Μουσική με Χορδές και Δοξάρι

Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στην Αυστραλία

ΟΤΑΝ ο Ιταλός αριστοτέχνης βιολιστής, Νικολό Παγκανίνι, έπαιξε στη Βιέννη το 1828, η απίστευτη επιδεξιότης του και η τεχνική του αιχμαλώτισαν τη φαντασία ολόκληρης της πόλεως. Οι ποιητές έγραψαν για τη μουσική του «μαγεία.» Τα εστιατόρια έδιδαν στα φαγητά τους το όνομά του. Οι ζαχαροπλάστες έφτιαχναν, γλυκίσματα σε σχήμα βιολιού. Και η φωτογραφία του Παγκανίνι εμφανιζόταν παντού· από τα κουτιά της πούδρας και τις γραβάτες μέχρι τις στέκες του μπιλιάρδου.

Ένας κλασικός βιολιστής πιθανόν να μη σας προκαλή παρόμοιο ενθουσιασμό. Αλλά πιθανόν να συγκινήσθε από το μελαγχολικό και γεμάτο πάθος Τσιγγάνικο βιολί. Ή, πιθανώς να σας αρέση ν’ ακούτε κάποιον να παίζη βιολί με μια ορχήστρα χορού της χώρας, Φυσικά, όταν ακούτε κάποιον που προσπαθεί να μάθη αυτό το δύσκολο όργανο, ίσως να νομίσετε ότι το βιολί του ηχεί σαν μια γάτα που την πιάνουν από τον λαιμό.

Ωστόσο, ένας καλός βιολιστής, μπορεί να παίζη και να παράγη ήχους που να μοιάζουν με ανθρώπινη φωνή, έχοντας την ικανότητα να εκφράζη κάθε είδος ψυχικής διαθέσεως και αισθημάτων. Επί αιώνες, το βιολί αποτελεί πηγή απολαύσεως και γοητείας σε αναρίθμητους ανθρώπους. Πολλοί έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στο να κατασκευάζουν, τα παίζουν ή και να συλλέγουν απλώς όργανα. Ωστόσο, η προέλευσίς του παραμένει ακόμη μυστήριο και πολλές ερωτήσεις δεν έχουν λάβει απάντησι.

Γνωρίζετε ότι βιολιά που κατασκευάσθηκαν πριν από 300 και πλέον χρόνια χρησιμοποιούνται ακόμη; Στην πραγματικότητα, παρά τους πειραματισμούς και τις επιστημονικές αναλύσεις και προόδους, τα καλά βιολιά που κατασκευάζονται σήμερα δεν μπορούν να εξισωθούν, πολύ περισσότερο δε να υπερβούν, εκείνα τα παλαιά αριστουργήματα ως προς την ποιότητα και τον τόνο.

Αρχική Προέλευσις

Το βιολί στη σύγχρονη μορφή του κατασκευάσθηκε για πρώτη φορά στα μέσα περίπου του 16ου αιώνος. Αλλά τα τυπικά χαρακτηριστικά του μπορούν να αναγνωρισθούν σε πολλά προηγούμενα όργανα.

Το ριμπίμπ, παραδείγματος χάριν, είχε τέσσερις χορδές και ήταν συντονισμένο σε πέμπτα, ήταν σχήματος οβάλ και είχε ένα μεγάλο λαιμό. Επαίζετο στους ώμους ή στα γόνατα. Το φιντίλ (από το οποίο παράγεται ο όρος «φιντλ» που σημαίνει «βιολί») κατά πάσα πιθανότητα είχε τρεις χορδές. Ήταν και αυτό επίσης συντονισμένο σε πέμπτα και είχε ένα δακτυλοθέσιο χωρίς να υπάρχουν τάστα ή γραμμές κατά μήκος του δακτυλοθεσίου. Τοποθετείτο στους ώμους και επαίζετο με ένα φιντιλστίκ. Το Ανατολικό ρεμπέκ, το Γαλλικό κρόουθ και η Ελληνική λύρα όλα είχαν μερικά χαρακτηριστικά ίδια με το βιολί. Ωστόσο, υπάρχει κάποια αβεβαιότης ως προς το ποιος, στην πραγματικότητα, συνεδύασε τα διάφορα χαρακτηριστικά στον τελικό τύπο βιολιού, ένα τύπο που παρέμεινε βασικά ο ίδιος επί 400 χρόνια.

