Βιολιά Περιωπής
Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στον Καναδά
Ο ΑΜΑΤΙ, ο Στραντιβάρι, ο Γκουαρνέρι—είναι ονόματα αριστοτεχνών κατασκευαστών βιολιών του παρελθόντος. Τα έργα των μάς μιλούν με τόνους τέτοιας εξοχότητος, ώστε επί πολλές δεκαετίες στάθηκαν και τα κριτήρια βιολιών περιωπής.
Κατεβλήθησαν προσπάθειες να γίνουν απομιμήσεις των οργάνων των. Μερικοί το επέτυχαν μόνον όσον αφορά την εξωτερική των εμφάνισι, αλλ’ όταν έπαιζαν, αλλοίμονο, οι «φωνές των» τα επρόδιδαν.
Εν τούτοις υπάρχουν σήμερα λίγοι κατασκευασταί βιολιών με εξαιρετικό ταλέντο, οι οποίοι εξακολουθούν την τέχνη των με τη ζέσι και την υπερηφάνεια ενός Αμάτι, ενός Στραντιβάρι, ή ενός Γκουαρνέρι. Ελάτε μαζί μου να επισκεφθούμε έναν τέτοιον στη Βρεττανική Κολομβία του Καναδά και θα γνωρίσετε έναν καλλιτέχνη ο οποίος κατασκευάζει πραγματικά βιολιά που ξεχωρίζουν.
Πριν να πάμε, ας έχωμε υπ’ όψιν ότι αυτός είναι ένας κατασκευαστής βιολιών ο οποίος κατασκευάζει τα δικά του χαρακτηριστικά όργανα, και όχι ένας που απλώς απομιμείται άλλα μοντέλα.
Ένα πράγμα θα σας εκπλήξη όταν θα παρατηρήτε την ταπεινή του καμπίνα που χρησιμοποιεί για εργαστήριό του: Υπάρχουν εκεί δυο μόνο βιολιά σε διάφορα στάδια εξελίξεως. Ενώ μάς τα περιγράφει, μπορείτε ν’ αντιληφθήτε ότι κάθε ένα που κατασκευάζει είναι εμποτισμένο με την προσωπικότητα ενός καλλιτέχνου στον οποίο κυριαρχούν η ακρίβεια, η τελειότης και η ομορφιά.
Ποιος Τύπος Βιολιού;
«Τελευταίως έχω τελειώσει ένα βιολί για κάποιον καθηγητή του πανεπιστημίου,» μας ανέφερε. Καθώς βλέπετε, κατασκευάζω βιολιά επί παραγγελία για ειδική χρήσι των πελατών, διότι ένα βιολί κατασκευάζεται έχοντας υπ’ όψιν την χρήσι για την οποία προορίζεται. Κατασκευάζω, παραδείγματος χάριν, ένα βιολί ειδικά για μουσική δωματίου ή ίσως για σόλο ή για συναυλία ή ακόμη για ορχήστρα—αναλόγως με τη χρήσι για την οποία το προορίζει ο μουσικός.»
Βιολιά για μουσική δωματίου κατασκευάζονται έτσι ώστε να έχουν ένα τόνο ήπιο και μαλακό. Εξ άλλου, βιολιά για ορχήστρα κατασκευάζονται έτσι ώστε να έχουν ένα τόνο καθαρό και δυνατό, ένα τόνο πιο σκληρό από την ήπια φωνή της μουσικής δωματίου. Βιολιά σόλο ή συναυλίας χρειάζονται πλήρη τόνο, τον οποίον ο κατασκευαστής μας περιγράφει ως «βαθύτερον» από εκείνον των βιολιών ορχήστρας, αλλ’ όχι τόσον σκληρόν.
