Η Ζωή σε μια Μεγάλη Εταιρία
ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ εφ’ όρου ζωής, συνεχιζόμενη εκπαίδευση, προαγωγές, επιδόματα, σπίτια που φτιάχνει με δικά της έξοδα η εταιρία, ευκολίες αναψυχής—αυτές και πολλές άλλες ωφέλειες είναι το όνειρο των εργατών σε όλο τον κόσμο. Στην Ιαπωνία, είναι η καθημερινή πραγματικότητα για πολλούς από τους εργάτες της. Πράγματι, πιθανόν αυτές είναι οι απόψεις τού Ιαπωνικού θαύματος που συζητιούνται περισσότερο και θαυμάζονται από τους ανθρώπους σε άλλες χώρες.
Υπάρχουν, ωστόσο, και άλλες απόψεις τις οποίες οι ξένοι δεν γνωρίζουν καλά. Για παράδειγμα, πόσο μέρος της ζωής ενός ατόμου ελέγχεται ή επηρεάζεται από τις μεγάλες εταιρίες; Σε ποια έκταση ο γάμος, η οικογενειακή ζωή, η κοινωνική ζωή, και ακόμη και οι θρησκευτικές απόψεις επηρεάζονται από αυτήν; Ποιες είναι οι θυσίες που πρέπει να κάνει κανείς για να προσαρμόζεται σ’ αυτό το σύστημα; Αυτά είναι πράγματα που εύκολα παραβλέπει κάποιος ξένος παρατηρητής, επειδή επισκιάζονται από την ευημερία και την επιτυχία. Ωστόσο, σε μεγάλο βαθμό, αυτά δεν είναι τα πράγματα εκείνα τα οποία τελικά καθορίζουν αν ένα άτομο είναι αληθινά ευτυχισμένο, ικανοποιημένο, και γι’ αυτό και επιτυχημένο;
Συμπεριφορά στην Εργασία
Μια συνέπεια της απασχόλησης εφ’ όρου ζωής είναι το ευαίσθητο ζήτημα της ιεραρχίας. Οι άνθρωποι που βρίσκονται στην κορυφή έχουν μεγάλη πείρα στη ζωή της εταιρίας. Φυσικά, απαιτούν το σεβασμό και τη συνεργασία των νεότερων που βρίσκονται κάτω από αυτούς. Οι νεότεροι, με τη σειρά τους, βαθμολογούνται στην ιεραρχία ανάλογα με τα χρόνια υπηρεσίας που έχουν στην εταιρία. Αυτό δημιουργεί μια μάλλον τυπική ατμόσφαιρα στον τόπο εργασίας, και αντανακλάται στο λόγο και στους τρόπους τους.
Στα Ιαπωνικά υπάρχουν τρεις τρόποι ομιλίας. Ακούγοντας απλά την επιλογή των λέξεων που κάνει ένα άτομο, μπορείς να πεις αν μιλάει σε κάποιο νεότερο, όμοιο, ή πρεσβύτερό του. «Το να προφέρεις το όνομά του [μόνο] όταν απευθύνεσαι σε κάποιον που έχει μεγαλύτερο ή υψηλότερο βαθμό θα ήταν εξαιρετικά αγενές», εξηγεί ένας διοικητικός μιας εταιρίας. Απεναντίας, το επίθετο ή ο τίτλος ενός ατόμου όπως σάκο (πρόεδρος) ή μπούκο (διευθυντής) χρησιμοποιείται μαζί με την ευγενική έκφραση «σαν» ή «σάμα».
Η υπόκλιση, που μπορεί να σημαίνει «σ’ ευχαριστώ», «με συγχωρείτε», «συγνώμη για την ενόχληση», και πολλά άλλα πράγματα, είναι ένα αναπόσπαστο μέρος τής ετικέτας τού γραφείου. Το ίδιο και η έκφραση «χάι» (ναι) μαζί με ένα νεύμα του κεφαλιού. Ωστόσο, αυτό το «Ναι» δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη «Ναι, συμφωνώ», αλλά σημαίνει «ναι, καταλαβαίνω αυτά που λες». Είναι απλώς μια ευγενική χειρονομία η οποία δείχνει σεβασμό για τον ομιλητή.
