Οι Ανιχνευτές

Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στις Βρεταννικές Νήσους

ΤΙ το κοινό είχαν ο Χριστόφορος Κολόμβος, οι Βίκινγκς, οι ναύτες της Πολυνησίας και ο Νώε; Τη γνώσι ότι η πτήσις ωρισμένων πουλιών μπορεί να χρησιμοποιηθή για να δείξη την παρουσία ξηράς γης.

Γνωρίζατε ότι ο Κολόμβος, στο πρώτο του ταξίδι στον Ατλαντικό, άλλαξε την πορεία του από δυτική σε νοτιοδυτική επειδή πολλά πουλιά πετούσαν προς τα εκεί νωρίς το βράδυ; Λίγες μέρες αργότερα ανεκάλυψε τις Μπαχάμες.

Τα πουλιά είναι κατ’ εξοχήν αεροναυτίλοι. Συλλογισθήτε ελάχιστους μόνο από τους εκπληκτικούς τους άθλους: Ο ερυθρόχαλκος κούκος της Νέας Ζηλανδίας ανατρέφεται από ‘θετούς γονείς’ που δεν αποδημούν. Ωστόσο, αυτά τα νεαρά πουλιά, δείχνοντας μεγάλη αεροναυτική επιδεξιότητα, πετούν προς βορράν για 4.000 χλμ. (2.500 μίλια) διασχίζοντας ουσιαστικά άδειους ωκεανούς προς τα Νησιά του Σολομώντος. Μεγάλοι πουφφίνοι συναντώνται στις Νήσους Σέτλαντ, βορείως της Σκωτίας. Ωστόσο, όταν πλησιάζη η εποχή της αναπαραγωγής, επιστρέφουν κατά εκατομμύρια στις Νήσους Τρίσταν ντα Κούνχα, στο νότιο άκρο της Αφρικής. Ακόμη και οι πιγκουίνοι που δεν πετούν έχουν αυτή την ικανότητα επαναπατρισμού. Πιγκουίνοι αντελί που αφέθησαν ελεύθεροι 3.000 χλμ. (1.900 μίλια) μακριά από την πατρίδα τους στους πάγους της Ανταρκτικής, επέστρεψαν εκεί.

Αυτά τα ταξίδια είναι όλα προσεκτικά τεκμηριωμένα. Μια αριθμημένη ταινία τοποθετείται γύρω από το πόδι του πουλιού, μ’ ένα μήνυμα που παρακαλεί οποιονδήποτε βρη το πουλί να επικοινωνήση με τη διεύθυνσι που είναι γραμμένη πάνω στην ταινία για να δώση τη θέσι που βρέθηκε το πουλί. Αν και ελάχιστα μόνο βρίσκονται, αυτή η μέθοδος δίδει τη δυνατότητα στους επιστήμονες να σημειώσουν τις οδούς πτήσεως πολλών αποδημητικών ειδών.

Τα τελευταία χρόνια, τα πουλιά εντοπίζονται επίσης με τη βοήθεια ραντάρ. Σε άλλα έχουν προσαρμόσει μικροσκοπικούς ραδιοπομπούς έτσι ώστε να μπορούν να παρακολουθούν τις οδούς πτήσεώς τους. Αλλά το μεγαλύτερο μέρος της γνώσεώς μας, έχει προέλθει από εργαστηριακά πειράματα. Προτού εξετάσωμε μερικά απ’ αυτά, θα ήταν διαφωτιστικό να δούμε τι χρειάζονται οι ανθρώπινοι ταξιδιώτες για να φθάσουν στον προορισμό τους.

Φαντασθήτε μια οικογένεια που πηγαίνει για ‘πικ-νικ’. Παρκάρουν το αυτοκίνητο και πεζοπορούν μέσα στο δάσος για να φάνε. Το βράδυ, καθώς επιστρέφουν, χάνουν το δρόμο τους και αρχίζουν να περπατούν κάνοντας κύκλους. Τι χρειάζονται για να βρουν το αυτοκίνητο; Δυο πράγματα—ένα χάρτη και την κατεύθυνσι μιας πυξίδας. Ο χάρτης πρέπει να τους δείχνη πού είναι το αυτοκίνητο και πού είναι αυτοί. Μόνη της όμως αυτή η πληροφορία, δεν θα τους ωφελήση αν δεν μπορέσουν να προσανατολισθούν επί τόπου. Χρειάζονται μια πυξίδα ή κάτι παρόμοιο για να τους δείξη την ορθή κατεύθυνσι.

