Nte Ẹkeme Ndinyene Akpanikọ Ido Ukpono?
KE Sweden eren kiet anamde ndụn̄ọde ke n̄kpọ eke spirit ke obio Uppsala emi ufọkn̄wed ntaifiọk odude ama ebiere ndidụn̄ọde se nsio nsio ido ukpono ẹnịmde ke akpanikọ ke obio esie, idem akade mme itie utuakibuot mmọ. Enye ama esikpan̄ utọn̄ nte mme ọkwọrọ ederi mmọ ẹkwọrọde ikọ, ndien enye ama esinam ndụn̄ọde ye ndusụk mme andibuana. Enye ama okụt ete ke Mme Ntiense Jehovah ikpọn̄ ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke mmimọ “imokụt akpanikọ.” Ke ekerede aban̄a nsio nsio ekikere ido ukpono oro ẹdude, enye ama eyịk ntak emi mmọ ẹkpedọhọde ntre.
Nte afo ke idemfo emekere ke ẹkeme ndinyene akpanikọ aban̄ade ido ukpono? Nte ẹkam ẹkeme ndibiere se ẹkemede ndikot ata akpanikọ?
Ukpepn̄kpọ Akwaifiọk ye Akpanikọ
Mbon oro ẹkpepde ukpepn̄kpọ akwaifiọk ẹnyene ekikere nte ke ubonowo ikemeke ndinyene ata akpanikọ. Ekeme ndidi afo ọmọfiọk nte ke ẹkabade ukpepn̄kpọ akwaifiọk nte “ifiọk ntaifiọk oro an̄wanade ndinam ntọn̄ọ edidu ye uwem an̄wan̄a.” Ke akpanikọ, nte ededi, enye isiwakke ndika anyan ntre. Ke Filosofins Historia (Mbụk Ukpepn̄kpọ Akwaifiọk), Alf Ahlberg, andiwet emi edide owo Sweden, ekewet ete: “Ediwak mbụme ukpepn̄kpọ akwaifiọk ẹdu ke utọ uduot oro owo mîkemeke ndinyene nnennen ibọrọ nnọ mmọ. . . . Ediwak owo ẹkere ẹte ke kpukpru mfịna ẹnyenede n̄kpọ ndinam ye edidu owo [ẹmi ẹnyenede ebuana ye mme akpan edumbet ẹban̄ade mme n̄kpọ] ẹsịne ke . . . otu emi.”
Mmọdo, mbon oro ẹsin̄wanade ndinyene ibọrọ nnọ mme akpan mbụme eke uwem ebe ke ukpepn̄kpọ akwaifiọk ẹsiwak ndinana uyụhọ m̀mê ndinyene editịmede esịt ke akpatre. Ke n̄wed esie oro Tankelinjer och trosformer (Mme Usụn̄ Ukere N̄kpọ ye Mbuọtidem Ido Ukpono), ewetn̄wed owo Sweden oro Gunnar Aspelin ọkọdọhọ ete: “N̄kpọ kiet emi nnyịn ikụtde edi nte ke obot inyeneke udọn̄ ke idem owo ikan nte enyenede ke ọfọn̄ekpo ye ọbọn̄ . . . Nnyịn inyeneke odudu, inyeneke odudu ndomokiet, ke isobode mme odudu oro ẹnamde utom ke ekondo ye ke esịt ererimbot nnyịn. Emi edi ekikere aban̄ade uwem oro esiwakde ndidu ke mme uwetn̄kpọ ke ekperede ndisịm utịt isua ikie emi mme owo ẹkọn̄de mbuọtidem mmọ ke n̄kọri ẹnyụn̄ ẹnyenede ekikere ẹban̄a ini iso oro ọfọnde akan.”
Nte Oyom Ẹyarade Akpanikọ?
Ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke mme ukeme owo ikpọn̄îkpọn̄ ikwe unen ke ndikụt akpanikọ aban̄ade uwem, ndien etie nte mmọ idikwe tutu amama. Do, eti ntak odu ndibiere nte ke oyom ndusụk orụk ediyarade otode Abasi. Se ediwak owo ẹkotde n̄wed obot ọnọ ndusụk ediyarade. Idem edieke enye mînọhọ ọyọhọ ntọt iban̄a ntọn̄ọ uwem, enye owụt ete ke odu n̄kpọ oro ọnọde ata uyụhọ akan sụk se n̄kpọ oro ẹkụtde ke enyịn anamde uwem an̄wan̄a. Ikọn̄ mbiet kiet oro ọkọride ọdọk enyọn̄ ke akpanikọ etiene mme mbet oro ẹkpụhọrede ye mmọ oro ẹkarade mme otu itiat ke aba oro ọyọhọde ye n̄kpri itiat. Mme oduuwem n̄kpọ ke obot ẹbọk ẹnyụn̄ ẹtịm idemmọ ke usụn̄ oro mme n̄kpakpa n̄kpọ mîkemeke. Ọwọrọetop eyen ukpepn̄kpọ kiet emi ekekpepde ibet ye ido ukpono ke ntem ama enyene isọn̄ ndibiere ete: “Tọn̄ọ ẹkebot ererimbot owo ẹtịm ẹkụt ndịbe ndịbe n̄kpọ ẹmi ẹnyenede [Abasi], kpa nsinsi odudu Esie ye idaha Esie nte Abasi.”—Rome 1:20.
Edi man ifiọk enyeemi ọbọkde onyụn̄ otịmde kpukpru n̄kpọ obot, nnyịn imoyom n̄kaiso ediyarade. Nte nnyịn ikpodorike enyịn utọ ediyarade oro ndidu? Nte ikpowụtke eti ibuot ndidori enyịn nte ke Enyeemi edide andinọ uwem ke isọn̄ akpayarade idemesie ọnọ mme edibotn̄kpọ esie?
Bible ọdọhọ ke imọ idi utọ ediyarade oro. Ke magazine emi nnyịn imesiwak ndinọ nti ntak ndinyịme editịn̄ oro enye etịn̄de mi, ndien ediwak mme ekere n̄kpọ owo ẹmenyịme. Nte ke irenowo oro ẹkewetde Bible ẹma ẹnyene udọn̄ ndinam an̄wan̄a nte ke se mmimọ ikewetde ikedịghe eke mmimọ edi ata n̄wọrọnda n̄kpọ ke idemesie. Ke se iwakde ikan utịm ike 300, nnyịn imokụt mme prọfet Bible ẹdade mme utọ ikọ nte, “Ntem ke Jehovah ọdọhọ.” (Isaiah 37:33; Jeremiah 2:2; Nahum 1:12) Anaedi afo ọmọfiọk ete ke iren ye iban oro ẹwetde n̄wed m̀mê mme ibuotikọ ẹsiwak ndinyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ndisịn ubọk ke n̄wed mmọ. Edi, mbon oro ẹkewetde Bible ikosioho idem iwụt; ke ndusụk idaha edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndibiere m̀mê anie ekewet ndusụk ikpehe Bible.
Ikpehe efen ke Bible oro afo ekemede ndikụt nte edide akpan n̄kpọ edi n̄kemuyo emi odude ke esịt esie. Emi enen̄ede edi n̄wọrọnda, ke inyenede ke ekikere nte ke ẹkewet mme n̄wed 66 eke Bible ke ufan̄ isua 1,600. Yak idọhọ ke afo akaka itie ubonn̄wed mbio obio ndien emek mme n̄wed ido ukpono 66 oro ẹkewetde ke ufan̄ isua ikie 16. Ndien afo atan̄ mme n̄wed oro kiet kiet anam edi eboho kiet. Nte afo okpodori enyịn eboho oro ndinyene ukem ibuotikọ ye etop oro odude ke n̄kemuyo? Ọkpọsọsọn̄. Oro okpoyom utịben̄kpọ. Kere ban̄a emi: Mme n̄wed Bible ẹnyene utọ ukem ibuotikọ oro, ndien mmọ ẹsọn̄ọ se kiet eken etịn̄de. Emi owụt nte ke anaedi owo ọniọn̄, m̀mê andiwet kiet odu, emi ọkọnọde ndausụn̄ ke se mme andiwet Bible ẹkewetde.
Nte ededi, afo eyekụt n̄kpọ oro ọsọn̄ọde nte ke Bible oto Abasi akan n̄kpọ efen ekededi. Mme prọfesi—ntọt oro ẹkebemde iso ẹwet ẹban̄a se idinen̄erede itịbe ke ini iso. Mme utọ ikọ nte, “Ama ekem ke usen oro” ye, “Ama ekem ke utịteyo” ẹyọyọhọ Bible. (Isaiah 2:2; 11:10, 11; 23:15; Ezekiel 38:18; Hosea 2:21-23; Zechariah 13:2-4) Ediwak isua ikie mbemiso Jesus Christ okowụtde idem ke isọn̄, mme prọfesi ke N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹma ẹnọ ọyọhọ ntọt ẹban̄a uwem esie—ọtọn̄ọde ke emana esie tutu osịm n̄kpa esie. Idụhe eti ubiere efen oro ẹkpekemede ndisịm n̄kan nte ke Bible edi ebiet emi akpanikọ aban̄ade uwem otode. Jesus ke idemesie ọsọn̄ọ emi ye mme ikọ ẹmi: “Ikọ Fo edi akpanikọ.”—John 17:17.
