Ehovah Ama Ese Aban̄a Nnyịn ke Idak Ukpan—Ikpehe 2
KE INI Ekọn̄ Ererimbot II, iso n̄kpahaisịn ọfọn̄ekọn̄ Nazi mi ama enyene ikọ emi ẹwetde ẹte “Abasi Odu ye Nnyịn.” Ke n̄kan̄ mi emi akakam edi uwụtn̄kpọ efen ke nte mme ufọkederi ẹsịnde idem ke ekọn̄ ye uduọkiyịp. Enye ama etek mi esịt. Ntre etisịm ini emi owo iba ke otu Mme Ntiense Jehovah ẹkebuande mi ke nneme ke Limbach-Oberfrohna, East Germany, ami mma n̄kop ọkpọsọn̄ itekesịt mban̄a ido ukpono mma nnyụn̄ n̄kabade ndi owo emi mînịmke edidu Abasi ke akpanikọ ye owo emi onịmde ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ke akpanikọ.
Ami mma ndọhọ Mme Ntiense oro ẹkewahade ẹtiene mi nte, “Ẹkûnyene ekikere ẹte ke ami nyekabade ndi Christian.” Edi mme mfan̄a mmọ ama anam mi nnịm nte ke Abasi odu. Ye ọkpọsọn̄ udọn̄, ami mma ndep Bible ndien nte ini akakade mma ntọn̄ọ ndikpep enye ye mmọ. Oro ekedi ke ini utọ eke 1953, ke ini utom Mme Ntiense ke East Germany ama okododu ke ukpan ke idak ukara Communist ke se ikperede ndisịm isua ita.
Enyọn̄-Ukpeme Ikọmbakara eke August 15, 1953, ama etịn̄ aban̄a idaha Mme Ntiense Jehovah ke ini oro, ọdọhọde ete: “Okposụkedi ẹyepde ẹnyụn̄ ẹsịnde ndịk ke idem kpukpru ini, okposụkedi mîkemeke ndiwaha n̄kese kiet eken ke mîbemke iso itịm ifiọk nte ke owo itieneke mmimọ ke edem, okposụkedi edikụt owo enyenede n̄wed Enyọn̄-Ukpeme ekemede ndisụn̄ọ ke n̄kpọkọbi isua iba m̀mê ita ke ‘ndisuan n̄wed emi esịnde nsọk,’ ndien okposụkedi nditọete ke mme itie ikie oro ẹnen̄erede ẹkọri ẹsịm ọyọhọ idaha, kpa mbon oro ẹkesidade usụn̄, ẹdude ke ufọk-n̄kpọkọbi, kpa ye oro mme asan̄autom Jehovah ke East Germany ke ẹkaiso ndikwọrọ ikọ.”
Ke 1955 ami ye n̄wan mi, Regina, ima idụk mbono ofụri ererimbot eke Mme Ntiense Jehovah ke Nuremberg, West Germany, ndien ke isua oro eketienede nnyịn mbiba ima ina baptism ke West Berlin. Ke akpanikọ, oro ekedi mbemiso ẹbọpde Ibibene Berlin ke 1961, ẹbaharede East Germany ẹkpọn̄ West Berlin. Edi idem mbemiso ami n̄kanade baptism, ẹma ẹsịn edinam akpanikọ mi nnọ Jehovah Abasi ke udomo.
Ndibọ Mbiomo Mbiom
Esop Mme Ntiense Jehovah oro nnyịn ikọtọn̄ọde ndika ke Limbach-Oberfrohna ama oyom owo emi edikemede ndisika West Berlin n̄katan̄ mme n̄wed Bible. Nnyịn ima inyene ekpri mbubehe ye n̄kpri nditọn̄wọn̄ iba, edi edinam utom Jehovah ama akakabade edi akpan n̄kpọ ke uwem nnyịn. Nnyịn ima idiọn̄ akani moto nnyịn, emi akanamde ikeme ndidịp n̄wed 60. Ndidi isụn̄utom ekedi utom emi asan̄ade ye afanikọn̄, edi emi ama ekpep mi ndiberi edem ye Jehovah.
Ndiwat moto nto ke East Berlin n̄ka ikpehe n̄kan̄ Edem Usoputịn ikememke utom, ndien ediwak ini ami mma nsiyịk nte nnyịn ikekemede ndinam oro. Ini kiet ke ikpehe n̄kan̄ obio emi enyenede ifụre, nnyịn ima ika ikatan̄ mme n̄wed inyụn̄ idịp mme n̄wed ẹmi ke moto mbemiso ifiakde ibe adan̄a ika East Germany.