Σαν αποτέλεσμα, οι περισσότεροι άνθρωποι είναι σαν το ψάρι έξω από το νερό από τη στιγμή που θα βρεθούν έξω από τον τόπο εργασίας. Όταν συναντούν κάποιον άλλο άνθρωπο ο οποίος δεν εργάζεται στην ίδια επιχείρηση, η συζήτηση γίνεται περίεργη μέχρις ότου καταλάβει ο ένας το βαθμό του άλλου, έτσι ώστε να χρησιμοποιήσουν το σωστό στυλ ομιλίας. Χρησιμοποιούνται συνήθως τα επισκεπτήρια και διακριτικές ερωτήσεις για να καθοριστεί αυτό προτού αρχίσει κάποια συνομιλία. Η ανεπίσημη και συμπτωματική συζήτηση είναι δύσκολη γι’ αυτούς ακόμη και με τη σύζυγο και τα παιδιά τους. Αισθάνονται ότι βρίσκονται στο σπίτι τους μόνο στον μικρό κύκλο της εταιρίας τους.
Αφοσίωση στον Όμιλο
Για να αυξήσουν το ομαδικό πνεύμα, οι περισσότερες εταιρίες παρέχουν στους εργαζόμενούς τους φόρμες. Οι εργάτες επίσης οργανώνονται σε μικρές ομάδες, όχι για να παζαρέψουν καλύτερες εργασιακές συνθήκες ή υψηλότερους μισθούς, αλλά για να συζητούν πώς να βελτιώσουν την αποδοτικότητα και την παραγωγικότητα. Ο διευθυντής μιας από τις γιγαντιαίες εταιρίες χάλυβα στην Ιαπωνία, ο οποίος δεν είχε καμιά απεργία επί 25 χρόνια, περιέγραψε τις συνεδριάσεις τους ως εξής: «Έχουμε ζωηρές συζητήσεις, αλλά στο τέλος όλοι συνεργάζονται». Οι μεμονωμένοι εργάτες, πιστεύοντας ότι έχουν κάποια γνώμη πάνω στο θέμα, έχουν μεγαλύτερη τάση να υποστηρίζουν την τακτική της εταιρίας. «Σκέφτονται για το σύνολο και όχι για τον εαυτό τους», είπε ο διευθυντής.
Η διαφορά ανάμεσα στη διεύθυνση μιας επιχείρησης στην Ιαπωνία και στη διεύθυνση μιας επιχείρησης στις Ηνωμένες Πολιτείες εξηγείται από έναν Ιάπωνα οικονομολόγο ως εξής: «Το δικό μας σύστημα μοιάζει μάλλον με ένα ηλεκτρικό τρένο, όπου το κάθε βαγόνι έχει το δικό του κινητήρα, ενώ το δικό σας σύστημα μοιάζει περισσότερο με ένα μεγάλο τρένο που το σέρνουν δυο ή τρεις ισχυρές ατμομηχανές, ενώ δεν υπάρχουν καθόλου κινητήρες στα άλλα βαγόνια. Εσείς λέτε στους εργάτες σας να ακολουθούν. Εμείς θέλουμε οι άνθρωποι να υποκινούνται από μόνοι τους—και να κινούνται όλοι μαζί».
Για να δείξουν τη σωστή παρόρμηση, όλοι οι απασχολούμενοι αναμένεται να εργάζονται πολύ και σκληρά. Παρ’ ότι η κυβέρνηση έχει θέσει το στόχο ότι μέχρι το 1985 όλες οι εταιρίες θα επιτρέπουν πενθήμερη εργασία, η εβδομάδα των έξι εργάσιμων ημερών εξακολουθεί να είναι κάτι το κοινό. Μόνο πρόσφατα οι τράπεζες άρχισαν να κλείνουν ένα Σάββατο κάθε μήνα. Το περίεργο είναι ότι η δημόσια αντίδραση ήταν ψυχρή, και ένα κύριο άρθρο στη Γιομιούρι Σιμπούν το θεώρησε σαν ένα τρόπο για να κατασιγάσει «την επίκριση των ξένων ότι οι Ιάπωνες είναι αλκοολικοί στην εργασία».