Ido Ukpono ye Akpanikọ
Idem ediwak mbon oro ẹdọhọde nte ibuọtde idem ke Bible ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke owo ikemeke ndinyene ofụri akpanikọ. Ọkwọrọ ederi owo United States John S. Spong eketịn̄ ete: “Ana nnyịn . . . ikpụhọde ekikere oro nte ke imenyene akpanikọ ndien ana mmọ en̄wen ẹdinyịme ye idaha ekikere nnyịn ke ndidi ndifiọk nte ke kpukpru nnyịn ikemeke ndinyene ata akpanikọ.” Ewetn̄wed owo Roman Catholic oro, Christopher Derrick, ọnọ ntak kiet anamde ẹnyene mme utọ etikwo etikwo ekikere oro ẹban̄a edikụt akpanikọ: “Editịn̄ ke usụn̄ ekededi mban̄a ‘akpanikọ’ eke ido ukpono ọwọrọ ndusụk orụk edidọhọ ke imọfiọk . . . Ikọ fo ọwọrọ ke ekeme ndidi owo efen anam ndudue; ndien owo ikponyịmeke oro ke usụn̄ ndomokiet.”
Nte ededi, nte enyene ibuot owo, afo eyenam ọfọn ndikere ndusụk akpan mbụme ẹmi. Edieke owo mîkemeke ndinyene akpanikọ, ntak emi Jesus ọkpọdọhọde ete: “Mbufo ẹyefiọk akpanikọ, akpanikọ eyenyụn̄ anam mbufo ẹwọrọ ufụn”? Ndien ntak emi kiet ke otu mme apostle Jesus ọdọhọde ete ke uduak Abasi edi nte “kpukpru [orụk] owo ẹnyene edinyan̄a, ẹnyụn̄ ẹsịm ifiọk akpanikọ”? Ntak emi ikọ oro “akpanikọ” odude awak akan utịm ikikie ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek ke ebuana ye mbuọtidem-e? Ih, ntak-a, edieke owo mîkemeke ndinyene akpanikọ?—John 8:32; 1 Timothy 2:3, 4.
Ke akpanikọ, ikụreke ke Jesus ndikowụt ke ẹkeme ndinyene akpanikọ edi ama owụt nte ke oyom ẹkụt enye edieke anade Abasi onyịme utuakibuot nnyịn. Ke ini n̄wan a-Samaria ekeyịkde aban̄a se utuakibuot akpanikọ edide—utuakibuot oro mme Jew ẹkenamde ke Jerusalem m̀mê enyeoro mbon Samaria ẹkenamde ke Obot Gerizim—Jesus ikọbọrọke ke ndidọhọ ke owo ikemeke ndinyene akpanikọ. Utu ke oro, enye ọkọdọhọ ete: “Ata mme andituak ibuot [ẹdituak] ibuot ẹnọ Ete ke spirit ye ke akpanikọ: koro edi mmọ eke ẹtiede ntem ke Ete oyom ete ẹtuak ibuot ẹnọ Imọ. Abasi edi spirit: ndien mme andituak ibuot nnọ Enye ẹnyene ndituak ibuot ke spirit ye ke akpanikọ.”—John 4:23, 24.
Ediwak owo ẹdọhọ, ‘Ẹkeme ndikabade Bible ke nsio nsio usụn̄, ntre owo ikemeke nditịm mfiọk se idide akpanikọ.’ Edi nte ẹkenen̄ede ẹwet Bible ke utọ usụn̄ oro mîn̄wan̄ake owo do tutu afo ukemeke ndifiọk nte ẹkpenamde enye an̄wan̄a? Edi akpanikọ, ndusụk ikọ prọfesi ye idiọn̄ọ ẹkeme ndisọn̄ ndin̄wan̄a owo. Ke uwụtn̄kpọ, Abasi ama ọdọhọ prọfet Daniel ete ke n̄wed esie, emi ọdọn̄ọde ekese ikọ prọfesi, ikenyeneke ndin̄wan̄a owo ọyọhọ ọyọhọ tutu osịm “utịt ini.” (Daniel 12:9) Ndien ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke oyom ẹkabade ndusụk n̄ke ye idiọn̄ọ.