Ke idaha kiet, ndondo oro nnyịn isụk ikụrede ndidịp mme n̄wed nnyịn esenowo ama ọwọrọ ke ubet ufọk kiet edi. Enye ama ofiori ete, “Semi.” Esịt ama ọduọ mi. Okûdi enye ke akada ese nnyịn? “Ọkpọfọn ẹka ebiet efen ini en̄wen. Moto usuanetop borisi mbon East Germany esida ke inụk oko, ndien mmọ ẹkeme ndimụm mbufo.” Esịt ama osụhọ mi. Edibe adan̄a ama ọfọn usen oro, ndien nnyịn mbinan̄ ke moto ima ikwọ ikwọ nte ikawatde inyọn̄ ufọk.
Nditịm Idem Nnọ Edidu Ikpọn̄
Ke mme iduọk isua 1950 nditọete ke East Germany ẹkeberi edem ke mbon oro ẹdude ke Edem Usoputịn kaban̄a edibọ mme n̄wed ye ndausụn̄. Edi ke 1960 ẹma ẹnam mme ukpụhọde oro akan̄wamde Ntiense kiet kiet ke East Germany ndinyene n̄kpet n̄kpet ebuana ye ekemmọ Mme Ntiense ke n̄kann̄kụk oro enye odụn̄de. Ekem ke June 1961 ẹma ẹnịm akpa otu Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄ ẹnọ mbiowo ke Berlin. Ami mma ndụk akpa ukpepn̄kpọ urua inan̄ emi. N̄kpọ nte urua itiokiet ke ukperedem, ẹma ẹbahade nnyịn inikiet inikiet ẹkpọn̄ Edem Usoputịn ke ini ẹkebọpde Ibibene Berlin. Utom nnyịn kemi ikedịghe ndedịbe kpọt edi n̄ko ye edidu ikpọn̄.
Ndusụk owo ẹma ẹkop ndịk nte ke utom Mme Ntiense Jehovah ke East Germany eyetuak ada ofụri ofụri. Nte ededi, mme ukpụhọde ke ndutịm esop oro ẹketịbide ẹdi ke se ikpride ikan isua kiet ke mbemiso ama an̄wam nnyịn ndimụm edidianakiet ye nsọn̄idem eke spirit n̄kama. Adianade do, ukpep oro mbiowo ẹmi ẹkedụkde akpa otu Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄ ẹkebọde ama otịm mmọ idem ndinọ mbiowo eken ukpep. Ntre Jehovah ama otịm nnyịn idem ọnọ edidu ikpọn̄, kpa nte enye okotịmde nnyịn idem ọnọ ukpan ke 1950 ebe ke mme mbono district oro ẹkenịmde ke 1949.
Ke ẹma ẹkebahade ẹkpọn̄ Edem Usoputịn, ama ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke ana nnyịn inam usio-ukot ndinam esop asan̄a aka iso iso. Nnyịn ima inọ n̄wed ẹsọk nditọete Christian nnyịn ke West Berlin inyụn̄ inọ ekikere nnyịn ndinyene mbono ye mmọ ke usụn̄ kiet ke Edem Usiakutịn emi edide se mme andito Edem Usoputịn ẹkemede ndisan̄a mbe. Nnyịn ima inam nte moto nnyịn ababiara ke ebiet oro ikodiomide ndisobo. Minit ifan̄ ke ukperedem nditọete ẹma ẹwat ẹdi, ẹdade mme n̄wed Bible ẹsọk nnyịn. Ke inemesịt, mmọ n̄ko ẹma ẹmen n̄wed Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄ mi, mme n̄wed oro n̄kewetde n̄kpọ, ye Bible oro n̄kọkpọn̄de nnịm ke Berlin mbak mfịna, ẹdi. Nso n̄kpọ inemesịt ke ekedi ntem ndifiak nnyene mmọ! Ami n̄kọfiọkke adan̄a nte ndiyomde mme n̄kpọ ẹmi ke ufan̄ isua ifan̄ ke iso.
Ndedịbe Ufọkn̄wed
Usen ifan̄ ke ukperedem, ẹma ẹteme nnyịn ẹte inam ndutịm inọ mme otu Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄ ke kpukpru ikpehe East Germany. Ẹma ẹmek mme andikpep inan̄, ọkọrọ ye ami. Edi ye ami ndinọ kpukpru mbiowo ukpep ke adan̄aemi utom nnyịn odude ke idak ukpan eketie nte edi utom emi owo mîkemeke ndinam. Man idịp se nnyịn ikanamde, ami mma mbiere nditịm mme ubet ukpepn̄kpọ ẹmi nte ataya ini nduọkodudu.
