William Whiston—Ekpep Isio Ukpepn̄kpọ m̀mê Anam-Akpanikọ Eyen Ukpepn̄kpọ?
NTE afo akpayak utom fo atak ke ntak se afo onịmde ke akpanikọ? William Whiston ama anam ntre.
Enye ama ada iso ke eneni ido ukpono ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie-18, ke ini enye akafan̄ade ye Ufọkabasi England aban̄a mme ukpepn̄kpọ Bible. Nte utịp, ke akpatre, ẹma ẹnọ enye enyịn̄ nte ekpep isio ukpepn̄kpọ. Edinam esie ke ntre ama ada nsahi ọsọk enye, edi ama anam ẹkpono enye n̄ko.
William Whiston ekedi anie? Ndien nso ke enye akanam?
Eyen Ukpepn̄kpọ Bible
William Whiston ekedi nsan̄a ufọkn̄wed Sir Isaac Newton ke Cambridge University emi ọkọfiọkde n̄wed etieti. Edieke afo odụn̄ọrede mme nsiondi Ikọmbakara uwetn̄kpọ Flavius Josephus, ewetmbụk eset owo Jew eke akpa isua ikie, anaedi afo edikot edikabade oro Whiston akakabarede ke 1736. Okposụkedi mme edikabade efen ẹdude, usọ usọ usụn̄ ukabade ikọ esie, ọkọrọ ye mme ikọ ye nneme oro enye ewetde adian, amakan kpukpru ndien ke osụk ededi se ẹkemede ndimịn̄. Ediwak owo ẹda uwetn̄kpọ emi nte edide n̄kponn̄kan ke otu se Whiston akanamde.
Nte ededi, se owo mînyeneke ndifụmi edi Primitive New Testament, kpa edikabade N̄wed Abasi Christian Usem Greek eke Whiston. Ẹkemịn̄ enye ke 1745, ke enye edide isua 78. Whiston ama akabade mme Gospel inan̄ ye Utom Mme Apostle oto Ikpan̄wed Bezae, mme n̄wed ẹmi Paul ekewetde oto Ikpan̄wed Clermont, ye ikpehe eken, esịnede Ediyarade, oto Uwetn̄kpọ Alexandrine. Enye ye ntịn̄enyịn ama osio ubak itie ke 1 John 5:7 emi mîkenenke efep. Whiston ekemek n̄wed ita eke Greek eset ẹmi nte mfọnn̄kan ẹmi ẹkedude adan̄aoro.
Ima oro enye ekenyenede ọnọ Bible ekedi akpan n̄kpọ oro okonụkde Whiston ndinam se enye akanamde. Ke eyo esie ekedi ọsọ n̄kpọ ndinịm edidu Abasi ke akpanikọ, kpa ukpepn̄kpọ oro nte ke ntak oro n̄kpọ otịbede ikpọn̄îkpọn̄ edi nnennen isọn̄ ndida nnịm ke akpanikọ nte ke Abasi odu. Nte ekemde ye n̄wed oro, William Whiston—Honest Newtonian, enye ama ọsọn̄ọ omụm “ekikere mboneset oro nte ke Bible kpọt edi anana ndudue ebiet emi mbụkeset otode.” Ikọ oro “Newtonian” emi ẹdade mi enyene n̄kpọ ndinam ye Isaac Newton, emi ẹketịmde ẹdiọn̄ọ kaban̄a Principia (edumbet unam ibat) esie, emi enye akadade anam ibet ekondo oro esidụride n̄kpọ aka isọn̄ an̄wan̄a. Ekikere Newton ama enyene akamba odudu ke idem William Whiston. Didie?