Οι υπερωρίες, συνήθως χωρίς παραπάνω πληρωμή, είναι κάτι το συνηθισμένο. Έχει αναφερθεί ότι δεν είναι ασυνήθιστο να βλέπει κανείς εργάτες να φεύγουν από τον τόπο εργασίας τους στις 11 το βράδι ή ακόμη και τα μεσάνυχτα. Ωστόσο αυτός είναι ένας αποδεκτός τρόπος ζωής. Μια έρευνα πρόσφατων αποφοίτων των λυκείων και του πανεπιστημίου που διεξάχθηκε από το Εκτελεστικό Συμβούλιο των Νεαρών της Ιαπωνίας βρήκε ότι «το 79 τοις εκατό αυτών που ρωτήθηκαν εργάζονται υπερωρία όταν τους το ζητήσουν ακόμη και αν θα πρέπει να ακυρώσουν κάποιο ραντεβού», αναφέρει η Δε Τζαπάν Τάιμς.
Οι διευθυντές και οι επιστάτες δεν κάνουν ευκολότερη εργασία. Εκτός από τις πολλές ώρες που αφιερώνουν στο γραφείο, συχνά πρέπει να δαπανούν τα βράδια, ή ακόμη και τα Σαββατοκύριακα, κάνοντας συναντήσεις ή ψυχαγωγώντας πελάτες και συνεργάτες, συχνά μέχρι αργά το βράδι. Αυτό γίνεται από αφοσίωση στην εταιρία. «Δεν μου αρέσει η διασκέδαση», είπε ένας νεαρός διευθυντής ο οποίος έχει μια σύζυγο και τέσσερα παιδιά, «αλλά έχει καταντήσει θεσμός».
Αμοιβές και Προαγωγές
Οι παρατεταμένες διακοπές ποτέ δεν ήταν έθιμο στην Ιαπωνία. Μια κυβερνητική έκθεση δείχνει ότι παρ’ ότι οι περισσότεροι εργάτες έχουν το δικαίωμα για 15 πληρωμένες ημέρες διακοπών το χρόνο, στην πραγματικότητα παίρνουν μόνο 8,3 μέρες, κατά μέσο όρο. Οι κύριες αργίες είναι κατά την πρωτοχρονιά και τον Αύγουστο, όταν τηρείται το έθιμο της επίσκεψης των προγονικών τάφων. Τότε γίνονται εκδρομές με την εταιρία ώστε όλοι οι απασχολούμενοι αναμένεται να πάνε εκεί—πράγμα που κάνουν. Συνήθως είναι διήμερες εκδρομές που γίνονται το Σαββατοκύριακο στα βουνά, στις θερμές πηγές, ή στα καταλύματα της εταιρίας με αφθονία τροφής και ποτού. Οι εργάτες μπορούν να ησυχάσουν, να περάσουν όμορφα και να γνωριστούν καλύτερα μεταξύ τους.
Ένα μεγάλο πράγμα για τους Ιάπωνες εργάτες είναι το εξαμηνιαίο επίδομα, που δίνεται σύμφωνα με την οικονομική κατάσταση της επιχείρησης. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα μέρος του μισθού τους το οποίο βάζει στην άκρη η εταιρία. Αν η εταιρία τα πάει καλά, τότε οι εργάτες παίρνουν εφάπαξ το ποσόν σαν επίδομα. Αλλά αν οι δουλειές της δεν πάνε και τόσο καλά, τότε το μέρος αυτό μπορεί να μειωθεί. Είναι ένα αποτελεσματικό κίνητρο για τους εργάτες.
Οι μισθοί και οι προαγωγές καθορίζονται κυρίως από το σύστημα της ιεραρχίας. Είναι σπάνιο για ένα νεότερο απασχολούμενο να προαχθεί πριν από πρεσβυτέρους του, ανεξάρτητα από το πόσα προσόντα μπορεί να έχει. Στην περίπτωση που θα συνέβαινε αυτό, συνήθως σ’ εκείνους που προσπεράστηκαν δίνονται μερικοί νέοι τίτλοι, έτσι ώστε να μην έρθουν σε αμηχανία ή χάσουν το κύρος τους. Αυτό το πράγμα τηρεί τις προστριβές στο ελάχιστο, και έτσι εξυπηρετείται το συμφέρον της ομάδας.