Ubet ukpepn̄kpọ kiet kiet ekesịne nditọ ufọkn̄wed inan̄ ye ami nte andikpep, ye ọyọhọ eyenete eren itiokiet emi akanamde utom nte etemudia. Iban ye nditọn̄wọn̄ mmọ ẹma ẹdụk n̄ko. Ntre nnyịn ke ofụri ofụri ima inyene otu emi esịnede owo 15 osịm 20. Ama ọsọn̄ ndikụt itie emi ọfọnde ekem ndibọp ekpri ataya, ntre ami ye ubon mi ima idaha ikoyom mme itie ẹmi ẹdotde.
Ke idaha kiet, ke adan̄aemi inamde isan̄ ibe ke ekpri obio in̄wan̄ kiet, nnyịn ima ikụt efak emi adade okosịm ọtọwọk emi mme eto ẹdude nsannsan ẹkpọn̄ ọkpọusụn̄. Eketie nte ebiet oro eyefọn, ntre ami mma n̄ka mbịne etubom obio do. Ami mma nnam an̄wan̄a nte, “Nnyịn iyom itie ndidu ke mme urua ifan̄ ye mme ubon ifan̄ efen. Nnyịn iyom ndidu ikpọn̄ ke idem nnyịn man nditọ nnyịn ẹkeme ndibre mbre mfehe n̄kanade. Nte nnyịn imekeme ndida ọtọwọk ikọt oro adade ko?” Enye ama onyịme, ntre nnyịn ima inam ndutịm.
Ke itie emi, nnyịn ima iwụk mme ataya ye ufọkisan̄ mi man akabade etie nte mban̄ inan̄ ọkọ emi akanade enye okụk man edịbe owo ke enyịn. Ufọkisan̄ emi akanam n̄kpọ nte ubet ukpepn̄kpọ nnyịn. Nnyịn ima isisobo do ndikpep n̄kpọ ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ ke hour 8 kpukpru usen ke usen 14. Mme akpakaha ye okpokoro kiet ẹma ẹbono ke ntan̄wan̄ ebiet oro ẹkụkde ẹbaha, itịmde ibon ndusụk inyene mbabuat isenowo. Ndien nnyịn ima inyene mmọ! Ke mme utọ ini ntre nnyịn ima inen̄ede iwụt esịtekọm iban̄a ibetedem emi ubon nnyịn ẹkenọde.
Ubon nnyịn ẹma ẹda ẹkpeme, ke ini nnyịn ikenyenede ukpepn̄kpọ. Ke akpan idaha emi, ẹma ẹda ẹkụt etubom obio, emi ekedide ewetn̄wed n̄kann̄kụk ọnọ N̄ka Communist, nte asan̄ade edi ke efak oro adade edisịm ọtọwọk emi nnyịn ikodude. Andida n̄kpeme ama efịk n̄kanika oro ẹyịride ke urụk ẹkesịn ke ufọkisan̄ oro. Inikiet inikiet nnyịn ima ifrọ iwọrọ ke ufọkisan̄ oro inyụn̄ iketie ke mme itie ẹmi ima iketịm ikanade okpokoro ikụk inyụn̄ itọn̄ọ ndibre kad. Ekpeme schnapps kiet ama akam odu do ndinam idaha oro etie nte ata idem n̄kpọ. Etubom obio emi ama edi edise nnyịn ye ufan ufan edu onyụn̄ afiak ọnyọn̄ ye unana eyịghe ekededi kaban̄a se ikenen̄erede ikaiso do.
Ẹma ẹnịm mme otu Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄ ke ofụri idụt oro ọtọn̄ọde ke ini utọ eke 1962 tutu osịm utịt utịt 1965. Ntotụn̄ọ ukpepn̄kpọ emi ẹkenọde do, emi ekesịnede ntọt ke nte ẹkemede ndiyọ akpan idaha nnyịn ke East Germany, ama otịm mbiowo idem ọnọ edise enyịn ke utom ukwọrọikọ. Man ẹdụk ukpepn̄kpọ ẹmi, mbiowo ikayakke nduọkodudu mmọ kpọt atak edi n̄ko ẹma ẹsịn idem ke itiendịk edika n̄kpọkọbi.