Στο δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνος, τεχνίτες της βορείου Ιταλίας, όπως ο Γκασπάρο ντα Σαλό και ο Αντρέα Αμάτι (ο εφευρέτης μιας μεγάλης δυναστείας κατασκευαστών βιολιού), έφτιαξαν ωραία βιολιά. Στη διάρκεια του 17ου αιώνος και στις αρχές του 18ου αιώνος, η τέχνη κατασκευής βιολιού έφθασε σ’ ένα ανώτατο επίπεδο που ποτέ πια δεν επετεύχθη.

Ένας Μεγάλος Κατασκευαστής Βιολιού

Μπορείτε να φαντασθήτε κάποιον να πληρώνη περίπου 250.000 δολλάρια (Η.Π.) για ένα βιολί; Αυτό το χρηματικό ποσόν κατεβλήθη το 1972 για ένα βιολί κατασκευασμένο από τον Αντόνιο Στραντιβάρι (1644-1737), ο οποίος γενικά θεωρείται ως ο μεγαλύτερος κατασκευαστής βιολιού στην Ιταλία. Μετά το θάνατο του Αμάτι το 1684, σημειώθηκε κάποια βελτίωσις στο σχήμα των βιολιών Στραντιβάρι. Αυτό συνέβη επειδή ο Στραντιβάρι συνεχώς πειραματίζετο σε λεπτομέρειες του σχήματος, των διαστάσεων και της κατασκευής. Τα όργανά του έφθασαν να έχουν εξαιρετική ικανότητα και λαμπρότητα ως προς τον τόνο και διεκρίνοντο για την εξέχουσα τέχνη των. Σιγά-σιγά, τα βιολιά του υπερίσχυσαν.

Από τα 1.100 ή τόσα περίπου όργανα Στραντιβάρι που πιστεύεται ότι έχουν κατασκευασθή (ο ίδιος τα κατασκεύαζε μέχρι τον θάνατό του σε ηλικία 93 ετών), περίπου 540 βιολιά, 50 βιόλες και 10 βιολοντσέλα βεβαιώνεται ότι υπάρχουν ακόμη. Απ’ όλα αυτά τα όμορφα όργανα που είναι σχεδιασμένα και επεξεργασμένα για να ευχαριστούν το αυτί και έχουν ακόμη την ικανότητα να το κάνουν αυτό, μόνο 50 περίπου βρίσκονται σε πραγματική χρήσι σήμερα. Τα υπόλοιπα, τα οποία θεωρούνται πιθανόν αρκετά πολύτιμα ή τόσο όμορφα ώστε δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται τακτικά, φυλάσσονται σε γυάλες, για να τα βλέπη κανείς μάλλον παρά να τα ακούη.

Πολλά εξαιρετικά ωραία όργανα κατασκευάσθηκαν επίσης από έναν άλλο κατασκευαστή βιολιού, τον Γκιουζέππε Αντόνιο Γκουαρνέρι (1683-1745), που έγινε ιδιαίτερα ξακουστός. Ωστόσο, η ποιότης των βιολιών διαφέρει και μεταξύ των κατασκευαστών και μεταξύ των οργάνων του ίδιου κατασκευαστού. Υπάρχουν ανώτερα και κατώτερα «Στραντς» (όργανα που έγιναν από τον Στραντιβάρι). Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και τα μικρής αξίας «Στραντς» είναι καλά όργανα.

Τι είναι εκείνο που καθορίζει αν ένα καλό βιολί είναι ανώτερο από ένα άλλο; Δεν υπάρχει καμμιά πραγματική απάντησις σ’ αυτή την ερώτησι. Κατά καιρούς εζητήθη από ειδικούς ν’ ακούσουν διαφορετικά όργανα ενόσω θα έπαιζαν και να διακρίνουν εκείνο που είχε φτιαχθή από τον ανώτερο κατασκευαστή. Τα αποτελέσματα σπανίως υπήρξαν θετικά. Σε τελευταία ανάλυσι, αυτό εξαρτάται από την προσωπική εκλογή του βιολιστού, την «υφή» του οργάνου, καθώς, επίσης και το είδος της μουσικής που παίζεται.

Αλλαγές στο Βιολί και στο Δοξάρι

Από την εποχή του Στραντιβάρι, ο λαιμός του βιολιού κατασκευάζεται έχοντας κάποια κλίσι προς το σώμα αντί να είναι παράλληλος προς αυτό. Το ύψος του τόνου ανέβηκε, η γέφυρα μεγάλωσε και το δακτυλοθέσιο έγινε πιο μακρύ· έχουν γίνει και άλλες μεταβολές μικρότερης σημασίας. Το αποτέλεσμα αυτών των προσαρμογών είναι ότι η σειρά των θέσεων των δακτύλων μεγάλωσε και αυξήθηκε η λαμπρότης και η απόδοσις του βιολιού.

