Χαβάη—Ο Μουσικός της Καθρέφτης

Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στη Χαβάη

ΚΛΕΙΣΤΕ απλώς τα μάτια σας και ακούστε την ωραία μουσική ενός Χαβανέζικου τραγουδιού, και ο νους σας μπορεί να οραματισθή Νησιά του Νοτίου Ειρηνικού σε μια γαλάζια θάλασσα, φοίνικες να τους κινή το αεράκι, άσπρες κοραλλένιες αμμουδιές, αφρισμένα κύματα να χτυπούν στην ακτή και ευγενικούς ανθρώπους της Πολυνησίας. Αλλά για τον ιθαγενή Χαβανέζο, οι αναμνήσεις τού νου του πηγαίνουν πολύ βαθύτερα. Η μουσική του είναι ένας καθρέπτης της ιστορίας του νησιού του.

Ο αρχαίος Χαβανέζος «έψαλλε» ή τραγουδούσε όταν είχε κάτι να πη που αισθανόταν ότι δεν μπορούσε να το εκφράση με οποιονδήποτε άλλον κατάλληλο τρόπο. Τραγουδούσε τις προσευχές του, καθώς και σερενάτες στην αγαπημένη του και τα νανουρίσματα των παιδιών του. Υπήρχαν άσματα για τους γενναίους, για τις τραγωδίες του πολέμου, ακόμη και προφητείες. Στην πραγματικότητα, σχεδόν για κάθε καθημερινή περίστασι υπήρχε ένα άσμα. Μέσω μιας τέτοιας μουσικής απαγγελίας, η ιστορία και άλλα σπουδαία ζητήματα παρεδίδοντο στη μνήμη και περνούσαν από γενεά σε γενεά. Οι Χαβανέζοι φύλαρχοι διατηρούσαν ειδικούς τραγουδιστάς για να τραγουδούν τα ονόματά των και να δια κηρύττουν τη γραμμή της καταγωγής των.

Πώς ακουόταν αυτή η αρχαία μουσική; Δεν έμοιαζε καθόλου με τη σύγχρονη Χαβανέζικη μουσική. Στο αυτί κάποιου από τη Δύσι θα ήταν μάλλον μονότονη εξ αιτίας της περιωρισμένης τονικής ποικιλίας συχνά μόνον δύο ή τριών τόνων.

Ο Χαβανέζος χρησιμοποιούσε την λέξι μέλε, που σημαίνει κατά γράμμα «ποίησις», όταν μιλούσε ή τραγουδούσε. Αλλά με την ξενική επιρροή και συναναστροφή, μέλε έφθασε να είναι συνώνυμος με «τραγούδι.» Έτσι τα Χαβανέζικα τραγούδια, όπως ήταν χαρακτηριστικό της αρχαίας ποιήσεως, χρησιμοποιούν μια πολύ εξεικονιστική γλώσσα. Παραδείγματος χάριν, τραγούδια που φαινομενικώς περιγράφουν πράγματα σαν τα λουλούδια ή τοποθεσίες μπορεί να αναφέρωνται στην πραγματικότητα σε πρόσωπα και συναισθήματα.

Τύποι Ασμάτων

Αυτά τα άσματα ή ποιήματα έχουν διαιρεθή σε δύο γενικές κατηγορίες: «μέλε ολί» (άσματα άνευ συνωδείας) και «μέλε χουλά» (εκείνα που συνοδεύονται από ρυθμό).

Τα χωρίς συνωδεία άσματα απετελούνταν από επικά ποιήματα, προσευχές, προφητείες, θρήνους και κοσμικά τραγούδια μικροτέρας σπουδαιότητος. Αυτός ο τύπος άσματος απαιτούσε μια βαθειά ποιότητα στήθους, φυσική φωνητική ικανότητα και εξαίρετο έλεγχο της αναπνοής για να διατηρή τις συνήθως μακρές φράσεις. Το ύψος του ήχου διεκρατείτο σε ένα γενικό επίπεδο εκτός από τα μέρη της φυσικής αναπνοής, ενώ ένα μικρό τριλλ εισήρχετο συχνά στο τέλος της φράσεως. Το «μέλε ολί», ή το άσμα χωρίς συνωδεία, σπανίως ακούεται σήμερα: είναι μια θνήσκουσα τέχνη γνωστή μόνον σε ολίγους.

