N̄kaiso N̄kọri Idiọk Mbụk
NDI akanam afo omokụt nte ke mme akpan ibuotikọ oro ẹsikamade idiọk mbụk ẹsidemede udọn̄ mme andikot ẹkan mbon oro ẹkamade eti mbụk? Edide enye edi akpan ibuotikọ n̄wedmbụk n̄kpọntịbe aban̄ade oto-obot afanikọn̄ m̀mê ndusụk in̄wan̄în̄wan̄ ikọ-edem oro ẹwetde ẹsịn n̄kari ke ikpaedem ediye magazine, etie nte idiọk mbụk esinyama akan eti mbụk.
Mfịn idiọk mbụk inanake. Edi ndusụk ini owo ekeme ndikere m̀mê ẹnọ mme ọkọmbụk n̄kpọntịbe ukpep ndidụn̄ọde nyom idiọk mbụk—ẹsiode eti mbụk ekededi efep.
Ọyọyọhọ ke Ofụri Mbụk
Ke akpanikọ, idiọk mbụk ọyọyọhọ ke ofụri isua ikie ẹmi, ofụkde eti mbụk ekededi. Ke mme n̄wetnnịm n̄kpọ mbụkeset, udomon̄kpọ mbụkeset enen̄ede ọtụhọ aka n̄kan̄ ndutụhọ, edikpu, ye unana idotenyịn eke owo, emi edide idaha ubonowo.
Ẹyak nnyịn ikere iban̄a mme uwụtn̄kpọ ifan̄ kpọt. N̄wed oro Chronicle of the World, emi Jacques Legrand osiode, ọdọn̄ọ udịm udịm mbụk, emi ẹwetde kiet kiet ke ata usenọfiọn̄ oro n̄kpọntịbe oro akadade itie edi ke usụn̄ etiede nte ọkọmbụk n̄kpọntịbe eyomfịn obụk n̄kpọntịbe oro. Otode ke mbụk n̄kpọntịbe ẹmi ẹtịmde ẹdụn̄ọde mi, nnyịn imenen̄ede ikụt ofụri ndiọi mbụk emi atarade oro owo okopde ke ofụri uwem esie emi ẹyọhọde ye mfịna ke Ekondo isọn̄ emi.
Akpa, kere ban̄a akpa mbụk n̄kpọntịbe emi otode Greece mi ke 429 M.E.N. Enye etịn̄ aban̄a ekọn̄ oro Athens akan̄wanade ye Sparta ini oro: “Ẹma ẹnyịk obio Potidaea ndiyak idem nnọ Athens emi mbonekọn̄ ẹkekande ẹkụk ke ẹma ẹkesụhọde mmọ ẹnịm ke utọ itie ọ-biọn̄ oro akanamde mme andidụn̄ ẹsita okpo owo mmọ oro ẹkpan̄ade.” Oro ke akpanikọ ekedi idiọk mbụk!
Ke ibede isịm akpa isua ikie mbemiso Eyo Nnyịn, nnyịn ikụt in̄wan̄în̄wan̄ mbụk n̄kpọntịbe aban̄ade n̄kpa Julius Caesar, emi ẹwetde ke okotịbe ke Rome, March 15, 44 M.C. “Ẹma ẹwot Julius Caesar. Otu mbon odu, emi ndusụk ke otu mmọ ẹkedide ata n̄kpet n̄kpet ufan esie, ẹkekịm enye ẹwot, nte enye adade itie esie ke Akwa Ufọkmbet mfịn, March 15.”
Ke ediwak isua ikie ẹmi ẹketienede, ndiọi mbụk ẹma ẹkaiso ndisuana. Akama-n̄kpaidem uwụtn̄kpọ kiet edi mbụk emi otode Mexico ke 1487: “Ke ata n̄wọrọnda uwa oro akanam ẹkụtde ke Tenochtitlan, ibuot obio Aztec, ẹma ẹsion̄o owo 20,000 esịt ẹda ẹnam uwa ẹnọ Huitzilopochtli, abasi ekọn̄.”
Idịghe ibak oro owo anamde kpọt anam ẹnyene idiọk mbụk edi unana ntịn̄enyịn esie anam idiọk mbụk awak. Etie nte akwa ikan̄ London edi kiet ke otu utọ afanikọn̄ oro. Mbụk otode London, England, emi usenọfiọn̄ edide September 5, 1666, okot ete: “Ke akpatre, ke uwemeyo ye okoneyo inan̄ ẹma ẹkebe, andikara York, emi akadade otu mbon ẹmi ẹkekamade ekịmikan̄ eke mme an̄wana ekọn̄ mmọn̄ ndiwụri mme ufọk oro ẹkedude ke mme ikpehe oro ikan̄ atade asan̄a, ama enịme ikan̄ oro ke London. Ẹma ẹwụri ufọkabasi 87 ye ufọk 13,000 ke n̄kpọ nte hectare 160. Ke edide utịben̄kpọ, owo usụkkiet kpọt ẹkeduọk uwem mmọ.”