Και πώς επιτυγχάνεται η επιθυμητή ποιότης του τόνου; Ο κατασκευαστής εφιστά την προσοχή μας στον βαθμό του τόξου του επάνω μέρους του βιολιού που κατασκευάζει. Μάς εξηγεί ότι ένα υψηλότερο τόξον επιτρέπει μεγαλύτερη ποσότητα αέρος να εισέρχεται στο κενόν μέρος του βιολιού και αυτό παράγει μαλακούς, ρωμαντικούς τόνους, ενώ ένα πιο αβαθές τόξον παράγει κραδασμούς οι οποίοι δίνουν καθαρότερους και δυνατώτερους ήχους, όπως εκείνοι που θα έβγαιναν από ένα βιολί ορχήστρας.
Τα Υλικά
Παρατηρείτε το είδος του ξύλου που προορίζεται για την κατασκευή βιολιών; Είναι στοιβαγμένο με προσοχή εκεί στη γωνιά. Παρατηρήστε ότι η τοποθέτησίς του είναι τέτοια ώστε ο αέρας να βρίσκη όλα τα κομμάτια, και επίσης ο τόπος πρέπει να είναι πολύ ξηρός και απηλλαγμένος από υγρασία. Απαιτούνται τουλάχιστον έξη χρόνια για να ξηρανθή φυσιολογικά το ξύλο. Έτσι μια μεγάλη ποσότης ξύλου βρίσκεται εκεί από πολύν καιρό.
Εξετάζοντας τον τύπο του ξύλου που χρησιμοποιείται, μαθαίνομε ότι τα πλαγινά, η ράχη, η γέφυρα, ο λαιμός και η έλιξ του βιολιού είναι καμωμένα από σφένδαμνο. Αλλ’ η επιφάνεια, το στέλεχος του ήχου και η βαθύτονος ράβδος κατασκευάζονται από έλατο.
Η προμήθεια του σφενδάμνου έγινε από την Ευρώπη, όπου φύεται σε δασώδη βουνά ύψους 1.500 ποδών επάνω από την επιφάνεια της θαλάσσης και σε έδαφος ασβεστόλιθου. Αυτό σημαίνει ότι το ξύλο έχει λεπτότερες ίνες λόγω της βραδείας αναπτύξεως του δένδρου. Ακόμη κατά τον χειμώνα οπότε η κυκλοφορία του χυμού ήταν ελάχιστη. Η καλύτερη ποιότης σφενδάμνου που έχει ιδή ο κατασκευαστής προέρχεται από τα Βαλκάνια. Η ελάτη προέρχεται από τα δυτικά παράλια του Καναδά και είναι εξαιρετικής ποιότητος.
Ακόμη και το βερνίκι είναι σπουδαίο για την κατασκευή ενός βιολιού αξίας. Ο φίλος μας λέγει ότι κατασκευάζει μόνος του το δικό του βερνίκι, και προσέχει ώστε το βερνίκι να ταιριάζη με τον ιδιαίτερο τύπο του βιολιού. Χρησιμοποιεί μαστίχα, γόμα αρκεύθου, γομμαλάκα, στόκο που κάνουν οι μέλισσες, άλλες ρυτινώδεις ουσίες, οινόπνευμα και χρώμα. Ο φίλος μας πιστεύει ότι το βερνίκι πρέπει να επιστρώνεται κατά λεπτά στρώματα και να στεγνώνη γρήγορα. Μπορείτε να το μυρίσετε;
Φυσικά δεν μπορούμε να ελπίζωμε να ιδούμε ένα βιολί να κατασκευάζεται μπροστά στα μάτια μας στη διάρκεια αυτής της μιας επισκέψεως. Πραγματικά ο φίλος μας μάς λέγει ότι συνήθως κατασκευάζει μόνο τρία βιολιά το έτος. Όχι πολλά σε ποσότητα, αλλά πολύ καλής ποιότητος.