Το «μέλε χούλα,» εξ άλλου, εχαρακτηρίζετο από μια ισχυρή ρυθμική ταλάντευσι. Μερικές φορές ο εκτελεστής χρησιμοποιούσε μόνον το σώμα του και τα χέρια του καθώς διεδραμάτιζε ένα ποίημα. Άλλες φορές χρησιμοποιούσε επίσης μια ποικιλία ρυθμικών οργάνων. Αυτό το άσμα συνοδευόμενο από ρυθμούς ήτο ο πρόδρομος του συγχρόνου χούλα.

Το αρχαίο χούλα εθεωρείτο μια τόσο εξευγενισμένη τέχνη ώστε υπήρχαν πολλές ιεροπρεπείς απαγορεύσεις για να το διαφυλάξουν από βεβήλωσι. Όσοι ανέμεναν να γίνουν μέλη της συντεχνίας του χούλα ζούσαν σ’ ένα σχολείο χούλα κάτω από αυστηρές διατάξεις υπομένοντας μια αυστηρή εκπαίδευσι μέχρι της αποφοιτήσεώς των από τη συντεχνία τους.

Αρχαία Μουσικά Όργανα

Μερικά από τα μουσικά όργανα της αρχαίας Χαβάης είναι σε χρήσι ακόμη και σήμερα. Υπήρχε ένα μόνο κύριο έγχορδο όργανο—το «ουκέκε»—που όμως προσεφέρετο σε δύο μορφές.

Το μακρύ ουκέκε ήταν μια επίπεδη λωρίδα από ευλύγιστο ξύλο που εστερεώνετο με δύο χορδές από ίνες ινδοκαρυδιάς, με σφήνες για το χόρδισμά τους καταλλήλους τόνους, σε διαστήματα δευτέρας ή τετάρτης. Η άλλη μορφή είχε μια τρίτη χορδή χορδισμένη σε διάστημα τρίτης. Και οι δύο τύποι οργάνων χρησιμοποιούνταν με το να φέρουν τις επάνω χορδές κοντά στο στόμα και να τραγουδούν ή να μουρμουρίζουν προς το όργανον, παίζοντας ταυτοχρόνως με τα δάκτυλα τις χορδές.

Ένα από τα περιεργότερα όργανα της αρχαίας ορχήστρας ήταν το φλάουτο της μύτης. Ήταν καμωμένο από ένα κομμάτι ξύλο ινδό καλάμου με μια οπή για τη μύτη στη μια πλευρά και δυο οπές για τα δάκτυλα στην άλλη πλευρά. Ένα άλλο περίεργο ξύλινο πνευστό έμοιαζε με μια πρωτόγονη οκαρίνα. Ήταν καμωμένο από μια νεροκολοκύθα διαπερασμένη με τρεις οπές: μια για να τοποθετήται κοντά στη μύτη ώστε να φυσά και οι υπόλοιπες για να κλείνωνται με τα δάχτυλα.

Η ομάς των κρουστών οργάνων είχε ποικιλία. Υπήρχαν τύμπανα όλων των ειδών φτιαγμένα από κελύφη καρύδας, από ξύλο και νεροκολοκύθα. Συνήθως καλύπτονταν στα άκρα με τεντωμένο δέρμα καρχαρία. Εξέχον μεταξύ αυτών ήτο ένα τύμπανον ‘παχού’ που εισήχθη από την Ταϊτή κατά τον δωδέκατο και δέκατον τρίτο αιώνα. Ήταν καμωμένο από μια κοίλη καρύδα ή από κούτσουρο αρτόδενδρου. Το κατώτερο τμήμα εσκαλίζετο ωραιότατα, και η άνω κοιλότης εκαλύπτετο με δέρμα καρχαρίου. Αυτό το τύμπανο χρησιμοποιείται ακόμη σήμερα μαζί με το μικρό τύμπανο καρύδας.