Όταν γνωρίζουμε καλά μια πόλι, δεν χρειάζεται να μεταφέρωμε χάρτες και πυξίδες μαζί μας, επειδή έχομε το χάρτη στη διάνοια μας. Μεταφέρουν τα πουλιά χάρτες στον εγκέφαλο τους; Πώς βρίσκουν τις διοπτεύσεις της πυξίδας τους;

Πώς Ταξιδεύουν τα Πουλιά;

Ύστερα από πολλή έρευνα, είναι καλά βεβαιωμένο ότι μερικά πουλιά μπορούν να πετάξουν κατ’ ευθείαν στον τόπο τους, όταν αφεθούν ελεύθερα σε μια ξένη περιοχή. Αυτό αποκλείει την πιθανότητα να προσανατολίζωνται πρώτα πετώντας γύρω σε κύκλους, αναζητώντας γνωστά σημάδια. Αυτά τα πουλιά μπορούν πραγματικά να προσανατολίζωνται καθώς ταξιδεύουν. Αυτό περιλαμβάνει περισσότερα από το να πετούν απλώς προς νότο το φθινόπωρο και προς βορρά την άνοιξι, σε μια ομαλή αποδημητική πτήσι. Το πώς γνωρίζουν πού πρέπει να πετάξουν αποτελεί μεγάλο μυστήριο· με άλλα λόγια, η φύσις οποιουδήποτε «χάρτη» που μπορεί να έχουν, είναι άγνωστη. Σήμερα, ωστόσο, γνωρίζομε αρκετά συστήματα τα οποία μπορούν να χρησιμοποιούν τα πουλιά για να προσανατολίζωνται και να πετούν προς μια σταθερή κατεύθυνσι.

Σκεφθήτε την οικογένειά μας και πάλι. Υποθέστε ότι ο πατέρας έχει ένα χάρτη στην τσέπη του και τον χρησιμοποιεί για να βρη τη θέσι τους. Γνωρίζει πού βρίσκεται το αυτοκίνητό τους και καταλαβαίνει ότι πρέπει να βαδίσουν προς τα νοτιοανατολικά για να φθάσουν σ’ αυτό. Αλλά πώς μπορεί να βρη τη νοτιοανατολική κατεύθυνσι; Αν ο ουρανός είναι καθαρός, μπορεί να βρη το νότο χρησιμοποιώντας ένα ρολόι του χεριού και τον ήλιο. Πώς; Μπορεί να κρατήση το ρολόι οριζόντια και να στρέψη τον ωροδείκτη προς τον ήλιο. Ο ήλιος φαίνεται να κινήται 15° την ώρα και στο διάστημα μεταξύ των δύο διαδοχικών διαιρέσεων ωρών στο καντράν του ρολογιού μεσολαβούν 30°. Έτσι, η διχοτόμος της γωνίας που σχηματίζεται από τον ωροδείκτη και το «12,» θα δείξη κατά προσέγγισι το νότο. Τώρα είναι απλό να βρη τη νοτιοανατολική κατεύθυνσι. Μπορούν τα πουλιά να χρησιμοποιούν με όμοιο τρόπο τον ήλιο για να τα καθοδηγή;

Προσανατολισμός κατά την Ημέρα

Το 1949, ο Γκούσταβ Κράμερ διατηρούσε περιστέρια σε κλουβιά σχήματος τυμπάνου, στα οποία είχε προσαρμόσει 12 πανομοιότυπα κύπελλα τροφής γύρω στο χείλος. Διαπίστωσε ότι μπορούσε να εκπαιδεύση τα πουλιά να τρώνε από τα κύπελλα που έδειχναν προς μια ωρισμένη κατεύθυνσι και ότι χρησιμοποιούσαν τον ήλιο για να προσανατολισθούν. (Όταν ο καιρός ήταν νεφελώδης, τα πουλιά έτρωγαν από οποιοδήποτε κύπελλο.) Έτσι, τα περιστέρια έδειξαν ότι έχουν ένα εσωτερικό ρολόι που τα καθιστούσε ικανά να αντισταθμίζουν την κίνησι του ήλιου στον ουρανό.

