“Ufọk David”—Akpanikọ m̀mê Nsu?

DAVID—ekpri akparawa ekpemerọn̄ emi akakabarede edi ebre ikwọ, ewetuto, owoekọn̄, prọfet, ye edidem—ọwọrọ ada nte ọwọrọiso owo ke Bible. Ẹsiak enyịn̄ esie utịm ike 1,138; ẹda ikọ oro “Ufọk David”—emi ẹsiwakde ndida ntịn̄ mban̄a udịm ubọn̄ David—ẹtịn̄ ikọ utịm ike 25. (1 Samuel 20:16) Nte Edidem David ye udịm ubọn̄ esie ẹkedi sụk nsu? Nso ke ukpepn̄kpọ aban̄ade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ayarade? Ẹtịn̄ ẹte ke n̄wọrọnda n̄kpọ oro ẹkụtde ndondo emi ke itie udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ke Tel Dan ke edere edere Galilee ọsọn̄ọ mbụk akpanikọ aban̄ade David ye udịm ubọn̄ esie.

Ke ndaeyo eke 1993, otu mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset, emi Prọfesọ Avraham Biran akadade usụn̄, ẹma ẹtem itie kiet ke an̄wa inuaotop Dan eke eset. Mmọ ẹma ẹkụt an̄wan̄wa ebiet. Ẹma ẹbụhọde ntọn̄ ntọn̄ obubịt itiat emi okobụhọde ke isọn̄ osio iso anyan. Ke ini ẹkesiode itiat oro ẹnịm ke utịn uwemeyo, ẹma ẹkụt mme n̄kpọ ẹkewetde ke esịt in̄wan̄în̄wan̄. Prọfesọ Biran ama ofiori ete: “Oh, Abasi mi, ẹwet n̄kpọ ke idem esie!”

Prọfesọ Biran ye nsan̄a esie, Prọfesọ Joseph Naveh eke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Mme Hebrew ke Jerusalem, ẹma ẹsọsọp ẹwet mbụk ifiọk ntaifiọk ẹban̄a uwetn̄kpọ oro. Ọkọn̄ọde ke mbụk emi, ibuotikọ kiet ke magazine oro Biblical Archaeology Review, March/April 1994, okot ete: “N̄kpọ oro otode udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset isiwakke ndidi ibuotikọ ikpaedem New York Times (man ẹketetịn̄ ẹban̄a ke magazine Time). Edi se iketịbede edi oro ke ndaeyo emi ekebede ye se ẹkefiọhọde ke Tel Dan, ediye obot edere edere Galilee, ke mben Obot Hermon ekperede kiet ke otu ebiet emi Akpa Jordan otopde ọwọrọ.

“Do Avraham Biran ye otu mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset esie ẹma ẹkụt n̄wọrọnda uwetn̄kpọ eke ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N. oro etịn̄de aban̄a ‘Ufọk David’ ye ‘Edidem Israel.’ Emi edi akpa ini oro ẹkụtde enyịn̄ oro David ke uwetn̄kpọ eset ekededi ke ẹsiode Bible ẹfep. Nte ke uwetn̄kpọ oro itịn̄ke iban̄a sụk ‘David’ ekededi edi etịn̄ aban̄a Ufọk David, kpa udịm ubọn̄ akwa edidem Israel, akam enen̄erede edi n̄wọrọnda.

“‘Edidem Israel’ edi ikọ emi ẹsiwakde ndikụt ke Bible, akpan akpan ke N̄wed Ndidem. Nte ededi, ekeme ndidi emi edi mbịghi-n̄kan n̄kpọ oro ẹtịn̄de ẹban̄a Israel ke uwetn̄kpọ mbon Semite oro mîsịneke ke Bible. Edieke uwetn̄kpọ emi ọsọn̄ọde n̄kpọ ndomokiet, enye owụt ete ke Israel ye Judah, ke edide isio ye se ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ oro ẹkụtde ndudue ẹnọ Bible ẹsitịn̄de, ẹkedi mme akpan obio ukara ke ini oro.”

Ẹbat usenọfiọn̄ ẹtiene nte mme abisi oro ẹtiede, ndụn̄ọde oro ẹnamde ke mme n̄kpọ oro ẹdade mbat ẹnam ẹmi ẹkekụtde ẹkpere mbai itiat oro, ye se ẹwetde ke uwetn̄kpọ oro. Kpukpru n̄kpọ ita ẹmi ẹnyan ubọk ẹwụt ukem iduọk ini, ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N., se ibede isua ikie esisịt ke Edidem David ama akakpa. Nditọ ukpepn̄kpọ ẹnịm ẹte ke uwetn̄kpọ oro edi ubak n̄kpọ editi edikan emi owo Semite edide asua “Edidem Israel” ye “[Edidem] Ufọk David” okowụkde ke Dan. Mbon Semite, ẹmi ẹketuakde ibuot ẹnọ ọwọrọetop abasi oyobio, Hadad, ẹkedụn̄ ke edem usiahautịn.