Ana in̄wan̄în̄wan̄, nte ededi, nte kaban̄a mme akpan ukpepn̄kpọ Christian ye nti ido uwem oro ẹyomde man ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi ke akpanikọ, Bible etịn̄ n̄kpọ ata nnennen nnennen. Enye iyakke ufan̄ inọ ukabade oro ẹnyenede ntuaha. Ke n̄wed oro ẹkewetde ẹnọ mbon Ephesus, ẹtịn̄ ẹban̄a mbuọtidem Christian nte edide “kiet,” owụtde nte ke nsio nsio mbuọtidem ikenyeneke ndidu. (Ephesus 4:4-6) Ndusụk afo emekeme ndiyịk ẹte, ‘Edieke owo mîkemeke ndikabade Bible nte enende ke ediwak nsio nsio usụn̄, ntak emi ediwak nsio nsio ufọkabasi “Christian” ẹdude?’ Nnyịn ikụt ibọrọ edieke nnyịn isede ifiak edem ikosịm esisịt ini ke mme apostle Jesus ẹma ẹkekpan̄a ye ke ediwọn̄ọde n̄kpọn̄ ata mbuọtidem Christian ama ọkọtọn̄ọ.
‘Ibokpot ye Idiọk N̄kpasịp’
Jesus ama ebemiso etịn̄ aban̄a nsọn̄ibuot emi ke n̄ke esie aban̄ade ibokpot ye idiọk n̄kpasịp. Jesus ke idemesie ama anam an̄wan̄a nte ke “ibokpot” ada aban̄a mme ata Christian; “idiọk n̄kpasịp” ada aban̄a nsunsu, m̀mê mme ọsọn̄ibuot, Christian. “Ke adan̄aemi owo edede idap,” Jesus ọkọdọhọ, “owo usua” edi edisuan idiọk n̄kpasịp ke in̄wan̄ ibokpot. Edisuan emi ọkọtọn̄ọ ke mme apostle ẹma ẹkede ke n̄kpa. N̄ke oro owụt nte ke idaha oro owo mîdikemeke ndidiọn̄ọ mme ata ye nsunsu Christian eyekaiso tutu osịm ke “akpatre ini eyo emi.” Ntem, ke ofụri ediwak isua ikie ẹmi, n̄kpọ ndida ndiọn̄ọ mme ata Christian ikọwọrọke iwụt idem ke ntak emi in̄wan̄ ido ukpono ọkọyọhọde ye mbon oro ẹdide mme Christian inua inua. Nte ededi, ke “akpatre ini eyo emi,” ukpụhọde eyeda itie. “Eyen Owo eyesio mme angel Esie ọdọn̄” ndibahade mme nsunsu Christian nsio ke otu mme ata Christian. Emi ọkọwọrọ ete ke eyedi mmemmem n̄kpọ ndidiọn̄ọ esop Christian adan̄aoro, odude ke idaha oro enye okodude ke eyo mme apostle.—Matthew 13:24-30, 36-43.
Prọfesi Isaiah ye Micah ẹbem iso ẹtịn̄ ẹban̄a utọ editan̄ mme ata andituak ibuot oro mbok “ke utịt eyo.” Isaiah ọdọhọ ete: “Ndien ama ekem ke utịt eyo, obot ufọk Jehovah eyewụhọ ke enyọn̄ ikpọ obot, onyụn̄ okon̄ akan n̄kpri obot; ndien kpukpru mme idụt ẹyebụn̄ọ ẹdụk ke esịt. Ndien ediwak obio ẹyeka ẹkedọhọ, ete, Mbufo ẹdi, nnyịn idọk ke obot Jehovah, ke ufọk Abasi Jacob; ndien enye eyekpep nnyịn ido esiemmọ, nnyịn iyenyụn̄ isan̄a ke usụn̄ esie.” Editịm ntịn̄ enyịn nse owụt nte ke prọfesi Isaiah ke osu ke eyo nnyịn.—Isaiah 2:2, 3; Micah 4:1-3.
N̄kọri esop Christian, nte ededi, idaha itie ito ndusụk ukeme owo. Jesus ama ebemiso etịn̄ ete ke imọ ‘iyesio mme angel imọ idọn̄’ ẹkenam utom editan̄ mbok. Enye n̄ko ama owụt ata akpan uduak aban̄ade emi: “Adan̄aoro ndinen owo ẹyeyama nte utịn ke Obio Ubọn̄ Ete mmọ.” (Matthew 13:43) Emi owụt ete ke esop Christian eyenam utom usịn un̄wana m̀mê utom unọ ukpep ke ofụri ererimbot.
