Enyịn̄ Abasi ye Ukeme Oro Alfonso de Zamora Ekesịnde man Ẹkabade Bible Nnennen Nnennen

KE ISUA 1492, edidem Spain, Ferdinand ye Isabella an̄wan esie ẹma ẹwụk ẹte: “Nnyịn inọ uyo ite kpukpru mme Jew, iren ye iban . . . ye nditọiren mmọ ye nditọiban mmọ ye ifịn iren mmọ ye ifịn iban mmọ ye kpukpru owo ke ufọk mmọ, n̄kpri ye ikpọ, ẹkpọn̄ kpukpru ebiet ke obio ukara nnyịn ke utịt July isua emi, ẹkûnyụn̄ ẹdodomo ndifiak ndi aba.”

Mmọ ẹma ẹnọ mme Jew ke Spain ifet ndimek kiet ke otu n̄kpọ iba emi: ndikpọn̄ ido ukpono mmọ m̀mê ndikpọn̄ Spain. Ekeme ndidi rabbi emi ekekerede Juan de Zamora ama ekere ke ọkpọfọn ikabade idi owo Catholic man ika iso idụn̄ ke Spain sia mmọ ẹma ẹkedodụn̄ọ mi ke ata ediwak isua. Etie nte enye ama esịn Alfonso eyen esie ke ọwọrọetop ufọkn̄wed kiet ke Zamora emi ẹkesikpepde usem Hebrew. Nte ini akakade, Alfonso ama ekpep onyụn̄ enen̄ede ọdiọn̄ọ usem Latin, Greek, ye Aramaic n̄ko. Ke ama okokụre n̄wed, enye ama ọtọn̄ọ ndikpep mme owo usem Hebrew ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Salamanca. Esisịt ini ke oro ebede, enye ama ada ifiọk mme usem emi an̄wam nta mme ekpep usem Bible ke ofụri Europe.

Ke 1512, ẹma ẹnam Alfonso de Zamora prọfesọ usem Hebrew ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Alcalá de Henares emi ẹkesiakde obufa. Sia Zamora ekedide kiet ke otu akwa andikpep ke eyo esie, cardinal Jiménez de Cisneros emi akasiakde Ufọkn̄wed Ntaifiọk emi ama ọdọhọ Zamora etiene anam Bible Complutensian Polyglot emi ekesịnede utom etieti. Bible emi ekedide eboho itiokiet mi ekedi ke usem Hebrew, Greek, Latin, ye ndusụk ke usem Aramaic.a

Mariano Revilla Rico emi edide àtá ekpep n̄kpọ mban̄a Bible etịn̄ aban̄a Bible Polyglot oro ete: “Ke otu nditọ Jew ita emi ẹkekabarede ẹdi mbon Catholic, emi ẹketienede ẹnyene ubọk ke Bible Cardinal [Cisneros] emi, Alfonso de Zamora ọkọwọrọ etop akan. Enye ekedi àtá usem Latin, Greek, Hebrew, ye Aramaic; ọfiọk nte ẹbonde ikọ ke mme usem emi, onyụn̄ edi owo akwaifiọk ye àtá ke ibet mme Jew.” Ofụri ukpep Zamora emi ama anam enye ọdọhọ ke ana owo ebem iso enen̄ede ọfiọk mme akpasarade usem emi ẹkedade ẹwet Bible mbemiso enye ekemede ndikabade Bible ata nnennen nnennen. Ke nditịm ntịn̄, Zamora ekedi kiet ke otu mbon emi ẹkenen̄erede ẹsịn udọn̄ ẹnọ mme owo ndikpep mme usem Bible ke n̄kpọ nte isua 500 emi ẹkebede.

Edi Zamora okodu uwem ke ini ye ebiet emi ọkọsọn̄de etieti ndisịn udọn̄ nnọ mme owo ndikpep mme usem Bible. Ẹma ẹsiwot mme ekpep Isio Ukpepn̄kpọ ke Spain ini oro, ndien Ufọkabasi Catholic ẹkeda Bible Vulgate usem Latin nte n̄kukụre Bible oro “ẹnyịmede.” Edi ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn, mbon Catholic emi ẹkedide nta usem Bible ẹma ẹkokụt ke owo ikakabakede Bible Vulgate usem Latin ọfọn. Ini emi ke Alfonso de Zamora ye mbon en̄wen ẹketọn̄ọ ndinam n̄kpọ mban̄a Bible emi.

‘Ana Ẹkabade Bible man Ẹnyan̄a Mme Owo’

Ke ofụri se Zamora akanamde, Bible usem Hebrew emi ẹsiwakde ndikot Akani Testament, emi enye akanamde utom ke esịt, okonyụn̄ akabarede esịn ke usem Latin ekenyene ufọn akan. Etie nte enye okoyom ẹmen enye ẹsịn ke Bible Complutensian Polyglot emi ẹkesụk ẹnamde utom ke esịt. Kiet ke otu n̄kani uwetn̄kpọ esie odu ke itie ubon n̄wed El Escorial ekpere Madrid ke Spain. Ẹkot uwetn̄kpọ emi G-I-4, ndien enye esịne ofụri n̄wed Genesis ke usem Hebrew, ọkọrọ ye ikpehe emi Zamora akakabarede ikọ Hebrew kiet kiet ke usem Latin.

Mbemiso ikọ Bible emi ọdọhọ ete: “Ana ẹkabade Edisana N̄wed Abasi ẹsịn ke mme usem en̄wen man ẹnyan̄a mme owo ke kpukpru idụt. . . . Nnyịn imokụt . . . ke ọfọn ikọt Abasi ẹnyene Bible emi ẹkabarede ikọ Hebrew kiet kiet ẹsịn ke usem Latin.” Alfonso de Zamora eyekeme ndisio utọ Bible emi sia enye ekedi àtá usem Hebrew.

“Mbọhọ Emem”

Spain ini oro ama enyene ufọn kiet ọnọ nta usem Bible nte Zamora nditie nnam utom. Mme Jew ẹkedu uwem do nte ẹdu ke obio mmọ. The Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: ‘Sia mme Muslim ye mme Jew ẹkewakde etieti ke Spain ini oro, Spain ekedi n̄kukụre idụt ke ofụri Edem Usoputịn Europe emi mbon oro ẹtode nsio nsio idụt ye mbon emi ẹkade nsio nsio ido ukpono ẹkewakde etieti. Emi akanam ntatenyịn enen̄ede okpon ini oro ke ido ukpono, ke ifiọk n̄wed, ke utomusọ, ye ke ifiọk ubọpufọk ke Spain.’

Sia mme Jew ẹkewakde etieti ke Spain ini oro, n̄kani uwetn̄kpọ usem Hebrew ẹma ẹwak n̄ko. Mme Jew emi ẹkedide mme ewetn̄wed ẹma ẹtie ke ediwak ebiet ke Spain ẹsion̄o se idude ke n̄kani uwetn̄kpọ emi ẹwet man mmọ ẹkpenyene se ẹkotde ke mme synagogue. Ke n̄wed esie emi The Earliest Editions of the Hebrew Bible, L. Goldschmidt ọdọhọ ke “idịghe sụk mme n̄wed emi ẹdọn̄ọde Akpa N̄wed Bible Ition emi ẹkewetde ke usem Spanish ye Portuguese ke nta usem Jew ẹkekụt nte ẹdide ata nnennen, ke n̄kani uwetn̄kpọ emi ẹkedade ẹwet mme n̄wed emi ye ọwọrọetop Bible Polyglot ẹnen n̄ko.”

Kpa ye emi Spain ọkọfọnde nditie nnam utom emi, ikebịghike ẹma ẹtọn̄ọ ndikọbọ mme akabade Bible emi ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ke 1492, mbonekọn̄ Edidem Ferdinand ye Isabella an̄wan esie, emi ẹkedide mbon Catholic ẹma ẹda ikpehe oro mbon Moor ẹkedụn̄de ke Spain ẹnyene. Nte iketịn̄de ke ntọn̄ọ, kpa isua oro ke edidem emi ye ọbọn̄ an̄wan esie ẹkewụk ẹte ẹbịn kpukpru mbon emi ẹkesụk ẹkade ido ukpono mme Jew ẹfep ke Spain. Ẹma ẹbịn mme Muslim n̄ko isua duop ke ukperedem. Ọtọn̄ọde ke ini oro, Catholic ekedi n̄kukụre ido ukpono emi ukara ekenyịmede odu ke Spain.

Didie ke emi akafịna ukabade Bible? Ẹyak ida se iketịbede inọ Alfonso de Zamora ke uwụtn̄kpọ. Okposụkedi emi enye akakabarede edi owo Catholic, mme adaidaha Ufọkabasi Catholic ke Spain ikefreke ke enye edi eyen Jew. Ndusụk mbon oro ẹkesuade enye ẹma ẹnen̄ede ẹsua ẹnọ Cardinal Cisneros ke ndikayak Zamora eyen Jew etiene anam Bible Polyglot. N̄kpọ emi ama afịna Zamora etieti. Enye ama ewet eseme esie ke n̄wed kiet ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Madrid ete: “Mbọhọ emem ndomokiet, . . . kpukpru mme ufan mi ẹkpọn̄ mi ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdi mme asua mi.”

Akpan asua esie ekedi Juan Tavera, akwa bishop Toledo, emi akakabarede edi akwa ekpeikpe Isio Ukpepn̄kpọ. Zamora ama akpa mba ukọbọ emi tutu enye ekpe pope ubọk ete anyan̄a imọ. Ndusụk se enye ẹkewetde ke leta ọnọ pope edi emi: “Edisana Ete, nnyịn imeben̄e inyụn̄ ikpe fi ubọk ite an̄wam nnyịn . . . onyụn̄ anyan̄a nnyịn osio ke ubọk asua nnyịn, Don Juan Tavera, bishop Toledo. Idụhe usen emi enye mîtụhọkede nnyịn ke ediwak usụn̄. . . . Nnyịn idu ke ọkpọsọn̄ ntaedet, sia enye ada nnyịn nte unam emi ẹyomde ndiwot. . . . Mbọk, Edisana Ete, edieke anamde eben̄e emi, ‘Yahweh ayanam fi asan̄a ke ifụre, idinyụn̄ iyakke ukot fo atuaha baba n̄kpọ kiet.’ (N̄ke 3:23)”b

Se Ẹdade Ẹti Alfonso de Zamora

Kpa ye ofụri ukọbọ emi, se Zamora akanamde ke osụk eyenyene ufọn ọnọ ediwak nditọ ukpepn̄kpọ Bible. Okposụkedi emi enye mîkakabakede N̄wed Abasi isịn ke usem eyo esie, se enye akanamde ama enen̄ede an̄wam mme akabade Bible. Man n̄kpọ emi an̄wan̄a nnyịn, ana ifiọk ke orụk owo iba ẹsinam ẹkeme ndikabade Bible. Akpa, ana nta mme ekpep usem ẹdụn̄ọrede N̄wed Abasi emi ẹkewetde ke usem Hebrew, Aramaic, ye Greek, ẹsion̄o mmọ ẹwet ata nnennen nnennen ke ido eyomfịn. Ekem, mme akabade n̄wed ẹyeda emi ẹkabade Bible ke nsio nsio usem.

Alfonso de Zamora emi ekedide àtá usem Bible edi akpan owo emi okosion̄ode uwetn̄kpọ usem Hebrew ewet ke ido eyo mmọ, ekem ẹda emi ẹnam Bible Complutensian Polyglot ke 1522. (Ikpehe emi enye atatde ikọ Hebrew kiet kiet ke usem Latin, onyụn̄ owụtde nte ẹbonde ikọ ke usem Hebrew, ama enen̄ede an̄wam mme akabade Bible.) Erasmus, emi okodude iduọk ini kiet ye Zamora, ama anam ukem n̄kpọ emi ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek emi ẹsiwakde ndikot Obufa Testament. Ke ndondo oro ẹkesiode Bible usem Hebrew ye Greek emi ẹma ẹkefiak ẹsion̄o ẹwet ke ido eyo oro, mme akabade Bible ẹma ẹtọn̄ọ ndida emi n̄kabade Bible nsịn ke nsio nsio usem. William Tyndale emi akakabarede Bible Ikọmbakara ekedi kiet ke otu akpa mbon emi ẹkedade Bible Polyglot ẹkabade Bible.

Bible enen̄ede awak mfịn koro mme owo nte Zamora ẹma ẹsịn ibuot ẹsịn itọn̄ ẹnam utom man mme owo ẹnen̄ede ẹnyene ifiọk Bible. Zamora ama ọfiọk ke ndinyene ifiọk Ikọ Abasi nnyụn̄ nnanam se Bible ọdọhọde edinam mme owo ẹnyene edinyan̄a. (John 17:3) Oro ọwọrọ ke ana ẹkabade Bible ẹsịn ke mme usem emi mme owo ẹkemede ndikop sia emi edi n̄kukụre usụn̄ emi etop Bible editụkde esịt ye ekikere ata ediwak owo.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

[Ekebe/​Mme ndise ke page 19]

Nte Ẹkewetde Enyịn̄ Abasi

Enen̄ede enem nnyịn ndikụt nte Alfonso de Zamora, eyen Jew emi ekedide àtá usem Hebrew, ekewetde enyịn̄ Abasi. Nte ekemede ndikụt ke ndise emi, ẹwet enyịn̄ Abasi nte “jehovah” ke ikọ mben n̄wed Genesis emi enye akakabarede kpukpru ikọ Hebrew esịn ke usem Latin.

Etie nte Zamora okonyụn̄ ewet enyịn̄ Abasi ntem ke usem Latin. Ke ini ẹkekabarede Bible ẹsịn ke ikpọ usem Europe ke n̄kpọ nte isua 500 emi ẹkebede, ediwak mme akabade Bible ẹma ẹtiene ẹwet enyịn̄ Abasi ntem m̀mê ke usụn̄ akade ntem. Ndusụk mme akabade Bible emi ẹkedi William Tyndale (emi akakabarede Bible Ikọmbakara ke 1530), Sebastian Münster (emi akakabarede Bible usem Latin ke 1534), Pierre-Robert Olivétan (emi akakabarede Bible usem French ke 1535) ye Casiodoro de Reina (emi akakabarede Bible usem Spanish ke 1569).

Ntre, Zamora ekedi kiet ke otu ediwak mme andikpep usem Bible emi ẹkenamde mme owo ẹfiọk enyịn̄ Abasi ke n̄kpọ nte isua 500 emi ẹkebede. Mme owo ikọfiọkke enyịn̄ Abasi ke ntak nsunsu ekikere emi mme Jew ẹkenyenede nte ke ifọnke ẹkot enyịn̄ Abasi. Nsunsu ekikere emi akanam ediwak mme akabade Bible—nte Jerome, emi akakabarede Bible Vulgate usem Latin—ẹsion̄o enyịn̄ Abasi ẹfep ke Bible ẹnyụn̄ ẹda udorienyịn̄ nte “Ọbọn̄” ye “Abasi” ẹdọn̄ ke mme ebiet emi enyịn̄ emi okpodude.

[Ndise]

Enyịn̄ abasi ke usem hebrew emi Zamora okosiode ewet nte Jehovah

[Ndise ke page 18]

Ewụhọ edidem ye ọbọn̄ an̄wan spain ke 1492

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ewụhọ: Ẹbọ ẹto Archivo Histórico Provincial, Ávila, Spain

[Ndise ke page 18]

Ufọkn̄wed ntaifiọk Alcalá de Henares

[Ndise ke page 21]

Ikọ Hebrew kiet kiet emi Zamora akakabarede esịn ke Latin