Ο Κράμερ έλεγξε τα αποτελέσματά του χρησιμοποιώντας ψαρόνια. Τα εκπαίδευσε να τρώνε από ωρισμένα κύπελλα, όπως πριν, αλλά κατόπιν αντικατέστησε τον ήλιο μ’ ένα κινούμενο φως. Θεωρώντας αυτό το φως ως τον ήλιο, τα ψαρόνια, έτρωγαν από διαφορετικά κύπελλα, πηγαίνοντας από κύπελλο σε κύπελλο με 15° την ώρα. Στην πραγματικότητα, το φως εκινείτο μόνο πάνω-κάτω, και όχι οριζόντια, για να μιμηθή την ανατολή και τη δύσι του ηλίου.

Πολλά είδη πουλιών είναι τώρα γνωστό ότι μπορούν να πετούν προς μια σταθερή κατεύθυνσι με απόλυτη ακρίβεια, χρησιμοποιώντας τον ήλιο και το έμφυτο ρολόι για να τα βοηθούν. Πόσο ακριβείς είναι οι μετρήσεις τους; Ένα σφάλμα κατά 1° στον καθορισμό, θα μπορούσε να τα θέση περίπου 110 χλμ. (70 μίλια) εκτός πορείας στον ισημερινό. Ένα λάθος τεσσάρων λεπτών στο ρολόι τους, θα ωδηγούσε στο ίδιο μεγάλο σφάλμα. Και τα πουλιά είναι φημισμένα για την απόλυτη ακρίβειά τους ως αεροναυτίλων.

Ας επιστρέψωμε για μια ακόμη φορά στην οικογένειά μας. Αν περιμένουν μέχρι τη νύχτα, θα μπορέσουν να χρησιμοποιήσουν τα άστρα ως πυξίδα που είναι πιο ακριβής από τον ήλιο. Μπορούν τα πουλιά να κάνουν το ίδιο; Η απάντησις φαίνεται ότι είναι καταφατική. Στο κάτω-κάτω, πολλά πουλιά αποδημούν μόνο κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Προσανατολισμός Κατά Τη Νύχτα

Ένας Γερμανός, ο Φραντζ Ζάουερ. ήταν ο πρώτος που, στη δεκαετία του 1950 κατέδειξε την ικανότητα των πουλιών να χρησιμοποιούν τα άστρα ως οδηγό. Χρησιμοποίησε συλβίες (συλβία η Μελανόκομος) και υπολαΐδες (κ. ποταμίδες)

Πιο πρόσφατα ο Στήβεν Ε. Έμλεν πειραματίσθηκε με γαλάζιους σπουργίτες της Βόρειας Αμερικής. Τοποθέτησε τα πουλιά μέσα σ’ ένα πλανητάριο, κρατώντας τα μέσα σε κλουβιά σχεδιασμένα να καταγράφουν τις κινήσεις των πουλιών. Όταν πλησίασε ο καιρός της μεταναστεύσεώς τους, τους δείχθηκε ένας ουρανός όμοιος μ’ αυτόν που θα έβλεπαν έξω εκείνη την εποχή του έτους. Αυτά τα πουλιά έδειξαν χαρακτηριστική τάσι να θέλουν να πετάξουν προς αυτό που το πλανητάριο τούς έδειχνε ότι ήταν μια νότια κατεύθυνσις, η συνήθης μεταναστευτική τους πορεία. Είναι ενδιαφέρον ότι οι σπουργίτες εφαίνοντο ν’ αναγνωρίζουν όχι μεμονωμένα άστρα ή αστερισμούς, αλλά, αντιθέτως, ότι ο ουρανός περιστρεφόταν γύρω από ένα σταθερό σημείο.

Για να το ελέγξη αυτό ο Έμλεν πήρε σπουργίτες από τη φωλιά τους, χωρίς να τους αφήση ποτέ να δουν τον πραγματικό ουρανό. Αντί να περιστρέφη τον ουρανό στο πλανητάριο γύρω απ’ τον πολικό αστέρα, όπως συμβαίνει στην πραγματικότητα, τον προσάρμοσε ώστε να περιστρέφεται γύρω από τον αστέρα Μπετελγιέζ. Όταν ήλθε ο καιρός τους να μεταναστεύσουν, αυτοί οι νεαροί σπουργίτες, προσπάθησαν να πετάξουν μακρυά από τον Μπετελγιέζ, σ’ αυτό που προφανώς νόμιζαν ότι ήταν νότια κατεύθυνσις.