Mme Ntiense Jehovah ẹkụt edisu eke mme prọfesi ẹmi ke utom unọ ukpep oro mmọ ẹnamde ke mme idụt 232 mfịn. Ke ẹmende ukpepn̄kpọ, mme idaha ido uwem, ye ndutịm, Mme Ntiense ẹdomo ye Bible, mbon oro mînyeneke uma inọ n̄kan̄ kiet ẹkeme ndikụt in̄wan̄în̄wan̄ nte ke mmọemi ẹdu ke n̄kemuyo ye eke esop Christian akpa isua ikie. Mme Ntiense ẹtịn̄ ẹban̄a ido ukpono mmọ nte “akpanikọ” edi itoho ke ntak ndusụk edu n̄wụtidem edibat idem ke n̄kpọ n̄kan. Utu ke oro, mmọ ẹnam oro koro mmọ ẹmekpep Ikọ Abasi, kpa Bible, ntatara ntatara, ndien mmọ ẹtiene enye nte n̄kukụre udomon̄kpọ emi nte enende ẹkemede ndimen ndomo ido ukpono.
Mme akpa Christian ẹketịn̄ ẹban̄a ido ukpono mmọ nte “akpanikọ.” (1 Timothy 3:15; 2 Peter 2:2; 2 John 1) Se ikedide akpanikọ inọ mmọ enyene ndidi akpanikọ n̄ko nnọ nnyịn mfịn. Mme Ntiense Jehovah ẹnọ kpukpru owo ikot ndikụt emi ke idemmọ ebe ke ndikpep Bible. Nnyịn imodori enyịn ite ke ndinam ntre afo n̄ko eyekop idatesịt itoho n̄kukụre ke ndikụt ido ukpono oro akande mmọ eken edi otode ke ndikụt akpanikọ!
[Ekebe ke page 5]
NDUSỤK UKPEPN̄KPỌ AKWAIFIỌK YE AKPANIKỌ
UKPEPN̄KPỌ ABAN̄ADE IN̄WAN̄ÎN̄WAN̄ IFIỌK: Ekikere nte ke kpukpru ekikere aban̄ade ido ukpono ke uduot ẹdi ata ndisịme n̄kpọ oro mînyeneke nsọn̄ọ ye nte ke uduak ukpepn̄kpọ akwaifiọk edi nditan̄ mme ata ifiọk ntaifiọk ndian ọtọkiet man ẹkabade ẹdi ofụri.
UKPEPN̄KPỌ ABAN̄ADE EDIDU OWO: Ọkpọsọn̄ ndịk Ekọn̄ Ererimbot II ama enen̄ede enyene odudu ke idem mme andinọ ukpepn̄kpọ enyeemi ibetedem ndien mmọ ke ntre ẹma ẹdinyene ekikere oro nte ke idiọk eyekan eti kpukpru ini ke uwem. Enye ọsọn̄ọ etịn̄ aban̄a edidụn̄ọde ọkpọsọn̄ ubiak oro owo okopde ke osobode n̄kpa ye ukpọk ukpọk idaha eke uwem. Ewetn̄wed oro onịmde ukpepn̄kpọ aban̄ade edidu owo, Jean-Paul Sartre, ọkọdọhọ ete sia Abasi mîdụhe, owo inyeneke un̄wam ndien odu ke ekondo oro edide ata isio.
UKPEPN̄KPỌ ẸNYENEDE EYỊGHE ẸBAN̄A KPUKPRU N̄KPỌ: Ọdọhọ ke owo ikemeke ndisịm uduak ekededi, ifiọk ofụri ekondo—akpanikọ ekededi—aban̄ade edidu uwem oto se ẹkụtde ke enyịn ye edikọk ibuot.
UKPEPN̄KPỌ ABAN̄ADE EBUANA ORO N̄KPỌ ẸNYENEDE: Odụn̄ọde ata ufọn oro ekikere nnyịn enyenede akpan akpan ebe ke ata ebuana oro mmọ ẹnyenede ye mme udọn̄ owo, utọ nte ke edifiak mfori ukpep n̄wed, ido uwem, ye mbre ukara. Enye inyịmeke nte ke akpanikọ ke idemesie enyene ufọn ndomokiet.
[Ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 2]
Page 3: Udiana ọtọn̄ọde ke ufien: Ẹbọ ẹto The British Museum; Nnasia: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea