Η Ανθρώπινη Διακυβέρνηση Ζυγίζεται στην Πλάστιγγα

Μέρος Έβδομο: Πολιτική Αναζήτηση της Ουτοπίας

Σοσιαλισμός: κοινωνικό σύστημα που υποστηρίζει την κρατική ιδιοκτησία και τον κρατικό έλεγχο των μέσων παραγωγής, και το οποίο οι κομμουνιστές θεωρούν ως ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ καπιταλισμού και κομμουνισμού· Κομμουνισμός: κοινωνικό σύστημα που υποστηρίζει την απουσία τάξεων, την κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και διαβίωσης, καθώς και τη δίκαιη κατανομή των οικονομικών αγαθών.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ μυθολογία μιλάει για μια ελληνική θεότητα με το όνομα Κρόνος, που κατά τη διάρκεια της βασιλείας του η Ελλάδα απόλαυσε μια χρυσή εποχή. «Όλοι είχαν την ίδια συμμετοχή στα κοινά αγαθά, η ιδιωτική ιδιοκτησία ήταν άγνωστη και η ειρήνη, καθώς και η αρμονία, βασίλευαν ανενόχλητες», εξηγεί το Λεξικό της Ιστορίας των Ιδεών (Dictionary of the History of Ideas). Η ίδια πηγή προσθέτει: «Τα πρώτα ίχνη σοσιαλισμού εμφανίζονται στο θρήνο για μια χαμένη ‘Χρυσή Εποχή’».

Ο σοσιαλισμός, όμως, δεν έκανε την εμφάνισή του ως σύγχρονο πολιτικό κίνημα παρά μόνο στις αρχές και στα μέσα του 19ου αιώνα. Έτυχε άμεσης αποδοχής, ιδιαίτερα στη Γαλλία όπου η Γαλλική Επανάσταση είχε κλονίσει σοβαρά τις συμβατικές ιδέες. Εκεί, καθώς και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η Βιομηχανική Επανάσταση είχε δημιουργήσει σοβαρά κοινωνικά προβλήματα. Οι άνθρωποι ήταν έτοιμοι πια να δεχτούν την ιδέα ότι, όχι η ιδιωτική, αλλά η δημόσια ιδιοκτησία των οικονομικών πόρων θα έδινε στις μάζες μεγαλύτερη δυνατότητα να έχουν ίση συμμετοχή στα αγαθά της συλλογικής εργασίας.

Ο σοσιαλισμός δεν είναι μια καινούρια ιδέα. Οι Έλληνες φιλόσοφοι Αριστοτέλης και Πλάτων έγραψαν γι’ αυτήν. Αργότερα, στη διάρκεια της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης του 16ου αιώνα, ο ριζοσπαστικός Γερμανός Καθολικός ιερέας Τόμας Μίντσερ απαίτησε μια αταξική κοινωνία. Οι απόψεις του, όμως, ήταν αμφιλεγόμενες—ιδιαίτερα η παρότρυνσή του για επανάσταση, αν παρουσιαζόταν ανάγκη, για την επίτευξη αυτού του στόχου. Το 19ο αιώνα, ο Ουαλός Ρόμπερτ Όουεν, οι Γάλλοι Ετιέν Καμπέ και Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, καθώς και αρκετοί άλλοι κοινωνικοί μεταρρυθμιστές, μεταξύ των οποίων και επιφανείς κληρικοί, δίδαξαν ότι ο σοσιαλισμός ήταν απλώς η Χριστιανοσύνη με άλλο όνομα.

Οι Ουτοπίες του Μαρξ και του Μουρ

Αλλά, «κανένας απ’ αυτούς τους υποστηρικτές του σοσιαλισμού», λέει το σύγγραμμα που αναφέρθηκε παραπάνω, «δεν άσκησε τόση επίδραση όση ο Καρλ Μαρξ, του οποίου τα συγγράμματα αποτέλεσαν τη λυδία λίθο της σοσιαλιστικής σκέψης και πράξης».a Ο Μαρξ δίδαξε ότι, μέσω της ταξικής πάλης, η ιστορία προχωράει βήμα προς βήμα· όταν θα έχει βρεθεί το ιδανικό πολιτικό σύστημα, μ’ αυτή την έννοια, η ιστορία θα τερματιστεί. Αυτό το ιδανικό σύστημα θα επιλύσει τα προβλήματα των προηγούμενων κοινωνιών. Όλοι θα ζουν με ειρήνη, ελευθερία και ευημερία, χωρίς να χρειάζονται κυβερνήσεις ή στρατιωτικές δυνάμεις.

Αυτό μοιάζει με ό,τι περιέγραψε ο Βρετανός πολιτικός Σερ Τόμας Μουρ το 1516 στο βιβλίο του Ουτοπία (Utopia). Η ελληνική αυτή λέξη, την οποία επινόησε ο Μουρ, σημαίνει «ανύπαρκτος τόπος» (ου-τόπος) και πιθανώς χρησιμοποιήθηκε ως λογοπαίγνιο της παρόμοιας έκφρασης ευ-τόπος, που σημαίνει «καλός τόπος». Η Ουτοπία για την οποία έγραψε ο Μουρ ήταν μια φανταστική χώρα (ανύπαρκτος τόπος) η οποία αποτελούσε, παρ’ όλα αυτά, μια ιδανική χώρα (καλός τόπος). Έτσι, «Ουτοπία» κατέληξε να σημαίνει «έναν τόπο ιδανικής τελειότητας, ειδικά όσον αφορά τους νόμους, την κυβέρνηση και τις κοινωνικές συνθήκες». Το βιβλίο του Μουρ ήταν ένα απροκάλυπτο κατηγορώ για τις όχι τόσο ιδανικές οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν στην Ευρώπη της εποχής του, ιδιαίτερα στην Αγγλία, και οι οποίες συνέβαλαν αργότερα στην ανάπτυξη του σοσιαλισμού.

Οι θεωρίες του Μαρξ αντανακλούσαν, επίσης, τις απόψεις του Γερμανού φιλόσοφου Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ. Σύμφωνα με το Λεξικό της Ιστορίας των Ιδεών, «ο προφητικός και ημιθρησκευτικός χαρακτήρας του μαρξιστικού σοσιαλισμού διαμορφώθηκε από τη φιλοσοφική επανατοποθέτηση της ριζοσπαστικής χριστιανικής θεολογίας του Χέγκελ». Μέσα σ’ αυτό το φόντο της «ριζοσπαστικής χριστιανικής θεολογίας», εξηγεί ο συγγραφέας Γκέοργκ Σαμπίν, ο Μαρξ διαμόρφωσε «μια εξαιρετικά ισχυρή ηθική έκκληση, που υποστηριζόταν από μια ημιθρησκευτική πεποίθηση. Ήταν, πραγματικά, μια έκκληση για συμμετοχή στην προέλαση του πολιτισμού και του δικαίου». Ο σοσιαλισμός ήταν το κύμα του μέλλοντος· ίσως πραγματικά να σκέφτονταν μερικοί ότι ήταν η Χριστιανοσύνη που προέλαυνε προς τη δόξα με νέο όνομα!

Ο Δρόμος από τον Καπιταλισμό στην Ουτοπία

Ο Μαρξ πρόλαβε να εκδώσει πριν από το θάνατό του μόνο τον πρώτο τόμο του συγγράμματός του με τίτλο Το Κεφάλαιο (Das Kapital). Η επιμέλεια και η έκδοση των δυο τελευταίων έγινε το 1885 και το 1894 αντίστοιχα, από το στενότερο συνεργάτη του, το Γερμανό σοσιαλιστή φιλόσοφο Φρίντριχ Ένγκελς. Το Κεφάλαιο προσπάθησε να εξηγήσει την ιστορική προέλευση του καπιταλισμού, το οικονομικό σύστημα που χαρακτηρίζει τις δυτικού τύπου δημοκρατίες μέσω αντιπροσώπων. Βασισμένος στο μη ελεγχόμενο εμπόριο και στον ανταγωνισμό χωρίς κρατική παρέμβαση, ο καπιταλισμός, όπως αναλύθηκε από τον Μαρξ, συγκεντρώνει την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και διάθεσης στα χέρια ιδιωτών και εταιριών. Σύμφωνα με τον Μαρξ, ο καπιταλισμός συντελεί στο σχηματισμό μιας μεσαίας και μιας εργατικής τάξης, και προκαλεί τον ανταγωνισμό μεταξύ των δυο αυτών τάξεων, πράγμα που οδηγεί στην καταπίεση της τελευταίας. Χρησιμοποιώντας τα συγγράμματα καθιερωμένων οικονομολόγων για να υποστηρίξει τις απόψεις του, ο Μαρξ ισχυρίστηκε ότι ο καπιταλισμός είναι στην πραγματικότητα αντιδημοκρατικός και ότι ο σοσιαλισμός είναι η ύψιστη μορφή δημοκρατίας που φέρνει οφέλη στους ανθρώπους με την προώθηση της ανθρώπινης ισότητας και ελευθερίας.

Η ουτοπία θα μπορούσε να επιτευχθεί αν το προλεταριάτο ξεσηκωνόταν σε επανάσταση και αποτίνασσε την καταπίεση της μπουρζουαζίας, εγκαθιστώντας αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «δικτατορία του προλεταριάτου». (Βλέπε πλαίσιο, σελίδα 21.) Οι απόψεις του, όμως, έγιναν ηπιότερες με τον καιρό. Άρχισε να αφήνει περιθώρια για δυο διαφορετικές μορφές επανάστασης, μια βίαιη επανάσταση και μια άλλη μονιμότερη και βαθμιαία. Αυτό ήγειρε μια ενδιαφέρουσα ερώτηση.

Ουτοπία Μέσω Επανάστασης ή Μέσω Εξέλιξης;

Η λέξη «κομμουνισμός» προέρχεται από τη λατινική λέξη κομμούνις (communis), που σημαίνει «κοινός, αυτός που ανήκει σε όλους». Όπως και ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός ισχυρίζεται ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία οδηγεί σε ανεργία, φτώχεια, κυκλικές οικονομικές διακυμάνσεις και διαμάχες μεταξύ εργατών και εργοδοτών. Η λύση σ’ αυτά τα προβλήματα είναι η πιο ίση και πιο δίκαιη κατανομή του εθνικού πλούτου.

Ήδη, όμως, στα τέλη του περασμένου αιώνα, οι μαρξιστές είχαν έρθει σε διαφωνία σχετικά με το πώς να επιτύχουν αυτούς τους στόχους για τους οποίους συμφωνούσαν. Στις αρχές του 19ου αιώνα, το τμήμα του σοσιαλιστικού κινήματος, το οποίο απέρριπτε τη βίαιη επανάσταση και υποστήριζε την καταβολή προσπαθειών μέσα στο κοινοβουλευτικό δημοκρατικό σύστημα, απέκτησε περισσότερη δύναμη και έγινε τελικά αυτό που τώρα αποκαλείται δημοκρατικός σοσιαλισμός. Αυτό το είδος σοσιαλισμού μπορεί να βρεθεί σήμερα σε δημοκρατίες όπως της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Βρετανίας. Σχεδόν από κάθε άποψη, αυτά τα κόμματα έχουν απορρίψει τη γνήσια μαρξιστική λογική και ενδιαφέρονται απλώς να δημιουργήσουν ένα κράτος πρόνοιας για τους πολίτες τους.

Ένας αφοσιωμένος μαρξιστής, όμως, που πίστευε ακράδαντα ότι η κομμουνιστική Ουτοπία μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με βίαιη επανάσταση ήταν ο Λένιν. Οι θεωρίες του, παράλληλα με το μαρξισμό, αποτελούν τη βάση του σύγχρονου αποδεκτού κομμουνισμού. Ο Λένιν, ψευδώνυμο του Βλαντιμίρ Ίλιτς Ουλιάνοφ, γεννήθηκε το 1870, εκεί που τώρα είναι η Σοβιετική Ένωση. Το 1889 μεταστράφηκε στο μαρξισμό. Μετά το 1900, αφού είχε περάσει ένα διάστημα εξορίας στη Σιβηρία, έζησε κυρίως στη Δυτική Ευρώπη. Όταν ανατράπηκε το τσαρικό καθεστώς, επέστρεψε στη Ρωσία, ίδρυσε το Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα και ηγήθηκε της Μπολσεβικικής Επανάστασης του 1917. Από τότε υπηρέτησε ως ο πρώτος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης μέχρι το θάνατό του το 1924. Θεωρούσε το Κομμουνιστικό Κόμμα ως ένα πολύ πειθαρχημένο, συγκεντρωτικό σώμα επαναστατών που υπηρετούσε ως η εμπροσθοφυλακή του προλεταριάτου. Οι Μενσεβίκοι διαφωνούσαν.—Βλέπε πλαίσιο, σελίδα 21.

Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ επανάστασης και εξέλιξης δεν είναι πια τόσο σαφής. Το 1978, το βιβλίο Σύγκριση των Πολιτικών Συστημάτων: Εξουσία και Πολιτική σε Τρεις Κόσμους (Comparing Political Systems: Power and Policy in Three Worlds) παρατήρησε: «Ο κομμουνισμός είναι τώρα περισσότερο αναποφάσιστος σχετικά με το πώς να επιτύχει τους σοσιαλιστικούς στόχους. . . . Οι διαφορές μεταξύ του κομμουνισμού και του δημοκρατικού σοσιαλισμού έχουν μειωθεί σημαντικά». Τώρα, το 1990, αυτά τα λόγια αποκτούν μεγαλύτερο νόημα καθώς ο κομμουνισμός υφίσταται δραστικές αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη.

Ο Κομμουνισμός Επαναφέρει τη Θρησκεία

«Έχουμε ανάγκη από πνευματικές αρχές . . . Οι ηθικές αξίες τις οποίες δημιούργησε και ενσωμάτωσε η θρησκεία επί αιώνες μπορούν κι αυτές να βοηθήσουν στη διαδικασία της ανανέωσης στη χώρα μας». Λίγοι άνθρωποι θα μπορούσαν να φανταστούν ότι θα άκουγαν ποτέ αυτές τις λέξεις από το στόμα ενός γενικού γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Αλλά στις 30 Νοεμβρίου 1989, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ανακοίνωσε αυτή τη δραματική στροφή προς τη θρησκεία στη διάρκεια της επίσκεψής του στην Ιταλία.

Μήπως αυτό υποστηρίζει τη θεωρία ότι οι πρώτοι Χριστιανοί ήταν και οι ίδιοι κομμουνιστές που ασκούσαν κάποια μορφή χριστιανικού σοσιαλισμού; Μερικοί άνθρωποι προβάλλουν αυτόν τον ισχυρισμό υποδεικνύοντας το εδάφιο Πράξεις 4:32, ΝΔΜ, το οποίο λέει σχετικά με τους Χριστιανούς της Ιερουσαλήμ: «Όλα τα είχαν κοινά». Η έρευνα, όμως, αποκαλύπτει ότι αυτή ήταν απλώς μια προσωρινή διευθέτηση που την επέβαλαν απρόβλεπτες περιστάσεις, όχι ένα μόνιμο σύστημα «χριστιανικού» σοσιαλισμού. Επειδή μοιράζονταν τα υλικά αγαθά με στοργικό τρόπο, «δεν υπήρχε κανείς ανάμεσά τους που να στερείται τα απαραίτητα». Ναι, «δινόταν στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του».—Πράξεις 4:34, 35, ΝΔΜ.

«Γκλάσνοστ» και «Περεστρόικα»

Από τους τελευταίους μήνες του 1989, η Σοβιετική Ένωση και οι όμοιές της κομμουνιστικές κυβερνήσεις στην Ανατολική Ευρώπη δοκιμάζουν συγκλονιστικές πολιτικές ανακατατάξεις. Χάρη στην πολιτική της γκλάσνοστ, δηλαδή διαφάνειας, αυτές οι αλλαγές έγιναν αντιληπτές από όλους. Οι Ανατολικοευρωπαίοι απαίτησαν εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις, οι οποίες, μέχρις ενός βαθμού, έχουν παραχωρηθεί. Οι κομμουνιστές ηγέτες έχουν παραδεχτεί την ανάγκη για ένα πιο ανθρωπιστικό και ανεκτικό σύστημα κι έχουν κάνει έκκληση για «αναγέννηση του σοσιαλισμού με μια διαφορετική, πιο φωτισμένη και αποτελεσματική μορφή», όπως το έθεσε ένας Πολωνός οικονομολόγος.

Η κυριαρχούσα μορφή ανάμεσα σ’ αυτούς τους ηγέτες είναι ο Γκορμπατσόφ, ο οποίος, αφού ανέλαβε την εξουσία το 1985, σύντομα εισήγαγε την ιδέα της περεστρόικα (ανασυγκρότησης). Κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψής του στην Ιταλία, υπερασπίστηκε την περεστρόικα ως απαραίτητη για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της δεκαετίας του 1990. Είπε: «Έχοντας πάρει το δρόμο των ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων, οι σοσιαλιστικές χώρες περνούν το σημείο πέρα από το οποίο δεν υπάρχει επιστροφή στο παρελθόν. Εντούτοις, είναι λάθος να ισχυριζόμαστε, όπως ισχυρίζονται πολλοί στη Δύση, ότι πρόκειται για την κατάρρευση του σοσιαλισμού. Αντίθετα, αυτό σημαίνει ότι η σοσιαλιστική διαδικασία στον κόσμο θα επιδιώξει την περαιτέρω ανάπτυξή της σε μια πληθώρα μορφών».

Συνεπώς, οι κομμουνιστές ηγέτες δεν είναι έτοιμοι να συμφωνήσουν με τις εκτιμήσεις που έκανε πέρσι ο αρθρογράφος Τσαρλς Κραουθάμερ, ο οποίος έγραψε: «Το αιώνιο ερώτημα που έχει απασχολήσει κάθε πολιτικό φιλόσοφο από την εποχή του Πλάτωνα και μετά—ποια είναι η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης;—βρήκε την απάντησή του. Ύστερα από μερικές χιλιετίες, στη διάρκεια των οποίων δοκιμάστηκε κάθε μορφή πολιτικού συστήματος, φτάνουμε στο τέλος αυτής της χιλιετίας με τη βέβαιη γνώση ότι αυτό που ζητούσαμε το βρήκαμε στη φιλελεύθερη, πολυφωνική καπιταλιστική δημοκρατία».

Όμως, η γερμανική εφημερίδα Ντι Τσάιτ (Die Zeit) με ειλικρίνεια αναγνωρίζει τη θλιβερή εικόνα που παρουσιάζει η δημοκρατία δυτικού τύπου, επισημαίνοντας την «ανεργία, τον αλκοολισμό και τη χρήση ναρκωτικών, την πορνεία, την περικοπή των κοινωνικών προγραμμάτων, το φορολογικό και τα ελλείμματα των προϋπολογισμών», και μετά ρωτάει: «Είναι, πραγματικά, αυτή η τέλεια κοινωνία που θριάμβευσε μια για πάντα έναντι του σοσιαλισμού;»

Μια παροιμία λέει ότι οι άνθρωποι που ζουν σε γυάλινα σπίτια δεν πρέπει να πετάνε πέτρες. Ποια μορφή ατελούς ανθρώπινης διακυβέρνησης μπορεί, εκ του ασφαλούς, να επικρίνει τα ελαττώματα μιας άλλης; Τα στοιχεία δείχνουν ότι η τέλεια μορφή ανθρώπινης διακυβέρνησης—μια Ουτοπία—δεν υπάρχει. Οι πολιτικοί ακόμη αναζητούν τον «καλό τόπο». Αλλά αυτός εξακολουθεί να είναι «ανύπαρκτος τόπος».

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 21]

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ

ΜΠΟΛΣΕΒΙΚΟΙ/ΜΕΝΣΕΒΙΚΟΙ: Το Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα της Ρωσίας, το οποίο ιδρύθηκε το 1898, χωρίστηκε σε δυο ομάδες το 1903· οι Μπολσεβίκοι, που κατά γράμμα σημαίνει «μέλη της πλειοψηφίας», υπό τον Λένιν, ήθελαν να διατηρηθεί το κόμμα σε μικρό μέγεθος, με περιορισμένο αριθμό πειθαρχημένων επαναστατών· οι Μενσεβίκοι, που σημαίνει «μέλη της μειοψηφίας», ήθελαν ένα κόμμα που να έχει περισσότερα μέλη και να χρησιμοποιεί δημοκρατικές μεθόδους.

ΜΠΟΥΡΖΟΥΑΖΙΑ/ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟ: Ο Μαρξ δίδαξε ότι το προλεταριάτο (η εργατική τάξη) θα ανέτρεπε την μπουρζουαζία (τη μεσαία τάξη, περιλαμβανομένων και των εργοστασιαρχών) και θα ίδρυε μια «δικτατορία του προλεταριάτου», δημιουργώντας μ’ αυτόν τον τρόπο μια αταξική κοινωνία.

ΚΟΜΙΝΤΕΡΝ: Συντμημένη μορφή της φράσης Κομμουνιστική Διεθνής (ή Τρίτη Διεθνής), μιας οργάνωσης που ίδρυσε ο Λένιν το 1919 για να προάγει τον κομμουνισμό· διαλύθηκε το 1943, ενώ πριν από αυτήν είχε προηγηθεί η Πρώτη Διεθνής (1864-1876), η οποία συνέβαλε στη δημιουργία πολλών ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών ομάδων, και η Δεύτερη Διεθνής (1889-1919), ένα διεθνές κοινοβούλιο σοσιαλιστικών κομμάτων.

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ: Δήλωση των θεμελιωδών αρχών του επιστημονικού σοσιαλισμού, η οποία συντάχτηκε από τον Μαρξ και τον Ένγκελς το 1848 και υπήρξε για πολύ καιρό η βάση των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών κομμάτων.

ΕΥΡΩΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ: Ο κομμουνισμός των δυτικοευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων· ανεξάρτητος από τη σοβιετική ηγεσία και πρόθυμος να συμμετέχει σε κυβερνήσεις συνασπισμού, υποστηρίζει ότι η «δικτατορία του προλεταριάτου» δεν είναι πια απαραίτητη.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ/ΟΥΤΟΠΙΚΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ: Όροι που χρησιμοποιήθηκαν από τον Μαρξ για τη διάκριση μεταξύ των θεωριών του, οι οποίες υποτίθεται ότι βασίζονταν σε μια επιστημονική εξέταση της ιστορίας και των πεπραγμένων του καπιταλισμού, και των καθαρά Ουτοπικών σοσιαλιστικών θεωριών των προδρόμων του Μαρξ.