Πώς όμως αυτή η μοναδική αδομένη ποίησις και χορός με την περιωρισμένη τονική ποικιλία εξελίχθηκε στην μελωδική ρυθμική μουσική της σημερινής Χαβάης;

Επίδρασις Ξένης Μουσικής

Η μετάβασις από την παλιά μουσική στη νέα ακολούθησε τα βήματα της πρώτης επισκέψεως των Ευρωπαίων σ’ αυτά τα νησιά το 1778. Εντός ολίγου άνδρες από φαλαινοθηρικά πλοία και όμιλοι ιεραποστόλων εισχώρησαν βαθιά στον Χαβανέζικο πολιτισμό. Οι επισκέπται ναύται είχαν ένα μουσικό ρεπερτόριο τόσο ποικίλο όσο οι εθνικότητες των, και οι φιλόμουσοι Χαβανέζοι υιοθέτησαν σύντομα τα τραγούδια, κάνοντας τα δικά τους. Πολλές σημερινές δημοφιλείς μελωδίες των Νοτίων Θαλασσών προέρχονται από τις βασικές μελωδίες αυτών των πρώτων επισκεπτών.

Οι πρώτοι αυτοί επισκέπται επίσης υιοθέτησαν πολλά από τα παλαιά Χαβανέζικα άσματα. Παραδείγματος χάριν μια παλιά Χαβανέζικη δημοφιλής μελωδία, το Ολέ Γουαϊμέα, είναι ένα παλιό μέλε σε σύγχρονη μουσική. Είναι επίσης το αξέχαστο σε ωραιότητα ρεφρέν Γουαϊπίο, που ωνομάσθηκε έτσι από μια χαριτωμένη κοιλάδα, αλλά που αρχικώς ήτο ένα πολύ παλιό άσμα.

Στη δεκαετία του 1820 οι ιεραπόστολοι άρχισαν να σχηματίζουν ένα αλφάβητο για άγραφη Χαβανέζικη γλώσσα. Σύντομα εισήγαγαν την οκτάτονη κλίμακα και άρχισαν να διδάσκουν ύμνους και απλά λαϊκά τραγούδια στους ένθερμους σπουδαστάς των. Μολονότι η αρμονία ήταν άγνωστη στην παλιά Χαβάη, μαθεύτηκε γρήγορα και σωστά. Οι Χαβανέζοι είναι εξαιρετικά επιτήδειοι στο ρόλο του τενόρου, που θεωρείται από πολλούς συνθέτας ως ο πιο δύσκολος στην απόδοσι.

Τον δέκατο ένατο αιώνα ο νεαρός Γερμανός μουσικός Ερρίκος Μπέργκερ ήλθε στη Χαβάη κατόπιν προσκλήσεως του Καμεχαμέχα Εʹ και έγινε ο μουσικός της αυλής και ο μουσικοδιδάσκαλος των μελών της Βασιλικής οικογενείας. Ωργάνωσε την παγκοσμίως φημισμένη τώρα Βασιλική Ορχήστρα της Χαβάης, η οποία, μέχρι σήμερα, συχνά υποδέχεται στην αποβάθρα τα ερχόμενα επιβατικά πλοία με Χαβανέζικα τραγούδια. Αποχαιρετά επίσης τους επιβάτας «Αλόχα,» που σημαίνει στο καλό, να ξαναρθήτε ή με αγάπη, κατά την αναχώρησί των.

Κατά τη διάρκεια και μετά την εποχή της επιδράσεως του Μπέργκερ ανεπτύχθη ένας μεγάλος θησαυρός βιβλιογραφίας τραγουδιών που ήσαν γνήσια Χαβανέζικη μουσική όπως είναι γνωστή σήμερα. Διάφοροι μονάρχαι των ημερών του Μπέργκερ έδειξαν μεγάλο μουσικό ταλέντο, μεταξύ των οποίων και η τελευταία που βασίλευσε ως μονάρχης της Χαβάης, η Βασίλισσα Λιλιουκαλάνη. Το πιο αγαπητό και γνωστό τραγούδι της Χαβάης, το Αλόχα Οέ, το συνέθεσε αυτή.