Ακρίβεια Κατασκευής
Παρατηρήστε το πίσω μέρος του βιολιού που μας δείχνει ο κατασκευαστής. Το μέρος αυτό μπορεί να φαίνεται τώρα τραχύ, και αυτό συμβαίνει διότι τώρα μόλις αρχίζει η κατασκευή. Προσέξετε ότι διαιρείται σε τετράγωνα, όλα καθαρά σημειωμένα με μολύβι. Αν επρόκειτο να τα αριθμήσετε θα βρίσκατε περίπου διακόσια. Αυτό τον βοηθεί να σημειώση με ακρίβεια το πάχος του ξύλου ενόσω σχηματίζει το πίσω μέρος του βιολιού.
Χρησιμοποιεί πρώτα μια σμίλη και κατόπιν μια μικρή πλάνη, και τελικά μια ξύστρα (δεν χρησιμοποιεί γυαλόχαρτο) και αρχίζοντας από τα άκρα σχηματίζει τη ράχη στο επιθυμητό πάχος. Αφού σχηματίση το εξωτερικό μέρος της ράχης προχωρεί στο εσωτερικό μέρος. Όταν θα έχη τελειώση η ράχη, θα έχη πάχος δύο χιλιοστά προς τα άκρα (περίπου το δέκατο τρίτο της ίντσας) έως έξη χιλιοστά σε κάποιο σημείο του κέντρου, που απέχει 195 χιλιοστά (περίπου 7.7 ίντσες) από την κορυφή της ράχης του βιολιού. Το σημείο αυτό είναι γνωστό ως το κέντρο της δονήσεως. Ένα μικρότερο χρησιμοποιείται για τη μέτρησι του πάχους κάθε τετραγώνου καθόσον η εργασία προχωρεί βαθμηδόν προς το κέντρο δονήσεως. Δεν σας συναρπάζει αυτή η προσοχή των λεπτομερειών και της ακριβείας;
Όταν ο φίλος μας μάς εξήγησε πώς στερεώνεται το επάνω μέρος, περιμέναμε να ιδούμε κάτι παρόμοιο με την κατασκευή της ράχης του βιολιού. Παρετηρήσαμε όμως την ειδική προσοχή που πρέπει να δοθή στην καμάρα της επιφανείας. Το πάχος προχωρεί βαθμηδόν από τα άκρα προς το κέντρον κατά εν τρίτον μεγαλύτερο των άκρων και το παχύτερο είναι προς το μέρος όπου μοάρεται η γέφυρα.
Ακουστική Αρμονία
Σε λίγο κατενοήσαμε περισσότερα πράγματα, ότι, εκτός του ζητήματος της πιστής κατασκευής και προσαρμογής των επί μέρους τμημάτων, το κάθε βήμα στην κατασκευή ενός βιολιού είναι γεμάτο από ακουστική σημασία. Το τεμάχιο της επιφανείας αποδεικνύει βεβαίως το πράγμα αυτό. Όταν έχη τελειώσει η επιφάνεια εσωτερικώς και εξωτερικώς και χτυπιέται ελαφρά, πρέπει να δίνη ένα τόνο δονήσεως όπως η νότα F#. Αλλ’ όταν αποκοπούν οι οπές «S» ο τόνος της δονήσεως μεταβάλλεται σε C#. Η προσθήκη της βαθυτόνου ράβδου μεταβάλλει και πάλι τον τόνο. Η βαθύτονος ράβδος είναι ένα κομμάτι ελάτου που επικολλάται εσωτερικώς της επιφανείας του βιολιού στην επάνω άκρη της αριστερής οπής «S» και εκτείνεται κάτω από την χορδή «G». Χρησιμεύει για την παραγωγή ενός ισχυρότερου ήχου της χορδής «G» καθώς και για υποστήριξι του αριστερού ποδός της γέφυρας. Η παραπάνω ράβδος όταν στερεωθή επάνω στην επιφάνεια, ο τόνος δονήσεως μεταβάλλεται πάλι, και αυτή τη φορά σε «E».