Nsio Nsio Edu
William Whiston akamana ke 1667, eyen ọkwọrọ ederi Ufọkabasi England. Ke ẹma ẹkedori enye ubọk ke 1693, enye ama afiak aka Cambridge University ndikekpep ibat onyụn̄ akabade edi udiana Newton. N̄kpet n̄kpet itie ebuana ama ọkọri ke ufọt mmọ. Ke ini Newton ọkọkpọn̄de itie esie nte Prọfesọ Lucasian eke Ibat ke n̄kpọ nte isua ita ke ukperedem, enye ama okụt nte ke ẹmek Whiston ẹsịn ke itie esie. Ke ndisịn idem ke utom esie, Whiston ama ọnọ ukpep ke ifiọk aban̄ade ikpaenyọn̄ ye ibat, edi odudu Newton n̄ko ama edemede enye ndinyene ntotụn̄ọ udọn̄ ke ubatini ye ukpepn̄kpọ Bible.
Newton ekedi owo ido ukpono. Nte andinịm ke akpanikọ emi ekesịnde idem ke ukpepn̄kpọ Bible aban̄ade Tọsịn Isua, enye ama ewet ediwak n̄kpọ aban̄a mme prọfesi Daniel ye Ediyarade. Nte ededi, ọkọsọsọn̄ ndimịn̄ mme uwetn̄kpọ emi ndomokiet ke eyouwem esie. Enye ama esịn ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet. Edi ke ini ekedide edisịm edimịn̄ uyarade esie mbiọn̄ọ Abasi-Ita-ke Kiet, nte The New Encyclopædia Britannica ọdọhọde, “Newton ama osion̄o idem ọkpọn̄ ke ntak ndịk nte ke ekikere esie oro ọbiọn̄ọde Abasi-Ita-ke-Kiet eyedi se ẹdiọn̄ọde.” F. E. Manuel ewet ntem ke Isaac Newton, Historian ete: “Otu Newton ẹkededịp mme ekikere mmọ mîdịghe ẹma ẹfịk ifiopesịt mmọ ẹnịm. . . . Ke ebiet emi Newton eketiede ndịbe ndịbe Whiston ama etịn̄ ikọ an̄wan̄wa.” Owo iba emi ke ntre ẹkenyene nsio nsio edu.
Edibịn Mfep
Ke July 1708, Whiston ama ewet n̄wed ọnọ ikpọ bishop ke Canterbury ye York, akpakde ete ẹnen̄ede mme ukpepn̄kpọ Ufọkabasi England ke ntak nsunsu ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet emi odude ke Ikọ Mbuọtidem Athanasius. Nte an̄wan̄ade, ẹma ẹnọ enye item ndikpeme idem. Edi Whiston ama ọsọn̄ọ eyịre. Enye ọkọdọhọ ete, “Ami mmọdụn̄ọde mme n̄kpọ ẹmi ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ, ndien mmotịm nnịm ke akpanikọ nte ke ẹma ẹda mmọ ẹtụn ufọkabasi christian usụn̄ idiọk idiọk ke anyanini; ndien, ke mfọn Abasi, edieke ndikemede, owo iditụnke enye usụn̄ aba.”
Newton ekefehe ndịk aban̄a idaha esie ke n̄kaowo ye ifiọkn̄wed. Ke n̄kan̄ eken, Whiston ikefeheke ndịk. Ke ama okotịm in̄wan̄în̄wan̄ se enye onịmde ke akpanikọ oro ọbiọn̄ọde Abasi-Ita-ke Kiet, ama ewet ekpri n̄wed ndiwụt mme ekikere esie. Edi ke August 1708, Cambridge University ama esịn ndinọ Whiston unyịme ndimịn̄ uwetn̄kpọ emi, sia ẹkedade oro nte mîdịghe se kpukpru owo ẹnyịmede.
Ke 1710, ẹma ẹdori Whiston ikọ edikpep ukpepn̄kpọ oro atuahade ye se Ufọkabasi England onịmde ke akpanikọ. Ẹma ẹbiom enye ikpe, ẹbọ itie prọfesọ esie, ẹnyụn̄ ẹbịn enye ẹsio ke Cambridge. Nte ededi, kpa ye mme ikpe oro ẹkekotde enye, emi akakade iso ke se ikekperede ndisịm isua ition efen, akananam ikpe ikobiomke Whiston nte ekpepde isio ukpepn̄kpọ.
Okposụkedi mme ekikere esie oro ẹkebiọn̄ọde Abasi-Ita-ke-Kiet ẹkebietde eke Whiston, Newton iketịn̄ke n̄kpọ ndinọ ufan esie ibetedem ndien ke akpatre ẹma ẹbịn enye efep. Ke 1754, ẹma emịn̄ ukpepn̄kpọ Newton otode Bible emi akayararede Abasi-Ita-ke-Kiet ke akpatre—isua 27 ke enye ama akakpa. Edi oro ama ebịghi akaha ndinọ Whiston, emi ama akakpa isua iba ke edem, un̄wam ekededi.
Ẹda n̄ko nte ke Newton ekedi ntak emi ẹkekpande Whiston ndibuana ke enyene ukpono N̄ka Royal. Edi Whiston ikokopke mmemidem. Enye ye ubon esie ẹma ẹwọrọ idụn̄ ẹka London, ke ebiet emi enye ọkọtọn̄ọde N̄ka Oro Emenerede Akani Ido Ukpono Christ ke Enyọn̄. Enye ama esịn ofụri ukeme esie ndiwet n̄wed, n̄kponn̄kan uwetn̄kpọ esie tutu adan̄aoro ekedi eboho n̄wed inan̄ eke Primitive Christianity Revived.
Afan̄a Mfan̄a Tutu Osịm Akpatre
Nte ataifiọk, Whiston ama anam utom ke nsio nsio usụn̄ ọnọ mme awatinyan̄ ndidiọn̄ọ nte inyan̄ ọniọn̄de eketre. Idem okposụkedi owo mîkadaha mme ekikere esie inam n̄kpọ, nsọn̄ọnda esie ke akpatre ama ada okosịm ndidiọn̄ ukwak emi ẹdade ẹfiọk nnennen ini ye ebiet ẹdude ke mmọn̄. Okposụkedi ediwak ekikere Whiston aban̄ade prọfesi Bible mîkenenke, ukem nte eke mbon iduọkini esie mîkenenke, enye ama odomo ofụri ukeme esie ke ndiyom akpanikọ. Mme tract esie kaban̄a usụn̄ emi ntantaọfiọn̄ ẹsan̄ade ke enyọn̄ ye mme ekikere esie kaban̄a mme utịp Ukwọ eyo Noah esịne ke otu ediwak n̄kpọ oro enye ekewetde ke ndinọ akpanikọ Bible ye eke ifiọk ntaifiọk ibetedem. Nte ededi, se ikande kpukpru uwetn̄kpọ esie eken ẹdi mmọ oro ẹyararede ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet nte se mîkemke ye N̄wed Abasi.
Nte ekemde ye ido esie, Whiston ama ọkpọn̄ Ufọkabasi England ke 1747. Enye akanam ntre ke ataata usụn̄ ye ke ndamban̄a usụn̄, ke ini enye akasan̄ade ọwọrọ ke ufọkabasi ke adan̄aemi ọkwọrọ ederi ọkọtọn̄ọde ndikot Ikọ Mbuọtidem Athanasius. A Religious Encyclopædia etịn̄ aban̄a Whiston ete: “Ana ẹma in̄wan̄în̄wan̄ edu erenowo ye edu utịn̄ akpanikọ esie, enyene-iwụk uwem esie, ye in̄wan̄în̄wan̄ eduuwem esie.”
Ye William Whiston, owo ikekemeke ndikpụhọ akpanikọ, ndien mme ọkpọkpọ edinịm ke akpanikọ esie ẹma ẹsọn̄ urua ẹkan itoro mme owo. Okposụkedi ekedide owo mfan̄a, Whiston ekedi anam akpanikọ eyen ukpepn̄kpọ emi ye unana ndịk ekemenerede Bible ke enyọn̄ nte Ikọ Abasi.—2 Timothy 3:16, 17.
Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 26]
Ẹbọ ẹto British Museum