Βιτρό—Από το Μεσαιωνικό στο Σύγχρονο

ΚΑΘΩΣ οι ακτίνες του πρωινού ήλιου άρχιζαν να διαχέονται στον ορίζοντα, τα αστραφτερά σαν πετράδια χρώματα που χύνονταν μέσα από το βιτρό ενός παραθύρου καλημέριζαν τον άντρα που ξυπνούσε εκείνη την ώρα. Η θαλπωρή η οποία επικρατούσε δημιουργούσε μια ειρηνική διάθεση, γόνιμη για σκέψη και στοχασμό.

Μήπως ο άνθρωπος αυτός είχε πάει στην εκκλησία για να προσευχηθεί και αποκοιμήθηκε; Όχι, βρισκόταν στο υπνοδωμάτιό του, και ήταν ένας από τους ολοένα και περισσότερους ιδιοκτήτες που στολίζουν τις κατοικίες τους με παράθυρα από βιτρό, ενδεχομένως δικής τους κατασκευής.

Η «Βίβλος των Φτωχών»

Αν και, σύμφωνα με στοιχεία, υπήρχαν από τον 9ο αιώνα εικονογραφημένα παράθυρα από χρωματιστό γυαλί, αυτή η μορφή τέχνης δεν γνώρισε άνθιση παρά μόνο το 12ο αιώνα, με την εμφάνιση των γοτθικών καθεδρικών ναών. Αυτά τα τεράστια πέτρινα οικοδομήματα, από τα μεγαλύτερα ενιαία κτίρια που οικοδομήθηκαν μετά την εποχή των πυραμίδων, ήταν έτσι σχεδιασμένα ώστε σε παλιότερες εποχές χωρούσαν άνετα τον πληθυσμό μιας ολόκληρης πόλης και μάλιστα μερικά απ’ αυτά χωρούσαν μέχρι και 10.000 πιστούς.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της γοτθικής αρχιτεκτονικής ήταν η κατασκευή του σκελετού και το πελώριο ύψος των κτιρίων, το εσωτερικό των οποίων έφτανε από 27 ως 46 μέτρα ύψος. Ογκώδη γυάλινα πλαίσια, σαν πετράδια, φώτιζαν αυτά τα όμοια με σπήλαια οικοδομήματα, αν και όχι πολύ καθαρά, δημιουργώντας μια μυστικιστική ατμόσφαιρα που προξενούσε δέος στους πιστούς.

Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτά τα παράθυρα εξυπηρετούσαν κι έναν άλλο σκοπό. Εφόσον μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν μπορούσε να διαβάσει, τα εικονογραφημένα παράθυρα ήταν ένας τρόπος για να εξοικειωθούν οι άνθρωποι με τα πρόσωπα και τα γεγονότα της Αγίας Γραφής, καθώς και με τα δόγματα της εκκλησίας. Τα παράθυρα αυτά έγιναν γνωστά ως Biblia pauperum δηλαδή «Βίβλος των Φτωχών».

Στη Σαρτρ, μια πόλη που βρίσκεται 77 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Παρισιού, υπάρχει ένας καθεδρικός ναός που περιέχει τη μεγαλύτερη συλλογή πρωτότυπων παραθύρων βιτρό, χρονολογουμένων μεταξύ του 1150 και του 1240, από τα οποία 170 και πλέον είναι ακόμη άθικτα. Ένα από τα πιο σπουδαία, το «Δέντρο του Ιεσσαί», περιγράφει τη γενεαλογική γραμμή του Ιησού, αρχίζοντας από τον πατέρα του Δαβίδ, τον Ιεσσαί. Σκηνές από τη διακονία του Ιησού και από τις παραβολές που είπε αυτός για τον καλό Σαμαρείτη, για τον πλούσιο και τον Λάζαρο, και για τον άσωτο υιό απεικονίζονται επίσης στο γυαλί. Άλλες παραστάσεις αφηγούνται μια ιστορία με μια σειρά από μικρότερα παράθυρα, τα λεγόμενα μετάλλια. Εφόσον η Μαρία έχει γίνει αντικείμενο λατρευτικού σεβασμού από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, αυτή αποτελεί θέμα πολλών παραθύρων βιτρό και συχνά παρουσιάζεται μ’ έναν τίτλο δανεισμένο από τους αρχαίους ειδωλολάτρες: «Βασίλισσα του Ουρανού».a

Η Τέχνη Παρακμάζει

Αρχικά αυτή η χειροτεχνία περιελάμβανε τη χρήση ενός καφέ σμάλτου που ονομαζόταν υπότεφρα, για το γέμισμα λεπτομερειών όπως τα χαρακτηριστικά του προσώπου, τα δάχτυλα και οι πτυχές των ενδυμάτων. Με τον καιρό, άρχισαν να ζωγραφίζουν περισσότερες λεπτομέρειες απ’ όσες χρειαζόταν, και καθώς η χρήση του χρωματιστού σμάλτου γινόταν ολοένα και πιο δημοφιλής, το άχρωμο γυαλί έγινε για τους υαλογράφους ταμπλό. Οι υαλογραφίες όμως που προέκυπταν υστερούσαν σε σχέση με τα μεσαιωνικά αριστουργήματα, από άποψη λάμψης και ομορφιάς.