Οι οπές «S», που επιτρέπουν στον ήχο να διαφεύγη, πρέπει να κατασκευάζωνται με τη μεγαλύτερη προσοχή και να έχουν ακριβώς το κανονικό μέγεθος. Αν είναι πολύ μικρές, οι τόνοι της δονήσεως κλειδώνονται μέσα στο σώμα και ο ήχος καταπνίγεται. Αν κοπούν πολύ μεγάλες, παράγεται ένας ήχος πολύ λεπτός και οξύς.
Ακόμη και το σχήμα της γέφυρας μπορεί να διασπάση την ευδιάκριτη και αρμονική φωνή του βιολιού. Ο φίλος μας μάς διηγείτο μια πείρα με ένα μουσικό για τον οποίον κατεσκεύαζε ένα βιολί και ο οποίος απεφάσισε να έχη ένα διαφορετικό σχέδιο γέφυρας του οργάνου. Αντί να επιστρέψη το βιολί στον κατασκευαστή του, ο μουσικός το πήγε σ’ ένα κατάστημα επισκευής βιολιών σε μια μεγαλούπολι. Αμέσως το βιολί έχασε τον ειδικό τόνο που έκανε το βιολί αυτό να είναι ένα βιολί περιωπής. Ο τόνος εκείνος επανήλθε μόνον όταν η ξένη γέφυρα αντικατεστάθη με άλλην, η οποία επέτρεπε την πλήρη ακουστική αρμονία με κάθε ένα από τα άλλα εξαρτήματα του οργάνου. «Βλέπετε,» ετόνισε ο συνομιλητής, «κάθε μέρος είναι ακουστικώς σπουδαίο.»
Έλεγχος των Δονήσεων
Όταν το βιολί πια τελειώση και χορδιστούν οι χορδές, πρέπει να ελεγχθούν οι τόνοι των δονήσεων. Ο φίλος μας μάς δείχνει πώς γίνεται αυτό. Πρώτα μας εξηγεί ότι υπάρχουν δώδεκα διαφορετικοί τόνοι δονήσεων στην επιφάνεια του βιολιού και δώδεκα στη ράχη. Όλοι αυτοί πρέπει να συνεργάζωνται με αρμονία. Παραδείγματος χάριν, στο εσωτερικό της άκρης της αριστεράς οπής S στη βαρύτονο ράβδο ο τόνος της δονήσεως πρέπει να είναι Α. Ακριβώς στο εσωτερικό της καμπύλης του εξωτερικού άκρου της αριστεράς οπής S ο τόνος πρέπει να είναι G, ένας τόνος χαμηλότερος από τον Α. Το βιολί κατασκευάζεται έτσι ώστε σε κάθε βήμα της κατασκευής του να τηρήται η ακουστική αρμονία. Πραγματικά το βιολί πολύ κατάλληλα περιγράφεται ότι είναι μια συμφωνία αρμονίας.
Ύστερα από τις παραπάνω εξηγήσεις, ο φίλος μας άπλωσε το χέρι του σε κάτι μικρούς γυάλινους σωλήνες. Έτριψε τον αντίχειρά του και τον δείκτη μέσα σε κοπανισμένη στύψι και αφού τοποθέτησε το άκρο ενός σωλήνος σε κάποιο σημείο δοκιμής του βιολιού, χτύπησε ελαφρά τον σωλήνα από επάνω ως κάτω. Ενώ ο δάκτυλος και ο αντίχειρ του θώπευαν τον σωλήνα, παρήγετο ένας ήχος σαν να έπαιζε το βιολί. Μια ελαφρά λάμψις ικανοποιήσεως φάνηκε στο πρόσωπό του όπως όταν το ευαίσθητο αυτί ενός καλλιτέχνου αναγνωρίζη τον ήχο της καθαρής πιστότητος. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να εξακριβώνη τον τόνο δονήσεως τον οποίον προσπαθεί να φθάνη σε κάθε κατάλληλο μέρος της κατασκευής του βιολιού. Ναι, πραγματικά, μια συμφωνία αρμονίας.