Η κατάσταση με τις εργαζόμενες γυναίκες είναι τελείως διαφορετική. Ενώ γύρω στο 39 τοις εκατό της Ιαπωνικής εργατικής δύναμης είναι γυναίκες, αυτές συνήθως πληρώνονται μόνο το μισό του μισθού των αντρών. Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες εταιρίες δεν παρέχουν θέσεις με μέλλον στις γυναίκες, ακόμη και αν έχουν τα απαιτούμενα προσόντα, επειδή αυτές αναμένεται να δουλεύουν μόνο μέχρις ότου παντρευτούν και δημιουργήσουν οικογένεια.
Γάμος και Οικογένεια
Οι αυστηρές απαιτήσεις εργασίας—εβδομάδα εργασίας έξι ημερών και τακτικές υπερωρίες—αφήνουν στους εργαζόμενους άντρες λίγο χρόνο για να δαπανήσουν με την οικογένειά τους. Μερικοί άντρες φεύγουν για την εργασία προτού σηκωθούν τα παιδιά και γυρίζουν σπίτι όταν πια θα έχουν κοιμηθεί. Σπάνια βλέπουν τα παιδιά τους, εκτός ίσως από την Κυριακή. Θα πρέπει να πούμε ότι η ζωή ενός τυπικού άντρα που εργάζεται σε εταιρία, δηλαδή ενός σαραριμάν (μισθοσυντήρητου) όπως αποκαλείται στην Ιαπωνία, περιστρέφεται γύρω από την εργασία του. Το σπίτι, η σύζυγος, και η οικογένειά του είναι σαν μια μικρή πλευρά της επιχείρησης, που του παρέχει ένα μέρος για να τρώει και να κοιμάται, και ένα ορισμένο γόητρο στην κοινότητα.
Με λίγες εξαιρέσεις, η σύζυγος φροντίζει τα πάντα μέσα στο σπίτι. Αυτό περιλαμβάνει όχι μόνο τις καθημερινές δουλειές του σπιτικού, αλλά επίσης και μεγαλύτερες αποφάσεις όπως το πού θα ζήσουν, τι θα αγοράσουν, και ακόμη σχετικά με την εκπαίδευση και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Έτσι, με έναν λεπτό τρόπο, παρ’ ότι ίσως οι άντρες συζητούν και ενεργούν σαν να είναι οι κεφαλές των οικογενειών τους, οι περισσότερες οικογένειες των αντρών που δουλεύουν σε μεγάλες εταιρίες είναι ουσιαστικά μητριαρχικές διευθετήσεις.
Ο εργένης έχει και αυτός τα προβλήματά του. Η εργασία του τού αφήνει λίγο χρόνο για να αναπτύξει κοινωνικές σχέσεις έξω από τη διασκέδαση που επιτρέπει η εταιρία. Έξω από την εταιρία, ίσως να έχει μερικούς φίλους. Ωστόσο η Ιαπωνική κοινωνία υποβλέπει τους γάμους που γίνονται αργά. Καθένας που δεν έχει παντρευτεί μέχρι τον καιρό που θα φτάσει στα 30 του μπορεί να θεωρηθεί περίεργος τύπος. Αυτό εξηγεί γιατί υπάρχει το ομιάι, δηλαδή ο διευθετημένος γάμος, στον οποίο αποδίδονται περίπου το 60 τοις εκατό όλων των γάμων στην Ιαπωνία ακόμη και σήμερα.
Οι μεγάλες εταιρίες συχνά μεταθέτουν τους ανθρώπους τους σ’ όλη τη χώρα από το ένα τμήμα στο άλλο. Αυτό σημαίνει ότι θα τρώει κανείς πρόχειρα φαγητά και θα συνηθίζει σε νέες γειτονιές και περιβάλλον κάθε δυο ή τρία χρόνια. Αν και κάθε μετάθεση συνοδεύεται συνήθως και με προαγωγή και αύξηση του μισθού, μπορεί να δημιουργεί προβλήματα για την οικογένεια σχετικά με το σχολείο των παιδιών ή τη φροντίδα των ηλικιωμένων γονέων. Αλλά αυτές είναι οι χαρές και οι λύπες της ιεραρχίας και της εργατικής απασχόλησης εφ’ όρου ζωής στις μεγάλες εταιρίες της Ιαπωνίας.