Την μουσική για το τραγούδι την ενέπνευσε ένα παλιό επικό ποίημα. Αλλά η νοσταλγική λυρική μουσική συνελήφθη από την Λιλιουκαλάνη μετά που παρέστη μάρτυς μιας συγκινητικής σκηνής αποχωρισμού μεταξύ ενός νεαρού αξιωματικού του βασιλικού στρατού και μιας ιθαγενούς κόρης στο λιβάδι Μαουναγουίλι του Γουαϊμανάλο Οαχού, το 1878. Η ίδια μετέγραψε όλο το τραγούδι σε μουσικές νότες. Ο Μπέργκερ το διεσκεύασε και κάτω απ’ τη μπαγκέτα του η Βασιλική Ορχήστρα της Χαβάης το έπαιξε στο Σαν Φρανσίσκο το 1883. Αμέσως απέκτησε δημοτικότητα.

Σύγχρονα Όργανα και Δημοτικότης

Το τελευταίο ήμισυ του δεκάτου ενάτου αιώνος οι Χαβανέζοι είχαν ήδη γίνει πολύ φίλοι της κιθάρας. Το 1886, ανεκοινώθη: «Την παίζουν ως σόλο όργανο με μια τρυφερότητα και απαλότητα, που εκφράζει καλά τη λεπτότητα των αισθημάτων τους.» Επίσης η τετράχορδη μικροσκοπική κιθάρα, η ουκουλέλε, έγινε δεκτή στη Χαβανέζικη καρδιά από τον Πορτογάλο μετανάστη που την εισήγαγε σ’ αυτές τις ακτές το 1879.

Οι Πορτογάλοι αποκαλούν την ουκουλέλε «καβακουίνχος,» που σημαίνει «μικρό τεμάχιο ξύλου.» Αλλ’ εξ αιτίας του χτυπητού τρόπου με τον οποίον παίζεται, οι ευφάνταστοι Χαβανέζοι γρήγορα άλλαξαν το όνομά της σε «ουκουλέλε» που σημαίνει «ψύλλος που πηδά.» Μολονότι στην αρχή νόμισαν ότι ήταν ένα συνοδευτικό όργανο, σήμερα υπάρχει ένας αριθμός από πραγματικούς βιρτουόζους που παίζουν την ουκουλέλε ως σόλο όργανο, αποδίδοντας θαυμάσια οτιδήποτε με αυτήν, από το χούλα μέχρι την κλασική μουσική. Τόσο πολύ αγαπητή είναι στη Χαβάη που είναι σύνηθες να βλέπετε παιδιά του σχολείου να παίζουν την ουκουλέλε καθώς βαδίζουν κατά μήκος του δρόμου.

Υπάρχει όμως ένα όργανο που ήταν καθαρό προϊόν της Χαβανέζικης ευφυίας—η κιθάρα Χαβάγια. Στη δεκαετία του 1890 ένας φοιτητής της Σχολής Καμεχαμέχα, ο Ιωσήφ Κεκουκού, ενώ έπαιζε μια παλιά κιθάρα, επίεσε τη ράχη μιας χτένας επάνω στις χορδές καθώς τις έκρουσε και άκουσε για πρώτη φορά τον τόνο της απερίγραπτα όμορφης Χαβάγιας που καθωρίσθηκε έκτοτε ως ο ιδιαίτερος ήχος της Χαβάης.

Η δημοτικότης της Χαβανέζικης μουσικής άρχισε να κατακλύζη τον κόσμο κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Φωνογραφικές εγγραφές αποτελούν μια από τις καλύτερες διαφημίσεις της Χαβάης. Και ποιος δεν άκουσε τις εγγραφές των παραπονετικών Χαβανέζικων κλασικών συνθέσεων, Να Λεϊ Ω Χαβάη, Γαλάζια Χαβάη, Μικρή Χορταρένια Καλύβη, Γλυκειά Λεϊλάνη, ή το πολύ ωραίο Χαβανέζικο Τραγούδι του Γάμου;

Μέσα στα χρόνια η ιστορία των Χαβανέζων—τα κατορθώματά τους, η αγάπη τους για τη δημουργία, και τα αισθήματά τους—επέζησαν για να τα απολαμβάνη όλος ο κόσμος. Μουσική που ανακαλεί μια περασμένη εποχή πετά στο δρόμο της προς εμάς, αφίνοντας μια αντανάκλασι που συνεχώς ανανεώνεται κάθε φορά που ακούεται μουσική από τη Χαβάη.