Ke ini ndaeyo 1994, ẹma ẹfiak ẹkụt mbai itiat emi iba efen. Prọfesọ Biran ọtọt ete: “Hadad, enyịn̄ abasi mbon Semite, ọkọrọ ye editịn̄ mban̄a ekọn̄ oro okodude ke ufọt nditọ Israel ye mbon Semite ẹdu ke mbai itiat ẹmi.”

Akpan ubak oro ẹkekụtde ke 1993 esịne udịmikọ 13 oro ẹkụtde ubak ubak emi ẹwetde ke akani ubọkn̄wed Hebrew. Ke ini oro, ẹkesida mme ntọi nte n̄kpọ ubahade ikọ ndida mbahade mme ikọ ke uwetn̄kpọ. Nte ededi, ẹwet “Ufọk David” nte ikọ kiet ye mme abisi ẹmi “bytdwd” (ẹmi ẹwọn̄ọrede ẹsịn ke abisi nnyịn) utu ke ndiwet nte “byt” (ufọk), ntọi, ndien ekem ẹwet “dwd” (David). Nte an̄wan̄ade, ẹdemede mme mbụme kaban̄a nte ẹkabarede “bytdwd.”

Prọfesọ Anson Rainey edide ata ke usem anam an̄wan̄a ete: “Joseph Naveh ye Avraham Biran ikanamke uwetn̄kpọ oro ẹn̄wan̄a ke nde ke nde, ndusụk sia mmọ ẹkekerede ke mme andikot ẹyefiọk ẹte ke ẹsiwak ndisio n̄kpọ ubahade ikọ ke ufọt ikọ iba ke utọ usụn̄ uwetn̄kpọ oro mfep, akpan akpan edieke mme ikọ oro ẹtan̄de ẹdian ẹdide ataata enyịn̄ oro ẹtịmde ẹfiọk. ‘Ufọk David’ ekenen̄ede edi enyịn̄ ukara ye eke ikpehe isọn̄ ke ufọt ufọt isua ikie usụkkiet M.E.N.”

Ikọ Ntiense Efen Otode Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset

Ke ẹma ẹkefiọhọ n̄kpọ oro, Prọfesọ André Lemaire, emi edide ata ke itiatn̄wed Mesha (emi n̄ko ẹkotde Itiat Moab), ọtọt ete ke enye n̄ko akada aban̄a “Ufọk David.”a Itiatn̄wed Mesha, ẹmi ẹkefiọhọde ke 1868, enyene ediwak n̄kpọ ẹdide ukem ye itiatn̄wed Tel Dan. Mmọ mbiba ẹbịghi ẹfiak edem ẹkesịm ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N., ẹda ukem n̄kpọ ẹnam, ẹdi ukem ke udomo, ẹnyụn̄ ẹwet n̄kpọ ke se ikperede ndidi ukem ubọkn̄wed mbon Semite.

Kaban̄a edifiak nnam mme udịm oro ẹma ẹkebiara ke itiatn̄wed Mesha, Prọfesọ Lemaire ekewet ete: “Ke se ikperede ndisịm isua iba mbemiso ẹkekụtde ubak itiat eke Tel Dan, ami mma mbiere nte ke itiatn̄wed Mesha esịne n̄kpọ ẹtịn̄de ẹtụk ‘Ufọk David.’ . . . Ntak emi akananam owo mîtịn̄ke itụk ‘Ufọk David’ emi ẹtịn̄de ẹtụk mi ekeme ndidi sia itiatn̄wed Mesha akananam mînyeneke nnennen editio princeps [akpa nsiondi]. Oro edi se ami ntịmde, isua 125 ke ẹma ẹkekụt itiatn̄wed Mesha.”

Utọ ntọt otode udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset mi edi n̄kpọ udọn̄ koro angel, Jesus ke idemesie, mme mbet esie, ye mme owo ke ofụri ofụri ẹtie ntiense ẹban̄a nte mbụk David edide akpanikọ. (Matthew 1:1; 12:3; 21:9; Luke 1:32; Utom 2:29) Mme n̄kpọ oro ẹkụtde ke udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹnyịme an̄wan̄wa nte ke enye ye udịm ubọn̄ esie, “Ufọk David,” ẹdi akpanikọ, idịghe nsu.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 31]

Ubak itiat Tel Dan,* ẹkekụtde ke 1993 ke obio Dan, edere edere Galilee

* Mbuwed ọkọn̄ọ ke foto odude ke Israel Exploration Journal.