Φυσικά, μεγάλο μέρος του χρόνου ο ουρανός είναι συννεφιασμένος. Και μολονότι η πεζοπορούσα οικογένεια δεν θα αντιμετώπιζε καμμιά δυσκολία αν είχε μια πυξίδα να την κατευθύνη, πώς ωστόσο τα καταφέρνουν τα πουλιά σε περιπτώσεις συννεφιάς;

Είναι ο Μαγνητισμός ένας Παράγων;

Το 1885, ο Α. φον Μίντενντορφ, υποστήριξε ότι τα πουλιά μπορούν να αισθάνωνται το μαγνητικό πεδίο της γης και να προσανατολίζονται με τη βοήθειά του. Αυτή η υπόθεσις δοκιμάσθηκε πολλές φορές, με αρνητικά κυρίως αποτελέσματα. Φαινόταν αδιανόητο ότι ένα μικρό πουλί όπως η κοκκινότσιχλα (κίχλη η μεταναστευτική) μπορούσε ν’ ανιχνεύη το μαγνητισμό. Τα πρόσφατα χρόνια, ωστόσο, βρέθηκαν στοιχεία που δείχνουν ότι τουλάχιστον μερικά είδη χρησιμοποιούν το μαγνητικό πεδίο της γης για να προσανατολίζονται. Ποια είναι αυτά τα στοιχεία;

Παρατηρήθηκε ότι πολλές γρήγορες κούρσες μεταξύ ταξιδιωτικών περιστεριών ελάμβαναν χώρα κάτω από πυκνή συννεφιά. Έτσι, οι πειραματιστές στερέωσαν μικρούς μαγνήτες σε μεμονωμένα περιστέρια που είχαν εκδηλώσει την ικανότητα να επιστρέφουν στον τόπο τους σε νεφελώδη καιρό. Όλα έχασαν τον δρόμο τους. Τα περιστέρια αποπροσανατολίσθηκαν, προφανώς επειδή οι μαγνήτες διατάραξαν το μαγνητικό πεδίο γύρω τους. Σ’ ένα άλλο πείραμα, προσάρμοσαν στα περιστέρια θαμπούς φακούς επαφής. Μολονότι μπορούσαν να βλέπουν μόνο λίγες γυάρδες μπροστά τους, ένας εκπληκτικός αριθμός απ’ αυτά μπορούσαν να πετούν σε απόστασι 200 μέτρων (200 γυάρδες) από το σμήνος τους, ύστερα από ταξίδι 130 χλμ. (80 μιλίων.)

Άλλοι έκαναν πειράματα με κοκκινότσιχλες που διατηρούσαν σε κλουβιά. Τον καιρό της μεταναστεύσεως, όλες ευθυγραμμίσθηκαν στην κατεύθυνσι προς την οποία θα πέταγαν κανονικά. Τις ωδηγούσε το μαγνητικό πεδίο της γης; Έτσι φαίνεται, διότι οι πειραματιστές διαπίστωσαν ότι χρησιμοποιώντας ηλεκτρικά πηνία για ν’ αλλάξουν το μαγνητικό πεδίο, μπορούσαν να κάνουν τις κοκκινότσιχλες να θέλουν να πετάξουν προς άλλη κατεύθυνσι.

Οι επιστήμονες κατανοούν ότι η εικόνα ίσως δεν είναι πλήρης. Ερευνούν τώρα πώς οι ήχοι χαμηλής συχνότητας, το πολωμένο φως, η οσμή, καθώς και οι μεταβολές στις βαρομετρικές πιέσεις, θα μπορούσαν να χρησιμοποιούνται από τα πουλιά για να τα βοηθούν στα ταξίδια τους. Άλλοι προσπαθούν να εξακριβώσουν τα μέσα με τα οποία μερικά πουλιά είναι σε θέσι ν’ ανιχνεύουν τον μαγνητισμό.

Προτού το μυστήριο λυθή τελικά, θα υπάρξουν χωρίς αμφιβολία πολύ περισσότερα που θα μας εκπλήξουν σ’ ένα τομέα που έχει ήδη παρουσιάσει πολλές εκπλήξεις.