Στη διάρκεια του 14ου αιώνα, η επιδημία πανώλης που ονομάστηκε Μαύρος Θάνατος μάστιζε όλη την Ευρώπη, προξενώντας τραγικές απώλειες σε όλες τις τέχνες. Μεγάλο μέρος της γνώσης που υπήρχε γύρω από την τεχνική της υαλογραφίας χάθηκε. Οι αυστηροί Κιστερκιανοί μοναχοί απαγόρευσαν εκείνες τις ζωηρές απεικονίσεις στα παράθυρα, εντείνοντας έτσι την παρακμή αυτής της τέχνης. Εξαιτίας των παραγόντων αυτών, η τεχνική του βιτρό ήταν πια μια ξεχασμένη τέχνη στο τέλος του 17ου αιώνα.

Το 19ο αιώνα, με την αναβίωση των γοτθικών καθεδρικών ναών, ανανεώθηκε το ενδιαφέρον για τα βιτρό. Μ’ αυτόν τον τρόπο άρχισε μια κίνηση γνωστή ως Νεογοτθικός Ρυθμός, στη διάρκεια της οποίας χτίζονταν καινούρια κτίρια, θρησκευτικά και μη, σύμφωνα με το πρότυπο αυτού του ρυθμού. Στα σχέδια αυτών των κτιρίων περιλαμβάνονταν συχνά και παράθυρα βιτρό.

Σύγκριση Τεχνοτροπιών

Για να καταλάβουμε τι περιλαμβάνεται σ’ αυτή τη χιλιετή τέχνη, ας κάνουμε μια σύγκριση της τεχνοτροπίας του αρχαίου τεχνίτη μ’ αυτή του σύγχρονου συναδέλφου του.

Η βασική διαδικασία, που συνίστατο από την κοπή του γυαλιού, την επικάλυψη των άκρων του με μόλυβδο και τη συγκόλλησή τους, έχει ουσιαστικά παραμείνει η ίδια. Πρώτα ζωγράφιζαν ένα σχέδιο ή μοντέλο, λαβαίνοντας υπόψη τους τούς περιορισμούς που υπήρχαν στο να κοπεί το γυαλί σύμφωνα με το συγκεκριμένο σχήμα και στο να τοποθετηθούν οι μολύβδινες ταινίες. Η τοποθέτηση του μόλυβδου γινόταν με τέτοιον τρόπο ώστε να τονίζει μάλλον παρά να καταστρέφει τη γενική εντύπωση που δινόταν όταν το παράθυρο ολοκληρωνόταν.

Ο Λούις Κ. Τίφανι (Η.Π.Α., 1848-1933), ένας καλλιτέχνης βιτρό, οπαδός του ρυθμού Αρ Νουβό, χρησιμοποίησε πρώτος φύλλα χαλκού για την επικάλυψη των γυάλινων κομματιών, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα μια πιο λεπτή γραμμή συγκόλλησης απ’ αυτή του μόλυβδου και μεγαλύτερη αντοχή του τελικού έργου. Τα φύλλα αυτά έχουν μεγαλύτερη ελαστικότητα και χρησιμοποιούνταν ευρέως στην κατασκευή των γνήσιων αμπαζούρ Τίφανι.

Τα πρώτα έργα είχαν μια καλειδοσκοπική όψη κι αυτό γιατί τότε ήταν διαθέσιμα μόνο μικρά τζάμια. Αργότερα, όταν χρησιμοποιούνταν μεγαλύτερα τζάμια, αυτό το μοναδικό αισθητικό αποτέλεσμα χάθηκε. Αναφορικά με την κοπή αυτή καθεαυτή, ο υαλουργός διέγραφε το ανάλογο σχήμα πάνω στο γυαλί με μια λεπτή γραμμή από υγρό. Κατόπιν περνούσε πάνω από τη γραμμή μια καυτή σιδερένια ράβδο, ελπίζοντας ότι το γυαλί θα ράγιζε σύμφωνα με τον τρόπο που είχε σχεδιαστεί. Μετά χρησιμοποιούσε ένα ειδικό σιδερένιο εργαλείο για να λειάνει τις άκρες ώσπου το κομμάτι να ταιριάζει ακριβώς στο σχέδιο. Αν σκεφτεί κανείς αυτά τα απλά εργαλεία που ήταν τότε διαθέσιμα, δεν μπορεί παρά να θαυμάσει το πώς κατασκευάστηκε ένα παράθυρο μήκους 7,6 μέτρων και πλάτους 2,7 μέτρων, όπως για παράδειγμα το «Δέντρο του Ιεσσαί» που αναφέρθηκε νωρίτερα. Σήμερα, οι τροχοί κοπής και οι ηλεκτρικοί τροχοί λειάνσεως καθιστούν δυνατή την κοπή ιδιαίτερα πολύπλοκων σχημάτων.