Mme Ufọn Ufọkn̄wed Oro
Mme isụn̄utom ukara ke ẹketịn̄ enyịn ẹse utom nnyịn, ndien ke utịt utịt 1965, ke ata ediwak mbiowo ẹma ẹkekụre ufọkn̄wed oro, mmọ ẹma ẹdomo nditre utom esop nnyịn. Mmọ ẹma ẹmụm Mme Ntiense 15 ẹmi ẹkekerede ẹte ke ẹdi mme andinọ ndausụn̄ ke utom emi. Enye ekedi edinam emi ẹketịmde idem mfọn mfọn ẹnọ, emi akatarade osịm ofụri itie ke idụt oro. Ini kiet efen, ediwak owo ẹma ẹkere ẹte ke Mme Ntiense ẹyetre utom. Edi ye un̄wam Jehovah nnyịn ima ikpụhọde ida ekekem ye idaha emi inyụn̄ ikaiso ke utom nnyịn nte ekedide ke mbemiso.
Se ikanamde emi ke akpan ekeme nditịbe ekedi ukpep oro mbiowo ẹkebọde ke Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄ ye mbọbọ mbuọtidem oro ẹkenamde ototịm ọsọn̄ akan ebe ke ebuana oro mmọ ẹkenyenede ke mme otu ukpepn̄kpọ ẹmi. Ntem, esop ama owụt uko esie. Ekedi akpan n̄kpọ didie ntem nte ke nnyịn ima isụk ibuot itiene mme item esop ketket!—Isaiah 48:17.
Ama akabade ana in̄wan̄în̄wan̄ ke mme ọfiọn̄ oro ẹketienede nte ke ọkpọsọn̄ ukpan oro ukara okodoride ekenyene ekpri odudu ndibiọn̄ọ utom nnyịn. Ke esisịt ini ebede, nnyịn ima ikeme ndifiak ntọn̄ọ mme otu Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄. Ndondo oro ukara okụtde n̄kọri nnyịn, ama onụk mmọ ndikpụhọde usụn̄ edinam mmọ. Nso edikan ke Jehovah ekenyene ntem!
Nsịnifịk ke Utom Ukwọrọikọ
Ke ini oro mme otu Ukpepn̄kpọ N̄wedesop nnyịn ẹkesịne n̄kpọ nte owo ition. Nnyịn owo kiet kiet ikọbọ mme n̄wed Bible nnyịn ebe ke ndutịm ukpepn̄kpọ n̄wedesop emi, ndien ẹkenam ndutịm ẹnọ utom ukwọrọikọ ke n̄kpri otu ukpepn̄kpọ ẹmi. Ọtọn̄ọde ke ntọn̄ọ Jehovah ama ọdiọn̄ mi ye Regina ye ediwak owo oro ẹkenyenede udọn̄ ndikpep Bible.
Ima inam ukpụhọde ke utom eke ufọk-ke-ufọk man owo ẹdikụt nnyịn ẹnyụn̄ ẹmụm. Nnyịn iyewaha ufọk kiet, ekem ibe mme ufọk ifan̄ mbemiso ikọn̄de enyịnusụn̄ efen. Ke ufọk kiet n̄wan kiet ama okot mi ye Regina esịn ke esịt ufọk. Nnyịn ke ikosụk ineme ibuotikọ N̄wed Abasi kiet ye enye ke ini eyeneren esie akasan̄ade odụk edi ubet oro. Enye akanam n̄kpọ ata in̄wan̄în̄wan̄.
Enye ama obụp ete, “Nte akanam afo omokụt Abasi fo? N̄kam nnyom afo ọfiọk ete ke ami nnịm n̄kukụre se ami n̄kụtde ke enyịn ke akpanikọ. Kpukpru n̄kpọ efen edi ndisịme.”
Ami mma mbọrọ nte, “N̄kemeke ndinịm oro ke akpanikọ. Nte akanam afo omokụt mfre fo? Kpukpru se afo anamde owụt ete ke afo emenyene mfre.”
Ami ye Regina ima inọ uwụtn̄kpọ kaban̄a mme n̄kpọ efen oro nnyịn inịmde ke akpanikọ ye unana edikụt mmọ ke enyịn, utọ nte ikan̄ ilektrik. Akparawa emi ama ọnọ ọyọhọ n̄kpan̄utọn̄, ndien ima itọn̄ọ ukpepn̄kpọ Bible ye enye ye eka esie. Mmọ mbiba ẹma ẹkabade ẹdi Mme Ntiense. Ke akpanikọ, owo 14 ẹmi ami ye n̄wan mi ikekpepde n̄kpọ ẹma ẹkabade ẹdi Mme Ntiense. Mbahade iba ke otu ibat oro edi se ikosobode ke ini ikanamde ediwaha eke ufọk-ke-ufọk, ndien mbahade eken edi se ikebemde iso isobo ke ini edinọ ikọ ntiense ido nneme.
