems ke unyịme Catholic ke 1632, ikebịghike ọkpọsọn̄ udọn̄ pope ama etre. Ke edide isua 70 ke emana, ẹma ẹkot Galileo ikpe ke iso mbon Ukara Ufịk ọyọhọ ikaba. Edori ikọ oro nte ke ẹnyene eyịghe ẹban̄a isio ukpepn̄kpọ ama oyom ete ẹbemiso ẹnam unyịme oro ufọkederi ọkọnọde ete ẹsio n̄wed emi an̄wan̄a, ndien ẹma ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ nte ke Galileo ke abian̄a ama odịp ukpan oro ke akpa ẹkedoride ke ukpepn̄kpọ Copernicus. Sia Dialogue ekemende mme ndutịm ukpepn̄kpọ ntantaọfiọn̄, esịnede eke Copernicus odomo, ẹma ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ ẹte ke enye ama abiat ukpan oro ẹkedoride.
Galileo ama ọbọrọ ete ke n̄wed imọ akakam okụt ndudue ọnọ Copernicus. Emi ekedi mmemmem ikọ n̄kan̄idem, koro ke n̄wed oro ata n̄kpọ oro anamde owo onịm ke akpanikọ ẹkeban̄a Copernicus. N̄ko-n̄ko, ẹkesịn mme ikọ pope ke inua Simplicio, ata ndisịme owo ke n̄wed oro, ntem anamde Pope Urban VIII okop iyatesịt.
Ẹbiom Galileo Ikpe Isio Ukpepn̄kpọ
Ẹma ẹdọhọ ke Galileo edue. Sia idem mîkakam isọn̄ke ẹnyụn̄ ẹdịghede ndinọ ufen ibọhọke enye osio idem efep, enye ama anam ntre. Enye ama ọtọn̄ọ edọn̄ onyụn̄ ọn̄wọn̄ọ ete: “Ami mmọn̄wọn̄ọ . . . Mme ndudue ye isio ukpepn̄kpọ oro . . . Ami nditọn̄ọke aba ntak ntịn̄ . . . mme utọ n̄kpọ oro ẹkemede ndisịn mi ke ukem eyịghe oro.” Nte enemde, mbụk ọdọhọ ete ke ini adahade ada, enye ama atịgha isọn̄ onyụn̄ okụni ikọ ete, “Eppur si muove! [Ndien edi enye esisan̄a!]”
Ubiereikpe ekedi n̄kpọkọbi ye ufen tutu ke n̄kpa esie, emi akadade itie isua usụkkiet ke ukperedem. Leta oro enye ekewetde ke 1634 ọkọdọhọ ete: “Idịghe ekikere mi ndomokiet ọkọtọn̄ọ ekọn̄ oro, edi ami nditre ndinyene unyịme mbon Jesuit.”
Ke 1822 ẹma ẹmenede ukpan oro ẹkedoride ke mme n̄wed esie ẹfep. Edi ekedi tutu ke 1979 ke Pope John Paul II akafiak edemede mbụme oro onyụn̄ onyịme ete ke “mme owo ye mme n̄ka Ufọkederi . . . ẹkenam [Galileo] ọbọ ọkpọsọn̄ ufen.” Ke n̄wed mbụk n̄kpọntịbe Obio Ukara Rome oro, L’Osservatore Romano, Mario D’Addio, ọwọrọetop owo san̄asan̄a n̄ka edọn̄ utom oro Pope John Paul II ekemekde ndidụn̄ọde ikpe oro ẹkebiomde Galileo ke 1633 ọkọdọhọ ete: “Inua-okot isio ukpepn̄kpọ Galileo etie nte inyeneke isọn̄ ndomokiet, edide ke ukpepn̄kpọ ido ukpono m̀mê ke ibet ufọkederi.” Nte D’Addio ọdọhọde, esop Ukara Ufịk Ufọkederi ama ebe odudu esie—mme ukpepn̄kpọ Galileo ikabiatke ikọ mbuọtidem ndomokiet. N̄wedmbụk n̄kpọntịbe Obio Ukara Pope oro ama onyịme ete ke ubiomikpe Galileo kaban̄a isio ukpepn̄kpọ ikenyeneke isọn̄.
Nso ke nnyịn ikpep ito ifiọk n̄kpọntịbe Galileo? Christian ekpenyene ndifiọk nte ke Bible idịghe n̄wed ifiọk ntaifiọk. Ke ini eneni odude ke ufọt Bible ye ifiọk ntaifiọk, iyomke ẹdomo ndinam edidiana kiet odu ke kpukpru “unana edidu ke n̄kemuyo.” Idem n̄kpọ, mbuọtidem Christian ọkọn̄ọ ke “ikọ Christ,” idịghe ke odudu ifiọk ntaifiọk. (Rome 10:17) Akan oro, ifiọk ntaifiọk ke akaiso ndikpụhọde. Ukpepn̄kpọ oro etiede nte atuaha ye Bible oro onyụn̄ ọwọrọde etop mfịn ekeme ndidi se ẹkụtde n̄kpọn̄ nte enyenede ndudue ẹnyụn̄ ẹsịnde.
Edi, ke ini ẹnyande ubọk ẹwụt n̄kpọ aban̄ade Galileo ndiwụt ufịk oro ido ukpono ekefịkde ifiọk ntaifiọk, ntaifiọk ẹyenam ọfọn nditi nte ke n̄ka ndụn̄ọde eke eyo esie ikonyịmeke ye se Galileo ọkọdiọn̄ọde. Ke edide isio ye ekikere mbon eyo esie, Bible ikodụhe ke ntuaha ye akpanikọ oro. Ikoyomke ẹfiak ẹnen̄ede Ikọ Abasi. Ekedi idiọk edikabade oro Ufọkederi Catholic akakabarede Bible akada mfịna oro edi.
In̄wan̄în̄wan̄ n̄kemuyo oro odude ye oto-obot ibet ke ekondo ekpenyene ndinụk kpukpru owo ndiwụt esịtekọm oro okponde akan nnọ Andibot, kpa Jehovah Abasi. Galileo ama obụp ete: “Nte Utom osụhọde akan Ikọ? Apostle ọbọrọ ete: “Tọn̄ọ ẹkebot ererimbot owo ẹtịm ẹkụt ndịbe ndịbe n̄kpọ ẹmi ẹnyenede [Abasi] . . . ẹda mme n̄kpọ ẹmi Enye akanamde ẹtịm ẹfiọk.”—Rome 1:20.