Το δοξάρι υπέστη επίσης κάποια αλλαγή στις αρχές του 18ου αιώνος. Ο Φρανσουά Τουρτ (1747-1835) από το Παρίσι κατασκεύασε την εσωτερική καμπύλη της ράβδου προς τις τρίχες και καθιέρωσε το μόνιμο μήκος του δοξαριού. Ανεκάλυψε ότι το ξύλο Περναμπούκο από τη Βραζιλία ήταν το ιδεώδες υλικό και θέσπισε κανόνες για την επιλογή των τριχών (150 έως 250 τρίχες από λευκό άλογο). Άλλες λεπτομέρειες, όπως το πάχος της διατονικής διαδοχής των χορδών της ράβδου και η θέσις του κέντρου βάρους του δοξαριού, έχουν μεταβληθή.

Οι μουσικοί γρήγορα ανεγνώρισαν τα μεγάλα βήματα που έκανε ο Τουρτ, και τον κατέκλυσαν με παραγγελίες. Έθεσε από τότε τον κανόνα κατασκευής του δοξαριού. Ακόμη και σήμερα, τα δοξάρια του βρίσκονται σε χρήσι. Ένα επίχρυσο δοξάρι Τουρτ θα μπορούσε σήμερα ν’ αξίζη 20.000 περίπου δολλάρια. Το σύγχρονο δοξάρι βοηθεί τον έμπειρο παίκτη να δημιουργήση ένα πιο δυνατό ήχο, και επιτρέπει όσο το δυνατόν περισσότερη «ανάκρουσι» και κινητικότητα του δοξαριού. Ωστόσο, για μερικούς τύπους μουσικής, η παλαιά μορφή δοξαριού μπορεί να έχη πλεονεκτήματα.

Η Κατασκευή Βιολιού Σήμερα

Ποιος είναι ο πιο σημαντικός παράγων στη δημιουργία ενός καλού βιολιού; Γιατί οι σύγχρονοι κατασκευαστές δεν μπορούν να ανατυπώσουν και να βελτιώσουν τον τόνο εκείνων των παλαιών βιολιών; Γι’ αυτό το ζήτημα υπάρχει μεγάλη αντιλογία. Πολλοί, πιστεύουν ότι μεταξύ των σημαντικών παραγόντων είναι η ποιότης του ξύλου που χρησιμοποιείται, οι διαστάσεις του οργάνου και η επιδεξιότης του τεχνίτου. Ωστόσο, άλλοι, μπορεί να θεωρούν το βερνίκι ως το πιο σημαντικό στοιχείο. Πιστεύουν ότι η ανωτερότης των αρχαίων οργάνων οφείλεται στους άγνωστους σ’ εμάς τύπους για το αμίμητο βερνίκι που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι τεχνίτες.

Ο σύγχρονος κατασκευαστής βιολιού, ή «λουθιέρ,» όπως εκείνοι του παρελθόντος, απαιτείται να φροντίζη προσεκτικά για την εκλογή ενός αντηχητικού ξύλου.a Το ξύλο κόβεται σε φύλλα πάχους 11⁄2 περίπου ιντσών (3,8 εκατοστά) και ξηραίνεται επί 10 έτη και πλέον. Η επιφανειακή πλάκα ή ηχείο (το πραγματικό αντηχείον του βιολιού), η ράβδος του μπάσσου (ένα επίμηκες ξύλο που τοποθετείται κατά μήκος μέσα στο όργανο για ν’ αντέχη στην πίεσι της γέφυρας) και η ψυχή, όπως λέγεται, συνήθως κατασκευάζονται από μαλακό ξύλο πεύκο ή έλατο, με ίσιες ίνες. Η ράχη, οι πλευρές, ο λαιμός και η κεφαλή, καθώς επίσης και η γέφυρα, συνήθως κατασκευάζονται από σφένδαμνο, που είναι πιο σκληρό ξύλο. Το δακτυλοθέσιο και το χτένι κατασκευάζονται από έβενο.

Ένα καλούπι χρησιμοποιείται για να χαράζη ο τεχνίτης το περίγραμμα του σχήματος της ράχης και του ηχείου. Αυτά τα μέρη κόβονται μ’ ένα πριόνι. Ο «λουθιέρ» χρησιμοποιώντας σμίλες και μικρές χειροκίνητες πλάνες, με επιδεξιότητα και μεγάλη ακρίβεια σκαλίζει το ξύλο και του δίνει το απαιτούμενο πάχος διατονικής διαδοχής των χορδών σε μικρές περιπτώσεις, μόνο 0,08 ίντσες (2 χιλιοστά). Οι πλευρές—τόσο λεπτές όσο οι πλευρές ενός σπιρτόκουτου—θερμαίνονται και λαμβάνουν το απαιτούμενο σχήμα. Οι γωνίες είναι λοξότμητες και κομμάτια από πεύκο ή ιτιά κολλώνται στις γωνίες για να δυναμώσουν τις πλευρές. Στα άκρα του ηχείου και της ράχης, τοποθετούνται για διακόσμησι τρεις λεπτές λωρίδες από έβενο και ξύλο μηλιάς. Η διαδικασία αυτή είναι γνωστή ως «φιλές.» Αυτές οι λωρίδες είναι διακοσμητικές και προστατεύουν το ξύλο από σκάσιμο. Οι οπές στη ράχη κόβονται προσεκτικά και τα μέρη κολλώνται κατόπιν μαζί. Δεν χρησιμοποιείται ούτε ένα καρφί ούτε μια βίδα.

Μετά ακολουθεί λουστράρισμα με βερνίκι. Ένα όργανο που δεν έχει λουστραρισθή μπορεί να χάση τον τόνο του σε διάστημα 10 ετών, ενώ ένα κατάλληλα λουστραρισμένο όργανο τον διατηρεί απεριόριστα. Μολονότι απαιτούνται δύο έως τρεις εβδομάδες για την κατασκευή ενός βιολιού, το λουστράρισμα μπορεί να διαρκέση πολλούς μήνες. Το βερνίκι και ο τρόπος που εφαρμόζεται πάνω στο ξύλο μπορεί να φτιάξη ή να καταστρέψη ένα καλοσχηματισμένο όργανο. Αν το βερνίκι με το οποίο περνιέται το όργανο είναι πηκτό, ή σκληρό στην υφή, μπορεί να επηρεασθή ο τόνος.

Κατ’ αρχήν, το όργανο βάφεται, και κατόπιν αλείφεται με τρία βασικά στρώματα. Επακολουθούν οκτώ τελικά στρώματα, το στρώμα που του δίνει την απόχρωσι και το τελικό στρώμα.

Το Παίξιμο του Βιολιού

Ως προς το παίξιμο του βιολιού, πιθανόν ν’ αναρωτηθήτε γιατί το όργανο παράγει τέτοιους άχαρους ήχους όταν βρίσκεται στα χέρια ενός αρχαρίου.

Το άτομο αντιμετωπίζει ιδιαίτερη πρόκλησι όταν μαθαίνη να παίζη βιολί. Είναι σπουδαίο να έχη κανείς οξύ μουσικό αυτί. Η κατάλληλη τοποθέτησις του βιολιού μεταξύ του σαγονιού και των ώμων, η σωστή τοποθέτησις των δακτύλων στις χορδές (μη ξεχνάτε, το βιολί δεν έχει τάστα) και ο έλεγχος της κατευθύνσεως και της πιέσεως του δοξαριού—όλα απαιτούν πολύ χρόνο και επιμονή σ’ αυτόν που το χειρίζεται. Ακόμη και όταν γίνουν αντιληπτές αυτές οι επιδεξιότητες, πρέπει να μάθη κανείς πολλά για να μπορέση να δημιουργήση ένα ευχάριστο συνδυασμό τόνων. Για κείνους που έχουν διαθέσιμο χρόνο και επιθυμία να συνεχίσουν τις προσπάθειες, η μουσική με χορδές και δοξάρι, μπορεί να είναι ευχάριστη.

Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα ακούσετε κάποιον να παίζη καλά βιολί, μπορείτε να αναλογισθήτε όλες τις προσπάθειες που κατέβαλε ο μουσικός για να μάθη να χειρίζεται το όργανο τους πολλούς αφοσιωμένους ‘λουθιέρς’ ανά τους αιώνες που τελειοποίησαν το βιολί και το δοξάρι, και τον τεχνίτη ατομικά ο οποίος έφτιαξε το όργανο που ακούτε. Αν, αφ’ ετέρου, ψάχνετε μέσα στη σοφίτα σας, και βρήτε το παλαιό βιολί που χρησιμοποιούσε η γιαγιά σας για να παίζη, μη ξεχνάτε ότι μπορεί ν’ αναζητήτε ένα προ πολλού χαμένο αριστούργημα που αξίζει μια περιουσία. Ακόμη κι αν δεν συμβαίνη αυτό, μπορεί να υποκινηθήτε να προσπαθήσετε να παίζετε μουσική με χορδές και δοξάρι.

[Υποσημειώσεις]