Το γυαλί του 12ου αιώνα περιείχε ξένα σώματα, όπως κομματάκια από μέταλλο, και ήταν ακανόνιστο από άποψη πάχους και επιφανειακής υφής. Σε συνδυασμό με τις αλλαγές που προκλήθηκαν από την πάροδο του χρόνου και από τις καιρικές συνθήκες, το αποτέλεσμα που προκύπτει καθώς το φως διαθλάται μέσα απ’ αυτές τις ατέλειες κάνει τα παράθυρα αυτής της περιόδου ασυναγώνιστα σε λάμψη.

Τα περιθώρια επιλογής χρωμάτων και υφής του γυαλιού, που είναι διαθέσιμα σήμερα, είναι πολύ μεγαλύτερα απ’ αυτά που είχε ο καλλιτέχνης του μεσαίωνα, ο οποίος δούλευε κατά κύριο λόγο στις αποχρώσεις του κόκκινου και του μπλε. Αν το επιθυμητό αισθητικό αποτέλεσμα είναι ο ρεαλισμός, τότε ο σύγχρονος τεχνίτης μπορεί να διαλέξει ένα γυαλί κυματιστό σαν το νερό για μια λίμνη, ένα ραβδωτό μπλε και άσπρο για τον ουρανό ή ένα καφέ γυαλί με κόκκους για τον κορμό ενός δέντρου.

Όχι Πλέον Μόνο για Εκκλησίες

Στα πρόσφατα χρόνια, τα βιτρό διέρχονται μια περίοδο αναγέννησης και δεν περιορίζονται πλέον σε θρησκευτικά θέματα στα παράθυρα των εκκλησιών. Διάφοροι αρχιτέκτονες διακοσμούν τα παράθυρα και τους φεγγίτες των νέων κτιρίων με βιτρό. Και μια Αίθουσα Συνελεύσεων των Μαρτύρων του Ιεχωβά στο Νιου Τζέρσεϊ των Η.Π.Α. περιέχει έργα βιτρό φτιαγμένα από Μάρτυρες. Πολλές φορές, μερικά εστιατόρια περιλαμβάνουν αυτή τη μορφή τέχνης ως απαραίτητο μέρος της διακόσμησής τους, δημιουργώντας έτσι μια ευχάριστη ατμόσφαιρα για να δειπνήσει κανείς. Τα σχέδια που κυκλοφορούν είναι πολλά: απεικονίσεις τοπίων, πουλιών, λουλουδιών και άλλων θεμάτων μη θρησκευτικού χαρακτήρα.

Σε πολλές πόλεις και κωμοπόλεις ξεφυτρώνουν, το ένα μετά το άλλο, εργαστήρια στα οποία κατασκευάζονται παράθυρα, χωρίσματα δωματίων, λαμπατέρ, καθρέφτες, κοσμηματοθήκες και πολλά άλλα διακοσμητικά αλλά και λειτουργικά συγχρόνως αντικείμενα. Με μερικά μόνο μαθήματα, που παραδίδονται συχνά σε κάποιο απ’ αυτά τα εργαστήρια ή ακόμη και μ’ ένα βιβλίο που δείχνει τον τρόπο κατασκευής, μπορεί κανείς να απολαύσει αυτή τη δημιουργική χειροτεχνία στο σπίτι του.

Έτσι την επόμενη φορά που θα θαυμάσετε ένα παράθυρο ή ένα αντικείμενο βιτρό, θα είστε σε θέση να καταλάβετε ότι πρόκειται για μια τέχνη με μακρά ιστορία, μια τέχνη που είναι τώρα δημοφιλής όσο ποτέ άλλοτε.—Από Συνεργάτη.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Το «Δέντρο του Ιεσσαί», καθεδρικός ναός της Σαρτρ, Γαλλία

[Ευχαριστίες]

Notre-Dame de Chartres, Chartres, France

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Λεπτομέρεια από το Φθινοπωρινό Τοπίο, παράθυρο βιτρό από τον Τίφανι (επάνω)· παράθυρα βιτρό, Αίθουσα Συνελεύσεων των Μαρτύρων του Ιεχωβά, Τζέρσεϊ Σίτι, Νιου Τζέρσεϊ, Η.Π.Α. (αριστερά)

[Ευχαριστίες]

The Metropolitan Museum of Art, Gift of Robert W. de Forest, 1925. (25.173)