Itiat Mbon Moab​—Ẹma Ẹbiat, Edi Isopke

ITIAT mbon Moab, m̀mê Mesha, edi se ẹkekoide-koi ẹbom ke ufan̄ isua kiet oro ẹkefiọhọde enye ke 1868. Enye akayak esisịt ndisọn̄ ke isua 3,000. Sia edide ubak nsem nsem obubịt itiat basalt ye ediye ekara ekara etịn̄e, enye ekedi inch 44 ke uniọn̄, inch 28 ke ubom, ye inch 14 ke udobi. Ndusụk ini ke ẹma ẹkebom enye, ẹma ẹfiọhọ ikpọ mbai 2 ye n̄kpri mbai 18, edi ọyọhọ ubak itiat oro ita ama osop ofụri ofụri.

Didie ke utọ n̄wọrọnda n̄kpọusọ eke eset oro ekekpere ndisop ntre ke nsinsi? Ndien didie ke enye edi akpan n̄kpọ ọnọ nditọ ukpepn̄kpọ Bible?

Udụk-odu ye Unana Edinam Akpanikọ

F. A. Klein ekedi akpa ye akpatre owo Europe oro okokụtde itiat oro ke idaha oro owo mîkobomke kan̄a. Enye ekesịne ke esịt n̄wụre Dibon ke n̄kan̄ edem edere Inyan̄ Inụn̄. Enye ama ewet mbio mbio n̄kpọ ifan̄ aban̄a udịmikọ 34 oro ẹkewetde ke mben esie oro ẹkedịbede ke enyọn̄ ndien, ke afiakde ọnyọn̄ aka Jerusalem, enye ama ọtọt se enye okokụtde ọnọ etubom esie emi edide owo Prussia. Ẹma ẹsọsọp ẹdiọn̄ọ uwetn̄kpọ emi nte eke usem Phoenicia ẹma ẹnyụn̄ ẹkụt ufọn esie. Akwa Itie Ubonn̄kpọ Eset ke Berlin ama ọnọ okụk ndidep itiat oro, edi ikebịghike mbon en̄wen oro ẹkenyenede udọn̄ ke ẹken̄wana ke ntak itiat emi. Ke ẹnamde mmọ ẹdiọn̄ọ ẹban̄a ekọmurua itiat ẹmi, mbọn̄ ikpaisọn̄ n̄kann̄kụk oro ẹma ẹdịp itiat oro ẹnyụn̄ ẹmenede ekọmurua esie ke enyọn̄.

Ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọ eset emi edide owo France ama an̄wana ada babru emịn̄ se ẹkewetde oro, edi sia ẹkenyenede ndimen se enye ekewetde emi mfehe mbemiso enye asatde, owo ikekemeke ndikot se ẹkewetde mfọn mfọn. Mi kan̄a, uyo ama oto Damascus edi ọdọhọde ete yak mbon Bedouin ẹsana itiat mmimọ ẹyak ẹnọ mbon ukara. Utu ke ndinam se ẹkedọhọde mmọ ẹnam, mbon Bedouin ẹma ẹbiere ndibiat enye. Ntre mmọ ẹma ẹsịn ikan̄ ẹkanade ediye n̄kpọ editi oro ẹnyụn̄ ẹtop mmọn̄ ẹduọk enye ndien ndien. Ke ini itiat oro akasiahade, ẹma ẹsọsọp ẹdeme mbai esie ẹnọ mme ubon ke n̄kann̄kụk oro ẹte ẹbon ke ufọk ubon udia mmọ, nte an̄wan̄ade man otodo mbun̄wụm mmọ ẹkpenyene edidiọn̄. Oro ekedi mfọn n̄kan usụn̄ n̄ko ọnọ owo kiet kiet ndidiomi ke idemesie nte edinyamde mbai itiat emi akasuanade mi.

Mbụk Bible Enyene Uwem

Ye un̄wam ẹnyenede ẹto ndom ubotn̄kpọ ye babru udian n̄kpọ nditan̄ mme mbai itiat oro ẹkedepde ndian kiet nnam ekem, ẹma ẹdikụt se ẹkewetde ke itiat oro ke akpatre. Ke ini ẹkediyarade ofụri se ẹkewetde ke itiat oro, idem ama akpa nditọ ukpepn̄kpọ. Itiat eke eset emi edi se ẹketịn̄de ẹban̄a ini oro nte edide “ata n̄wọrọnda akwa itiat kiet oro akanam ẹfiọhọde.”

Edidem Mesha eke Moab okobot Itiat Mbon Moab oro ọnọ abasi esie oro ekerede Chemosh man ẹda ẹti edikịbe oro Mesha ekekịbede ọbọhọ ukara Israel, emi, enye ọdọhọde, ekebịghide ke isua 40 ye nte ke Chemosh akayak emi otịbe koro enye “akayatde esịt ye idụt esie.” Ẹsiwak ndikere nte ke edin̄wana oro mbon Moab ẹken̄wanade ye ukara mi ama enyene ebuana ye n̄kpọntịbe emi ẹkewetde ke ọyọhọ ibuot ita eke 2 Ndidem. Ke itiat editi oro, Mesha ama anam inua nte idide ata owo ido ukpono, ibọpde ikpọ obio ye ikpọ usụn̄ mbakara, inyụn̄ ikande ke ekọn̄ oro ẹken̄wanade ye Israel. Ke emi, enye ọkọnọ abasi esie Chemosh, kpukpru itoro. Edikan oro ẹkekande Mesha ye enye ndiwa eyeneren esie​—oro ẹbụkde ke Bible​—edi, nte n̄kpọ oro owo okpodoride enyịn, se ẹsiode ẹfep ke uwetn̄kpọ oro enye otorode idem esie mi.

Ediwak ebiet oro Mesha akasiakde nte ikakande edi se ẹsiakde ke Bible, ke otu mmọ ẹdi Medeba, Ataroth, Nebo, ye Jahaz. Ntre, itiat oro ọmọsọn̄ọ nte mme mbụk Bible ẹdide nnennen. Nte ededi, se idide n̄wọrọnda edi edida oro Mesha akadade Tetragrammaton, YHWH, kpa enyịn̄ Abasi Israel, ke ọyọhọ udịm 18 eke n̄wetnnịm n̄kpọ oro. Do Mesha ama anam inua ete: “Ke [Nebo] mma nda [mme n̄kpoduoho] Yahweh, ndụride mmọ ndi ke iso Chemosh.” Ke osiode Bible efep, iso-ọfọn emi edi ata akpa uwetn̄kpọ ke ndida enyịn̄ Abasi.

Ke 1873 ẹma ẹfiak ẹdiọn̄ Itiat Mbon Moab, ẹda ndom ubotn̄kpọ ẹdian uwetn̄kpọ oro okosopde, ẹnyụn̄ ẹmen ẹnịm ke itie ubonn̄kpọ eset ke Louvre, Paris, ke ebiet enye osụk odude. Ẹkeme ndikụt mbiet esie ke Itie Ubon N̄kpọeset Mbon Britain, London.

[Mme Ndise ke page 31]

(Enyọn̄ enyọn̄) Isọn̄ Moab

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

(Ubọk ufien) Itiat Mbon Moab oro ẹkefiakde ẹkọk

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Musée du Louvre, Paris

(Ubọk nnasia) Nte Tetragrammaton odude ke n̄kpọusọ eset oro

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Bible ke Itie Ubon N̄kpọeset Mbon Britain