«Απόλυτη Συμφωνία με την Πέμπτη»
Έχετε την περιέργεια να μάθετε ποιο είναι το συνηθέστερο λάθος στα βιολιά που δεν είναι καλά κατασκευασμένα; Ας τον ρωτήσωμε.
«Ανεκάλυψα,» είπε, «ότι το συνηθέστερο λάθος είναι η ‘ακρίβεια στην Πέμπτη’.»
«Τι σημαίνει αυτό;»
‘Ακρίβεια στην πέμπτη,’ σημαίνει ότι η πρώτη και η πέμπτη νότα οποιασδήποτε χορδής εναρμονίζονται. Αν δεν παρουσιάζεται απόλυτη συμφωνία με την πέμπτη, ο βιολιστής αντιμετωπίζει δυσκολία στο παίξιμο και πρέπει να προσαρμόζη το παίξιμο των δακτύλων του σε κάθε ιδιαίτερη χορδή σαν αντιστάθμισμα. Έχετε υπ’ όψιν επίσης, ότι οι τέσσερες χορδές ενός βιολιού είναι συντονισμένες στις πέμπτες.
«Για την αποφυγή του λάθους αυτού, πρέπει να καταβάλλεται μεγάλη προσοχή στη σύνδεσι του λαιμού του βιολιού στο κουτί ή σώμα του βιολιού και στην επικόλλησι στο λαιμό του εβένινου δακτυλοθεσίου. Ο λαιμός πρέπει να ευθυγραμμίζεται τελείως με την κεντρική γραμμή της επιφανείας και της ράχης του βιολιού. Πρέπει να τοποθετηθή με τέτοια κλίσι ώστε το άκρον του δακτυλοθεσίου στο ανώτερο σημείο του να είναι είκοσι πέντε χιλιοστά (περίπου μια ίντσα) χαμηλότερο από το υψηλότερο σημείο της επιφανείας του βιολιού. Άλλως, δεν θα είναι σε ‘απόλυτη συμφωνία με την πέμπτη’.»
Οφείλω να προσέξω το σημείο αυτό. Σεις πώς το βλέπετε; Αλλ’ είναι τώρα καιρός να πηγαίνωμε. Φεύγοντας ευχαριστούμε τον κατασκευαστή βιολιών για τον χρόνο που διέθεσε να μας εξηγήση όλα αυτά και για τη φιλοξενία του. Μπορεί να μη ξέρωμε πώς να κατασκευάσωμε ένα βιολί, αλλ’ η γνώσις μας έχει αυξηθή πολύ. Έχομε πεισθή ότι χρειάζεται ένας καλλιτέχνης για να κατασκευάση ένα βιολί περιωπής· πρέπει να ξέρη πολύ καλά την τέχνη του και ν’ αντιλαμβάνεται πώς κάθε κτύπημα της σμίλης, κάθε χάδι της πλάνης, κάθε άγγισμα της ξύστρας κάθε εξάρτημα του βιολιού, θα επηρεάση τον τελικό τόνο του οργάνου.
Δεν μπορεί κανείς παρά να θαυμάση τους ακουστικούς νόμους που προήλθαν από τον Μέγαν Δημιουργό, νόμους που ανακαλύφθηκαν από τον άνθρωπο και αιχμαλωτίσθηκαν σ’ ένα κουτί από έναν επιδέξιο τεχνίτη. Το αποτέλεσμα είναι ένα βιολί περιωπής.
[Διάγραμμα στη σελίδα 21]
(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)
ΕΛΙΞ
ΕΠΙΤΟΝΙΑ
ΛΑΙΜΟΣ
ΔΑΚΤΥΛΟΘΕΣΙΟΝ
ΤΕΜΑΧΙΟΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ
ΟΠΕΣ
ΓΕΦΥΡΑ
ΠΛΕΥΡΑ