Ndondo oro itọn̄ọde ndinịm ukpepn̄kpọ Bible ofụri ini ndien nnyịn ikụtde ke owo oro odot se ẹkpeberide edem, nnyịn ima isinọ enye ikot ndidụk mme mbonoesop nnyịn. Nte ededi, akpan n̄kpọ ndikere mban̄a ekedi m̀mê eyen ukpepn̄kpọ emi eyesịn ifụre ikọt Abasi ke itiendịk. Ntem, ndusụk ini ama esida isua kiet mbemiso inọde eyen ukpepn̄kpọ Bible ikot ndidụk mbonoesop, ndien ke ndusụk idaha ama esibịghi akan oro. Ami mmeti eren kiet emi ekenyenede ndusụk udomo uwọrọiso; enye ekekere enyịn̄ n̄ka ye ikpọ mme adaidaha ke N̄ka Communist. Ẹma ẹkpep enye Bible ke isua usụkkiet mbemiso ẹkeyakde enye odụk mme mbonoesop! Mfịn eren emi edi eyenete Christian nnyịn.
Mme Isụn̄utom Ukara ke Ẹsụk Ẹbebịne Nnyịn
Ke 1965 ama ekebe owo ikakahaiso ndimụm nnyịn ke ọkwọkudịm aba, edi owo ikonyụn̄ iyakke nnyịn idu ke emem. Mme isụn̄utom ukara ke ẹketịn̄ enyịn ẹkpeme nnyịn. Etisịm ini emi ami mma n̄kabade nsịn idem ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ ke utom esop nnyịn, ntre mme isụn̄utom ukara ẹma ẹwụk akpan ntịn̄enyịn ke idemmi. Ekese ini mmọ ẹma ẹsidi ẹdimụm mi ndikobụp mbụme, ẹwatde mi ẹka ufọkutom mme borisi ẹnyụn̄ ẹkobụp mi mbụme ndụn̄ọde. Mmọ ẹma ẹsidọhọ ẹte, “Afo emekeme ndidọhọ ifụre fo san̄a sụn̄-n̄ kemi. N̄kpọkọbi ke ẹmen fi ẹka emi.” Edi mmọ kpukpru ini ẹma ẹsiyak mi nnyọn̄ ke akpatre.
Ke 1972 isụn̄utom ukara iba ẹma ẹwaha ẹtiene mi ẹnyụn̄ ẹdinọ esop nnyịn inem inem ekọm ke mbuari. Mmọ ke ẹkekpan̄ utọn̄ ke Ukpepn̄kpọ Enyọn̄-Ukpeme esop nnyịn. Mmọ ẹma ẹfan̄a ẹte, “Nnyịn imokụt ibuotikọ oro nte edide ata n̄kpọ emiom.” Mmọ nte an̄wan̄ade ẹkekere ẹban̄a se mbon efen ẹkemede ndikere mban̄a ekikere mbon Communist edieke mmọ ẹkotde ibuotikọ oro ẹkenemede do. Mmọ ẹkedọhọ ẹte, “Idem n̄kpọ, ẹsuan Enyọn̄-Ukpeme awak osịm miliọn ition m̀mê itiokiet, ẹnyụn̄ ẹkot enye ke mme idụt oro ẹtọn̄ọde-tọn̄ọ ntatenyịn. Enye idịghe ekpri didie didie n̄wedmbụk.” Mmekere ke idemmi, ‘Adan̄a nte se mbufo ẹtịn̄de edide akpanikọ!’
Ke 1972 nnyịn ima idodu ke idak ukpan ke isua 22, ndien Jehovah ama ekpeme nnyịn ke ima ima usụn̄ ye ke ọniọn̄. Nnyịn ima itiene mme item esie ketket, edi eyeda isua 18 efen mbemiso ẹnọde Mme Ntiense ke East Germany unyịme nte ekemde ye ibet. Nnyịn iwụt esịtekọm didie ntem ke utịbe utịbe ifụre oro nnyịn inyenede idahaemi ke ndituak ibuot nnọ Abasi nnyịn, Jehovah!—Nte Helmut Martin obụkde.