Εργασία και Θρησκεία
Η ομαδική συναίσθηση και η παρότρυνση να συμμορφώνεται κανείς ομοιόμορφα με τους άλλους παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της θρησκευτικής στάσης στην Ιαπωνία. Προκειμένου να ταιριάζει κανείς με τους άλλους, πρέπει να μην επιμένει πάρα πολύ στις απόψεις του, αλλά να είναι ανεκτικός και πρόθυμος να συμβιβαστεί με τις απόψεις των άλλων. Έχουν πει, συνεπώς, ότι η Ιαπωνική αίσθηση για την ηθική βασίζεται όχι πάνω στο σωστό ή στο εσφαλμένο, αλλά πάνω στο αποδεκτό ή στο μη αποδεκτό.
Έτσι, στις μεγάλες εταιρίες, ένας εργάτης αναμένεται να συμμετέχει σε τελετουργίες, όπως είναι οι γάμοι, οι κηδείες, και άλλες λειτουργίες είτε είναι Βουδδιστικές, είτε Σίντο, είτε Χριστιανικές. Οι περισσότεροι άντρες δεν έχουν τύψεις συνείδησης προκειμένου να έχουν μια τέτοια τυπική συμμετοχή. Έχουν μάθει να ζουν χωρίς ατομικές πεποιθήσεις και πίστη, ή έχουν μάθει να τις καθυποτάσσουν στις επιθυμίες της εταιρίας τους. Κατά συνέπεια, πολλοί άνθρωποι είναι αδιάφοροι σχετικά με τη θρησκεία. Είναι δύσκολο γι’ αυτούς να σκεφθούν πάνω σε θρησκευτικά ή πνευματικά θέματα. Ίσως ακόμη να τηρούν τα τελετουργικά και τα έθιμα που τους παραδόθηκαν από την προηγούμενη γενιά, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν καμιά θρησκευτική πίστη για την οποία να μιλήσουν.
Από την άλλη μεριά, οι γυναίκες, ιδιαίτερα οι μητέρες, οι οποίες πρέπει από μόνες τους να φροντίζουν για το σχολείο, την ηθική, και τη θρησκευτική εκπαίδευση των παιδιών, φυσικά έλκονται πιο πολύ προς τη θρησκεία. Αλλά με αυτές, η τάση πηγαίνει προς το άλλο άκρο—όσο πιο πολύ τόσο το καλύτερο. Μια νεαρή μητέρα είπε σε μια είδηση στο περιοδικό Τάιμ για το τι θεωρούσε η ίδια σαν τυπική θρησκευτική στάση: «Οφείλω σεβασμό στους προγόνους μου και τον δείχνω μέσω του Βουδδισμού. Είμαι Γιαπωνέζα, και έτσι κάνω όλες τις μικρές τελετουργίες της Σίντο. Και πίστευα ότι ένας Χριστιανικός γάμος θα ήταν κάτι το αληθινά ωραίο. Όλα αυτά είναι μια αντίφαση, όμως τι μ’ αυτό;» Σύμφωνα με την εθνική απογραφή, ενώ ο συνολικός πληθυσμός της Ιαπωνίας είναι 120 εκατομμύρια, υπάρχουν 87 εκατομμύρια Βουδδιστές και 89 εκατομμύρια Σιντοϊστές. Προφανώς πολλοί δεν ενοχλήθηκαν καθόλου να διακηρύξουν ότι ήταν οπαδοί σε περισσότερες από μια θρησκείες.
Από τη σύντομη εξέτασή μας στη ζωή σε μια Ιαπωνική μεγάλη εταιρία, είναι σαφές ότι περιλαμβάνονται πολύ περισσότερα από όσο τα φανερά οφέλη, τα οποία θαυμάζουν τόσο πολύ οι άλλοι. Το γεγονός είναι ότι μερικές αυθεντίες πιστεύουν πως τα οφέλη αυτά υπερβάλλονται. Απεναντίας, βλέπουν σημάδια ότι δεν πηγαίνουν όλα καλά στην εξιδανικευμένη αυτή χώρα των οικονομικών και τεχνολογικών γιγάντων. Ποια είναι τα σημάδια αυτά, και ποιο είναι το μέλλον του Ιαπωνικού θαύματος;
[Εικόνα στη σελίδα 8]
Όλοι αναμένεται να εργάζονται πολλές ώρες και σκληρά
[Ευχαριστίες]
Japanese Information Center
[Εικόνα στη σελίδα 10]
Οι λειτουργίες της μεγάλης επιχείρησης περιλαμβάνουν και τους γάμους
[Ευχαριστίες]
Japanese Information Center