Ifiọk Ntaifiọk ye Ido Ukpono—Ntọn̄ọ Ntuaha

EREN isua 70 emi edide ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ akana ke nna n̄kpa, odomode ndikot n̄wed oro enye akakamade ke ubọk. Enye akakama n̄wed oro enye ekewetde, emi enye ekeben̄ede idem ndisio. Edide enye ama ọfiọk mfịna oro n̄wed esie edidade edi m̀mê ikọfiọkke, n̄wed oro ama okpụhọde ekikere oro mme owo ẹkenyenede ẹban̄a ekondo. N̄wed oro ama edemede n̄ko ọkpọsọn̄ eneni ke Christendom, ndien eneni oro ke osụk akakama afanikọn̄ tutu esịm mfịn.

Eren oro akanade ke nna n̄kpa do ekedi Nicolaus Copernicus, owo Catholic emi otode Poland, ndien n̄kpọ emi eketịbe ke 1543. N̄wed Copernicus oro ẹkekotde On the Revolutions of the Heavenly Spheres, ọkọdọhọ ke idịghe isọn̄ edi ufọt ekondo, ke utịn edi. Ke ediyịp enyịn, Copernicus ama ada n̄wed esie abiat awak-n̄kukọhọ ukpepn̄kpọ oro ọkọdọhọde ke isọn̄ edi ufọt ekondo onyụn̄ ada mmemmem ye in̄wan̄-in̄wan̄ ukpepn̄kpọ anam an̄wan̄a ke utịn edi ufọt ekondo.

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, iketiehe nte ke emi ayada ntuaha edi ke ini iso. Ntak kiet ekedi ke Copernicus akada mbufiọk anam ẹfiọk mme ekikere esie. Adianade do, etie nte Ufọkabasi Catholic, emi ekenịmde ke isọn̄ edi ufọt ekondo, ama enyịme ekikere ifiọk ntaifiọk ini oro. Pope ke idemesie ama akam ọdọhọ Copernicus emịn̄ n̄wed esie. Ke Copernicus ama ekemịn̄ n̄wed esie ke akpatre, ndịk ama anam owo oro okodụn̄ọrede n̄wed oro mbemiso ẹmịn̄de, ewet ke mbemiso ikọ n̄wed oro ete ke ndidọhọ ke utịn edi ufọt ekondo ekem ye ifiọk unam ibat, edi iwọrọke ke enye ekem ye ukpepn̄kpọ aban̄ade ikpaenyọn̄.

Ntuaha Oro Enen̄ede Ọsọn̄ Ubọk

Owo efen oro ọkọdọhọde ke utịn edi ufọt ekondo ekedi eyen Italy oro Galileo Galilei (1564-1642), emi ekedide ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄, ata-ibat, ye ataifiọk n̄kpọ obot; enye n̄ko ekedi owo Catholic. Enye ama emen akrasi usen̄kpọ oro ẹkesion̄ode ẹdi obufa esịn ke ukwak usen̄kpọ oro enye akanamde, onyụn̄ ada ukwak usen̄kpọ oro ese ikpaenyọn̄ onyụn̄ okụt ekese n̄kpọ oro akanam owo mîkekwe. Se enye okokụtde ama anam enye enịm ke Copernicus ama enen ndidọhọ ke utịn edi ufọt ekondo. Galileo ama okụt n̄ko mme mbọn ke utịn, ntem owụtde ke ukpepn̄kpọ efen oro mbon akwaifiọk ye mbon ido ukpono ẹkesọn̄ọde ẹnịm ke akpanikọ ikenenke—oro edi, ke utịn ikemeke ndikpụhọde, n̄kpọ inyụn̄ ikemeke ndinam enye.

Ke mîbietke Copernicus, Galileo ama enyene uko onyụn̄ esịn ifịk asuan mme ekikere esie. Enye akanam oro ke ini emi ido ukpono ekenen̄erede asua ekikere emi, koro Ufọkabasi Catholic ama enen̄ede ọbiọn̄ọ ukpepn̄kpọ Copernicus an̄wan̄wa ini oro. Ntem, ke ini Galileo ọkọsọn̄ọde etịn̄ ke ukpepn̄kpọ oro ọdọhọde ke utịn edi ufọt ekondo enen onyụn̄ odu ke n̄kemuyo ye N̄wed Abasi, Ufọkabasi Catholic ekekere ke enye ọkọtọn̄ọ isio ukpepn̄kpọ.a

Galileo ama aka Rome man akakan̄ idemesie, edi ufọn ikodụhe. Ke 1616, Ufọkabasi Catholic ama ọdọhọ enye etre ndisuan mme ukpepn̄kpọ Copernicus. Ẹma ẹkịbi Galileo inua ke ndusụk ini. Ekem ke 1632, enye ama emịn̄ n̄wed en̄wen ndisọn̄ọ ukpepn̄kpọ Copernicus. Ke isua oro eketienede, Esopikpe Isio Ukpepn̄kpọ ama ebiere nsinsi n̄kpọkọbi ọnọ Galileo. Nte ededi, ke ntak isua emana esie, ẹma ẹsọsọp ẹkpụhọde ubiereikpe oro ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹkọbi enye ẹtem ke ufọk esie.

Ediwak owo ẹda ntuaha oro Galileo ekenyenede ye Ufọkabasi Catholic nte akwa edikan oro ifiọk ntaifiọk akakande ido ukpono, ndien, ke nditịn̄ ke usụn̄ efen, akwa edikan oro ifiọk ntaifiọk akakande Bible. Edi, nte nnyịn idikụtde ke ibuotikọ oro etienede, utọ ekikere oro ikemke ye se idide akpanikọ.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 3]

Copernicus

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹda ẹto Giordano Bruno and Galilei (Nsiondi usem German)

[Ndise ke page 3]

Galileo akan̄ idem ke iso Esopikpe Isio Ukpepn̄kpọ Rome

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹda ẹto n̄wed oro The Historian’s History of the World, Eboho IX, 1904

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 3]

Edem edem: Copernicus ọkọdọhọ ke ndise ekondo etie ntem