Ana nnyịn idian ntatara udọn̄ọ emi ọnọmọde mme owo ke ediwak ikpọ ubak isọn̄ ke mme uwụtn̄kpọ idiọk mbụk ẹmi—ke uwụtn̄kpọ, ntatara udọn̄ọ utọrọ eke ntọn̄ọ iduọk isua 1830. Ibuotikọ mbụk oro ọkọtọtde emi okot ete: “N̄kpọ emi anamde utọrọ odu esidi afiak edi ke Europe.” In̄wan̄în̄wan̄ mbụk n̄kpọntịbe etienede mi owụt idiọk mbụk ke ata enyene-ndịk idaha esie: “Utọrọ, emi owo mîkọfiọkke ke Europe tutu ke 1817, ke asuana aka n̄kan̄ edem usoputịn Asia. Kan̄a kemi owowot uwak ibat mmọ ke mme ikpọ obio Russia utọ nte Moscow ye St. Petersburg—n̄wakn̄kan ibat mbon unọmọ ẹkedi ubuene emi ẹkedude ke ikpọ obio.”
N̄kọri ke Mme Isua Ndondo Emi
Ntre ke adan̄aemi edide akpanikọ nte ke idiọk mbụk edi ata idem n̄kpọ ke ofụri mbụk, mme isua ndondo emi ke isua ikie 20 emi ẹnọ uyarade nte ke idiọk mbụk ke ọtọt, ke akpanikọ enye ke ọkọri usọp usọp.
Nte eyịghe mîdụhe, mbụk ekọn̄ edi ata ndiọkn̄kan orụk idiọk mbụk ẹmi ẹkopde ke isua ikie nnyịn emi. N̄kponn̄kan ekọn̄ iba ke mbụk—emi nte odotde ẹkotde Ekọn̄ Ererimbot I ye Ekọn̄ Ererimbot II—ẹma ẹtịm ẹkụt idiọk mbụk nte ọkọride ke enyene-ndịk udomo. Edi oro n̄kukụre ekedi ata esisịt ke otu ndiọi mbụk ẹmi ẹnyenede ẹto isua ikie eke unana inemesịt emi.
Kere ban̄a ikpọ ibuotikọ ifan̄ emi ẹsatde ntomo ntomo:
September 1, 1923: Unyekisọn̄ osobo Tokyo—owo 300,000 ẹkpan̄a; September 20, 1931: Afanikọn̄—Okụk Britain osụhọde ufọn; June 25, 1950: Edem Edere Korea anam isan̄ odụk Edem Usụk; October 26, 1956: Mbon Hungary ẹsiak ekọn̄ ye ukara Soviet; November 22, 1963: Ẹtop John Kennedy ẹwot ke Dallas; August 21, 1968: Moto ekọn̄ Russia ẹdibehe man ẹtre afai oro ẹkedemerede ke Prague; September 12, 1970: Ẹtop ubomofụm oro ẹkemụmde ke ukat ẹbom ke desat; December 25, 1974: Oyobio Tracy owụri Darwin—owo 66 ẹkpan̄a; April 17, 1975: Mbonekọn̄ Communist esobo Cambodia; November 18, 1978: Akpakịp uwotidem ke Guyana; October 31, 1984: Ẹtop Mma Gandhi ẹwot; January 28, 1986: Ubomofụm uka edem enyọn̄ obomo ke ini oyomde ndidaha; April 26, 1986: Ikan̄ odụk ukwakutom usion̄o odudu nuclear ke Soviet; October 19, 1987: Mbubehe ọduọ; March 25, 1989: Aran odụt atak ke Alaska; June 4, 1989: Mbonekọn̄ ẹsobo mme esịn ntịme nyom unen ke Tiananmen Square.
Ih, mbụkeset owụt ete ke idiọk mbụk esiyọyọhọ kpukpru ini, ke adan̄aemi eti mbụk mîwakke ke ndimen ndomo. Nte idiọk mbụk asuanade ke mme isua ndondo ẹmi, eti mbụk omosụhọde nte isua kiet kiet ebede.
Ntak emi ekpedide ntre? Nte edisụk edi ntem kpukpru ini?
Ibuotikọ etienede eyebọrọ mbụme iba ẹmi.
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 3]
WHO/League of Red Cross